Dedeşen, Göle
| Dedeşen | |
|---|---|
 | |
| Ülke |  Türkiye |
| İl | Ardahan |
| İlçe | Göle |
| Coğrafi bölge | Doğu Anadolu Bölgesi |
| İdare | |
| • Yönetici | Muhtar[1] İhtiyar heyeti[1] |
| Nüfus (2020) | |
| • Toplam | 443 |
| Zaman dilimi | UTC+03.00 (TSİ) |
| İl alan kodu | 0478 |
| Posta kodu | 75700 |
Resmî site [1] | |
Dedeşen, Ardahan ilinin Göle ilçesine bağlı bir yerleşimdir.
Tarihçe
[değiştir | kaynağı değiştir]Dedeşen köyünün eski adı Dadaşeni'dir. Gürcüce bir yer adı olan Dadaşeni (დადაშენი), bilge anlamındaki "dada" (დადა) ile köy, yerleşim anlamındaki "şeni" (შენი) kelimelerinden türemiş olup "bilge köyü" gibi bir anlama gelir.[2] Dadaşeni 1854 tarihli Kiepert haritasında "Dadacshen" (Dadaşen) olarak geçer.[3] Bu yer adı Türkçede Dadaşen ve Dedeşen'e (دەدەشین) dönüşmüştür.[4] Gürcü coğrafyacı Vahuşti, bu yerleşimden "Dadeşi" (დადაში) olarak söz etmiştir. 1595 tarihli Osmanlı tahrir defterine göre Hertvis ve Çıldır livalarında da Dadeş (دادیش) adını taşıyan köyler bulunuyordu.[5][6]
Dadaşeni, Orta Çağ'da Gürcistan'ı oluşturan tarihsel bölgelerden biri olan Kola'da yer alıyordu. Nitekim bu bölgeyi Osmanlılar 16. yüzyılın ikinci yarısında Gürcülerden ele geçirmiştir. Osmanlıların eline geçmesinden önce Dadaşeni'deki kilise, Samtshe-Saatabago sınırları içinde Gürcü piskoposluk merkeziydi. Nitekim Kola bölgesi de dokuz azizle bağlantılı olarak Gürcü Ortodoks inancında önemli bir yere sahiptir.[5]
Dadaşeni, Osmanlı idaresine geçtikten sonra, 16. yüzyılın sonlarında Kars eyaletine bağlı "Ardahan-i Küçük" (Göle) sancağının köylerinden biriydi. Uzun süre Osmanlı idaresinde kaldıktan sonra, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı'nın ardından 1878 yılında imzalanan Berlin Antlaşması'yla Osmanlı Devleti tarafından Rusya'ya bırakıldı. Rus idaresince Dadaşen (Дадашенъ) olarak kaydedilen köy, Ardahan sancağının Göle kazasına bağlı ve idari merkezi Signot köyü olan Karavenk nahiyesinin 11 köyünden biriydi. 1886 yılında nüfusu, 132'si erkek ve 130'u kadın olmak üzere, 29 hanede yaşayan 262 kişiden oluşuyordu. Bu nüfusun tamamı Türk olarak kaydedilmiştir. Dadaşen'in nüfusu 1896 yılında 307 kişi, 1906 yılında 395 kişi olarak tespit edilmiştir.[7][8]
Birinci Dünya Savaşı yıllarında Ardahan bölgesini gezen Gürcü gazatecei ve araştırmacı Konstantine Martvileli, yarı yıkık bir kilisenin bulunduğu Dedaşeni (დედაშენი) köyünde 56 hanede 521 Müslüman Gürcü yaşadığını yazmıştır.[9]
Dadaşeni köyü, Birinci Dünya Savaşı'nın sonunda Rusların bölgeden çekilmesinin ardından bir süre fiilen Ermenistan'ın sınırları içinde kaldı. 16 Mart 1921'de imzalanan Moskova Antlaşması uyarınca Dadaşen Türkiye'ye bırakıldı.[10]
Dadaşeni veya Dadaşen adı zaman içinde Türkçede Dedeşen'e dönüşmüştür. Nitekim 1928 tarihli Osmanlıca köy listesinde adı "Dadaşen / Dedeşen" (دەدەشین) olarak geçer. Bu sırada köy Kars vilayetinin Göle kazasının Merdenik olarak adlandırılan merkez nahiyesine bağlıydı.[4] 1940 genel nüfus sayımında köy aynı idari konuma sahipti ve nüfusu 660 kişiden oluşuyordu.[11] 1965 genel nüfus sayımında Dedeşen köyünün nüfusu 1.270 kişiye çıkmıştı ve bu nüfus içinde sadece 306 kişi okuma yazma biliyordu.[12]
Dedeşen köyü 2004 yılında Köprülü Beldesi'ne bir mahalle olarak bağlanmış, beldelerin kaldırılmasından sonra da Köprülü'nün bir mahallesi olarak kalmıştır.
