Tibet
 | |||||||||
 
|
Çin içindeki Tibet Özerk Bölgesi | ||||||||
 
|
Sürgündeki Tibet grupları tarafından üzerinde hak iddia edilen tarihi Tibet. | ||||||||
|
Çin tarafından Tibet bölgesi olarak gösterilen bölge. | ||||||||
|
|
Aksai Chin eyaletinin bir parçası olarak Hindistan tarafından hak iddia edilen bölge. | ||||||||
|
|
Tibet Özerk Bölgesi'nin bir parçası olarak hak iddia edilen ama Çin kontrolü altında olmayan bölge. | ||||||||
|
Kültürel olarak Tibet etkisi altındaki diğer bölgeler. | ||||||||
Tibet (Tibetçe: བོད་ bod; Çince: 西藏; pinyin: Xīzàng, Köktürkçe: 𐱅𐰇𐰯𐰇𐱅 Töpüt, Tüpüt) Orta Asya'da Tibet halkının anavatanı olan, Tibet Platosunun çoğunluğunu kaplayan 2,500,000 kilometre karelik bölgedir. 1951'de Çin'in bağımsız Tibet'i ilhakından beri Tibet Platosunun tamamı Çin Halk Cumhuriyeti kontrolü altında bulunmaktadır. Tibet, idari olarak Çin'in Tibet Özerk Bölgesine ve Çinghay, Gansu, Yunnan ve Siçuan eyaletlerinin bazı kısımlarına bölünmüştür. Tibet, ortalama 4,900 metrelik yükseltisiyle "Dünyanın Çatısı" diye bilinir ve dünya üzerindeki en yüksek bölgedir. Tibet'teki en yüksek nokta deniz seviyesinden 8,848 m (29,000 ft) yükseklikte dünyadaki en yüksek dağ olan Himalayalardaki Everest Dağıdır.
Tibet İmparatorluğu 7. yüzyılda doğmuş, 9. yüzyıldaki yüceliğinde ise batıda Tarim Havzası ve Pamirlerden güneydoğuda Yunnan ve Bengal'e kadar uzanan bir bölgeye hükmetmiştir. İmparatorluk daha sonra birçok bölgeye parçalanarak yıkılmıştır. Batı ve Orta Tibet'i kapsayan bölge (Ü-Tsang) tarihin geri kalanı boyunca çoğunlukla Lhasa ve Şigatse gibi şehirlerdeki merkezi bir yönetim altında kalarak günümüzde Tibet Özerk Bölgesinin çoğunluğunu oluştursa da kuzeydeki Amdo ve doğudaki Kham bölgeleri dağınık bir siyasi yapıda kalarak zamanla Çin himayesi altına girmiş ve Çinghay ve Siçuan eyaletlerinin bir parçası olmuştur. Tibet'in sınırları günümüzdeki şeklinin çoğunu 18. yüzyılda almıştır.
Çin'deki 1911 Devrimiyle Çin'deki imparatorluk sisteminin son bulmasından sonra, Tibet'teki Çing hanedanı askerleri başkent Lhasa'dan kovulmuş, ve 13. Dalay Lama 1913'te Tibet'in bağımsızlığını ilan etmiştir. Bağımsız Tibet 13. Dalay Lama altında modern bir ülke olma yolunda ilerlese de kendisi 1933'te ölmüş ve 1950'de yeni kurulan Çin Halk Cumhuriyetinin Tibet'i işgal etmesiyle çabaları yarım kalmıştır. 1959'da Çin yönetimine karşı bir isyan çıkmasıyla 14. Dalay Lama, barışın sağlanamamasının ardından Hindistan hükûmetinin daveti üzerine Hindistan'a gitmiş ve Sürgündeki Tibet Hükümetini kurmuştur.
Etimoloji
[değiştir | kaynağı değiştir]Tibet adının Eski Türkçe 𐱅𐰇𐰯𐰇𐱅 (Töpüt) ("tepelik, dağlık yer") sözcüğünden geldiği düşünülmektedir. Bu kelime de Klasik Farsça تبت (tabbat, tubbat) üzerinden "Tibet" şeklinde İngilizce gibi Avrupa dillerine geçmiştir.
Bağımsızlık durumu
[değiştir | kaynağı değiştir]Tibet'in bağımsızlığını destekleyenler, geçmişte bağımsız bir devlet olan Tibet'in Çin tarafından 1950'de işgal edildiğini söyler. Çin Halk Cumhuriyeti ise bölgenin tarihî olarak Çin'e ait olduğunu, Tibet'in yalnızca 1913-1950 yılları arasında Çin'in politik nüfuzundan çıktığını düşünmektedir. 1950'de Çin, bu bölgeyi ele geçirerek politik bir özerklik verdiğini iddia etse de, Tibet'te özerk herhangi bir yönetim söz konusu değildir ve yoğun insan hakları ihlalleri günbegün kayda geçmektedir.[1][2][3] Tibet'in bağımsızlığını destekleyenler bölgedeki kültür ve zenginliklerinin "kültürel bir soykırım"a tabi tutulduğunu iddia ederken Çin hükûmeti bu "kültürel soykırım" iddialarının gerçek dışı olduğunu savunmaktadır. Günümüzde Çin ile Sürgündeki Tibet Hükümeti arasında Tibet'in ne zaman Çin'in bir parçası olduğu ve Çin'in Tibet'i egemenliği altına alma geçerliliği konusunda anlaşmazlıklar bulunmaktadır.
Coğrafya
[değiştir | kaynağı değiştir]
.jpeg)
Tibet dahil tüm modern Çin, Doğu Asya'nın bir parçası olarak kabul edilir.[6] Tarihsel olarak, bazı Avrupa kaynakları Tibet'in bazı kısımlarının Orta Asya'da olduğunu düşündü.
Tibet, Orta Çin Ovası'nın batısındadır ve Çin anakarası içinde, Tibet, Çince: 西部 (Xībù)'nin bir parçası olarak kabul edilir, Çin medyası tarafından genellikle "Batı Çin" anlamına gelen "Batı bölümü" olarak çevrilen bir terimdir.
Tibet, dünyanın en yüksek dağlarından bazılarına sahiptir ve bunlardan bazıları ilk on listede yer alır. Nepal sınırında bulunan Everest Dağı, 8.848,86 metre (29.032 ft)'da, dünyadaki en yüksek dağ'dır. Bazı büyük nehirlerin kaynağı Tibet Platosundadır (çoğunlukla günümüz Qinghai Eyaletinde). Bunlar arasında Yangtze, Sarı Nehir, İndus Nehri, Mekong, Ganj, Salween ve Yarlung Tsangpo Nehri (Brahmaputra Nehri) vardır.[7] Yarlung Tsangpo Nehri boyunca yer alan Yarlung Tsangpo Büyük Kanyonu, dünyanın en derin ve en uzun kanyonları arasındadır.
Tibet, Asya'nın "Su Kulesi" olarak anılır ve Çin, Tibet'teki su projelerine büyük yatırımlar yapmaktadır.[8][9]
.jpg)
İndus ve Brahmaputra nehirleri, Batı Tibet'teki Kailaş Dağı yakınlarındaki Mapam Yumco gölünün civarından doğar. Dağ hem Hindular hem de Tibetliler için kutsal bir hac yeridir. Hindular, dağı Şiva'nın meskeni olarak görürler. Kailaş Dağı'nın Tibetçe adı Khang Rinpoche'dir. Tibet, Tibetçe'de "tso" veya "co" olarak adlandırılan çok sayıda yüksek rakımlı göle sahiptir. Bunlar arasında Qinghai Gölü, Manasarovar Gölü, Namtso, Pangong Tso, Yamdrok Gölü, Siling Co, Lhamo La-tso, Lumajangdong Co, Puma Yumco Gölü, Paiku Gölü, Como Chamling, Rakshastal Gölü, Dagze Co ve Dong Co yer alır. Qinghai Gölü (Koko Nor), Çin Halk Cumhuriyeti'ndeki en büyük göldür. Atmosfer yılın dokuz ayı aşırı derecede kurudur ve yıllık ortalama kar yağışı yağmur gölgesi etkisi nedeniyle yalnızca 46 cm (18 inç)'dir. Batı geçitleri her yıl az miktarda taze kar alır ancak tüm yıl boyunca geçilebilir durumda kalır. Düşük sıcaklıklar, kasvetli ıssızlığın alçak bir çalıdan daha büyük herhangi bir bitki örtüsü tarafından giderilmediği ve rüzgarın uçsuz bucaksız kurak düzlüklerde kontrolsüzce estiği bu batı bölgelerinde yaygındır. Hindistan muson doğu Tibet üzerinde bir miktar etkiye sahiptir. Kuzey Tibet, yazın yüksek sıcaklıklara, kışın ise yoğun soğuğa maruz kalır.
.jpg)
Kültürel Tibet birkaç bölgeden oluşur. Bunlar, idari olarak Qinghai, Gansu ve Sichuan eyaletlerinin bir parçası olan kuzeydoğudaki Amdo'yu ("A mdo") içerir. Güneydoğudaki Kham (Khams) batı Siçuan, kuzey Yunnan, güney Qinghai ve Tibet Özerk Bölgesi'nin doğu kısmını kapsar. Ü-Tsang (dBus gTsang) (Ü ortada, Tsang orta batıda ve Ngari ('mNga' ris) uzak batıda) Tibet Özerk Bölgesinin orta ve batı kısmını kapladı.[10] Tibet kültürel etkileri komşu eyaletler olan Bhutan, Nepal, Hindistan'ın Sikkim, Ladakh, Lahaul ve Spiti, Spiti gibi Hindistan’ın bölgelerine, Kuzey Pakistan Baltistan veya Balti-yul'a ek olarak Çin'in komşu eyaletlerinde belirlenmiş Tibet özerk bölgelerine kadar uzanır.
Tibet'te Kültür
[değiştir | kaynağı değiştir]Budizm
[değiştir | kaynağı değiştir]
Tibet'te Budizmin başlangıcı MS 5. yüzyıla dayanmakla beraber 7. yüzyılda Tibet Kralı Songtsen Gampo ile halkın çoğunluğuna bu inanç sistemi yayılmaya başlamıştır. Tibet Budizmine verilmiş bir başka isim de Lamaizm olmuştur, lama (Tibetçe: བླ་མ་, Wylie transliterasyonu: bla ma) Tibet'te ruhani liderlere verilen bir ünvandır. Tabiata tapma, nefsine hakim olma, ahlaki değerlere önem vermek Budizm sisteminin temellerini oluşturur. Tibet Budizmi günümüz bilim adamlarının gruplandırmasına göre; Kuzey Budizmi (Vajrayana) olarak ele alınır ve Tibet, Moğolistan, Bhutan ve Hindistan başta olmak üzere birçok ülkede inananları vardır.
İlgili Filmler
[değiştir | kaynağı değiştir]- 'Küçük Buda, (İngilizce: Little Buddha)', (1993)
- 'Tibet'te Yedi Yıl, (İngilizce: Seven Years in Tibet)', (1997)
- 'Kundun', (1997)
İlgili Belgeseller
[değiştir | kaynağı değiştir]- Asya Geçidi (İngilizce:Asian Coridor in Heaven)
İlgili Müzikler
[değiştir | kaynağı değiştir]- Mecano, 'Aidalai'.
- Rage Against the Machine Tibetan Freedom Concert (Tibet Özgürlük Konseri)
Ayrıca bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]Temsil Edilmeyen Milletler ve Halklar Organizasyonu (UNPO) üyeleri | |
|---|---|
| Afrika | |
| Asya |
|
| Avrupa | |
| Kuzey Amerika | |
| Güney Amerika | |
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
| Otorite kontrolü |
|
|---|
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ "Human Rights Violations in Tibet". 13 Haziran 2000. 26 Ocak 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Kasım 2024.
- ^ "Persistent human rights violations in Tibet". Amnesty International. 1 Mayıs 1995. 21 Kasım 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Kasım 2024.
- ^ "Human rights breaches in Belarus, Tanzania and Tibet". 14 Aralık 2023. 21 Kasım 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Kasım 2024.
- ^ Kaynak hatası: Geçersiz
<ref>etiketi;GLOBEisimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme) - ^ Kaynak hatası: Geçersiz
<ref>etiketi;ETOPO1isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme) - ^ "plateaus". April 1, 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Mayıs 2009.
- ^ "Circle of Blue, 8 May 2008 China, Tibet, and the strategic power of water". Circleofblue.org. 8 Mayıs 2008. July 2, 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: March 26, 2010.
- ^ "The Water Tower Function of the Tibetan Autonomous Region". Futurewater.nl. April 25, 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ağustos 2012.
- ^ "China to spend record amount on Tibetan water projects". English.people.com.cn. 16 Ağustos 2011. 27 Aralık 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ağustos 2012.
- ^ Petech, L., China and Tibet in the Early XVIIIth Century: History of the Establishment of Chinese Protectorate in Tibet 1 Ocak 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., p51 & p98