Dadaşeni, Samtshe-Saatabago sınırları içinde piskoposluk merkeziydi. Piskoplosluk kilisesi olan Dadaşeni Kilisesi, 9-10. yüzyılda inşa edilmiştir. Üç nefli ve kubbeli bir bazilika olan kiliseden geriye sadece yıkıntıları kalmıştır.[13] Yıkılmış olan kilisenin taşları köydeki caminin inşasında kullanılmıştır. Bölgeyi gezen Alman botanikçi ve gezgin Karl Koch bu kilisenin 1843 yılında da yıkık olduğunu yazmıştır.[14] Dadaşeni Kilisesi'nin dışında köyde bir köy kilise daha vardır. Köyün merkezinin 3 km kuzeyinde bulunan tek nefli bu kilisenin bir kısmı günümüze ulaşmıştır.[13]
Dadaşeni köyünde ayrıca üç kale bulunmaktadır. Bunlardan biri olan ve köyün kuzey kısmında yer alan 122×60 metre ebatlarındaki kale harç kullanılmadan inşa edilmiştir. Piskoposluk kilisenin içinde bulunduğu tepedeki kalenin günümüze kalıntıları ulaşmıştır. Bir başka kale köyün yaylasında bulunur. Moloz taşlardan inşa edilmiş olan kale önemli ölçüde ayaktadır. Köyün merkezinin 600 m güneybatısında, 22×18 metre ebatlarında küçük bir kale daha bulunur. Bu kaleden de geriye yıkıntılar kalmıştır.[15]
Coğrafya
[değiştir | kaynağı değiştir]Dedeşen, Ardahan il merkezine 42 km, Göle ilçe merkezine ise 8 km uzaklıktadır.[16]
Nüfus
[değiştir | kaynağı değiştir]| Yıllara göre köy nüfus verileri | |
|---|---|
| 2007 | 500 |
| 2000 | 646[16] |
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ a b "5393 sayılı Belediye Kanunu" (PDF). mevzuat.gov.tr. 3 Temmuz 2005. s. 3. 1 Haziran 2024 tarihinde kaynağından (pdf) arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Eylül 2024.
Madde 9- Mahalle, muhtar ve ihtiyar heyeti tarafından yönetilir.
- ^ "დადა" - A Comprehensive Georgian-English Dictionary, Londra, 2006, 2 cilt ISBN 0-9535878-3-5
- ^ 1854 Kiepert Map of the Caucasus, Armenia, Kurdistan, and Azerbaijan
- ^ a b Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları (Osmanlıca), İstanbul, 1928, s. 771.
- ^ a b "Ekvtime Takaişvili, 1917 Yılında Güney Gürcistan'da Arkeolojik Araştırma Gezisi (არქეოლოგიური ექსპედიცია კოლა-ოლთისში და ჩანგლში 1907 წელს), Tiflis, 1960, s. 10". 27 Kasım 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Eylül 2023.
- ^ "Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Osmanlıca ve Gürcüce), (Yayımlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt; III. cilt (1958) s. 247, 422". 15 Nisan 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Kasım 2023.
- ^ "Свод статистических данных о населении Закавказскаго края, извлеченных из посемейных списков 1886 г. (Transkafkasya Bölgesinin Nüfusuna Dair 1886 Yılı Aile Listelerinden Edinilmiş istatistik Verilerin Özeti), Tiflis, 1893, Sıra no: 468". 11 Aralık 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Eylül 2023.
- ^ Candan Badem, Çarlık Yönetiminde Kars, Ardahan, Artvin, İstanbul, 2018, s. 112, ISBN 9786052100271.
- ^ "Konstantine Martvileli, "Ardahan Bölgesinde" (Gürcüce), Sakartvelo gazetesi, 10 Ekim 1917, sayı. 222". 6 Nisan 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Kasım 2023.
- ^ "Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1969, 3 Cilt, 2. cilt s. 489". 8 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Nisan 2022.
- ^ 1940 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1946, s. 351.
- ^ 1965 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1968, s. 358.
- ^ a b Tao-Klarceti - Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, 2018, Tiflis, s. 180, ISBN 9789941478178.
- ^ "Ekvtime Takaişvili, 1917 Yılında Güney Gürcistan'da Arkeolojik Araştırma Gezisi (არქეოლოგიური ექსპედიცია კოლა-ოლთისში და ჩანგლში 1907 წელს), Tiflis, 1960, s. 10-11". 27 Kasım 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Eylül 2023.
- ^ Tao-Klarceti: Tarihsel ve Kültürel Anıtlar (ტაო-კლარჯეთი: ისტორიისა და კულტურის ძეგლები), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, Tiflis, 2018, s. 323, ISBN 978-9941-478-17-8.
- ^ a b "Dedeşen Köyü". YerelNet.org.tr. 5 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Nisan 2018.
