Kırgızlar
 | Vikipedi'nin kalite standartlarına ulaşabilmesi için, bu maddenin veya bir bölümündeki ansiklopedik olmayan içeriğin temizlenmesi gerekmektedir. Görüşlerinizi lütfen tartışma sayfasında belirtiniz. (Temmuz 2021) |
 | Bu maddenin Vikipedi'nin kalite standartlarına uyabilmesi için tamamen yeniden yazılması gerekmektedir. (Temmuz 2021) |
  | |
| Önemli nüfusa sahip bölgeler | |
|---|---|
 Kırgızistan | 5 000 000 (2022)[1] |
 Özbekistan | 274.400 (2017)[2] |
 Çin | 186.708 (2010)[3] |
 Tacikistan | 60.751 (2010)[4] |
 Rusya | 32.000[1] |
 Kazakistan | 40.000[2] |
 Türkiye | 4.000[3] |
 Ukrayna | 3.000[4] |
| Diller | |
| Makale serilerinden |
 |
Kırgızlar (Kırgızca: Кыргыздар), çoğunluğu Kırgızistan'da yaşayan Türk halkı. Türklerin bilinen en eski yazılı belgeleri olan Yenisey ve Orhon Yazıtları'nda Kırgızlar, tarihleri çok eskiye dayanan Türk kavimleri arasında zikredilmektedir.[5]
Çin tarihi kaynaklarında ise Kırgızlar ilk kez M.Ö. 201 yılında Hunlar zamanındaki olaylar anlatılırken ortaya çıkmakta ve Kırgızların bilinen ilk devletlerini M.Ö. 2. yüzyılda bugünkü Kırgızistan topraklarından doğuya ve kuzey doğuya uzanan bölgede, (Tanrı Dağlarının doğu ve kuzey doğusunda) kurdukları anlaşılmaktadır.[6][7]
Etimoloji
[değiştir | kaynağı değiştir]Kırgızların etnik kökenine dair çeşitli teoriler vardır. Eskimiş birçoğul eki olan -iz ile Türkçe kırk kelimesinden türediği söylenir, bu nedenle Kırgızca kelimenin tam anlamıyla "kırk kabileden oluşan bir konfederasyon" anlamına gelir.[8] Aynı zamanda "bozulmaz", "ayırt edilemez", "ölümsüz" veya "yenilmez" anlamına gelir ve aynı zamanda kurucu bir efsaneye göre 40 kabileyi Hıtaylar'a karşı birleştiren destansı kahraman Manas ile olan ilişkisi anlamına gelir. Yuan Tarihinde 1370 yılında kaydedilen rakip bir efsane, bozkır anavatanında doğan 40 kadınla ilgilidir.
Kelimenin en eski kayıtlarının Çin transkripsiyonları Gekun (鬲昆, *kek-kuən < Eski Çince: *krêk-kûn) ve Jiankun (堅昆, *ken-kuən < Eski Çince: *kên-kûn) olarak karşımıza çıkmaktadır. Yury Zuev, kelimenin 'tarla halkı, tarla Hunları' (Tabgac 渾 Hún < MC *ɣuən).[9]
Tarihte Kırgızlar
[değiştir | kaynağı değiştir]
Ön-Kırgızlar
[değiştir | kaynağı değiştir]Çin ve Arap kaynaklarında yeşil ve mavi gözlü, kızıl saçlı-sarışın olarak geçen Kırgızlar en eski Türk halklarından biridir. Ön-Kırgızların Moğol kabileleriyle yaptıkları evlilikler sonucu günümüz Kırgızları ortaya çıkmıştır. Tuva Türkleri, Oğuz Türkleri, Kıpçak Türkleri gibi Türklerinden oluşmuşlardır. M.Ö.250 yıllarında Yenisey Kırgızları olarak Yenisey (eski dilde Ene-say, Tuva Türkçesinde Ulug-hem) vadisi boyunca uzanan bölgelerde, şimdiki Rusya Federasyonu içindeki Krasnoyarsk bölgelerinde yaygın olarak yaşıyorlardı.[6][7] Yenisey Nehri boyunda yaylak-kışlak tarzı bir hayat süren Kırgızlar, Milattan sonra birinci yüzyılda Hun diye de bildiğimiz Hiung-nu devletini oluşturdular. Hiung-nuların dağılması üzerine Kırgız Türkleri, Yenisey Kırgız Kağanlığı'nı veya Hanlığı'nı kurdular. Dördüncü yüzyılda kurulan Yenisey Kırgız Hanlığı, Baykal Gölü'nden Tibet’e kadar genelde Türk topluluklarının yaşadığı bölgelerde hakim oldu. Günümüzdeki Hakas Kırgızları, bu dönemde ana kütleden koptular.[kaynak belirtilmeli]
6. yüzyılda kurulan Göktürk Kağanlığı ile tıpkı Oğuzlar gibi birlik kurmayı kabul etmeyen Kırgızlar, Çin'in güçlenmesinden tedirgin olup Mukan Kağan döneminde Göktürklere bağlandılar. Böylece Türk toplulukları Göktürkler sayesinde tek bayrak altına tekrar toplandılar. Göktürklerin Çin hakimiyeti altına girdiği 630-680 yılları arasında Kırgızlar Çin işgaline karşı başkaldırıp ayrı olarak yaşadılar.[kaynak belirtilmeli]
İkinci Doğu Göktürk Kağanlığı'nın kurulmasıyla yeniden Göktürk Kağanlığı ile birleştiler. Kırgızlar bu dönemde sık sık yönetime ayaklandılar. Kırgızlar, Göktürk Kağanlığı'ndan sonra Uygur Kağanlığı hakimiyetine girdiler. 840 senesinde Uygur Kağanlığını yıkarak kendi Kırgız Türk Kağanlığını kurdular.
Çağdaş Kırgız Halkı'nın Doğuşu
[değiştir | kaynağı değiştir]Kırgızlar 840 yılında Türk tarih sahnesinde önemli bir adım attılar ve Ötüken ve çevresini ele geçirdiler. Bugünkü Kırgız kültürünün temelini oluşturdular.
Kırgızlar 840 yılında Orhun bölgesine giderek Uygur hakimiyetini ortadan kaldırdılar ve Orta Asya hakimiyetini ele geçirdiler. Türk Kağanlıklarının millî merkezi Ötüken olmak üzere Kırgız Kağanlığı kuruldu. Karahanlılar'ın tesiriyle İslam dinini kabul ettiler. Kırgız kaynaklarına göre, 10. yüzyılda 200 bin müslüman Kırgız ailesi vardı.
920 yılında Moğol Kitan devleti, Kırgızları baskıya uğratarak, Tanrı dağları çevresine göç etmelerine sebep oldu. 1 Yenisey nehri kıyılarında Göktürk harfleriyle yazılmış yazıtlar bıraktılar.
Kırgızlar, Moğollardan sonra Timur ve Özbek Hanlığı içerisinde yaşadılar. Daha sonra 17. yüzyılın sonlarına kadar "hanlık" seviyesinde varlıklarını devam ettirmişlerdir. 1870'lerde Hokand Hanlığı'yla beraber hareket eden Kırgızlar, Ruslar'ın Hokand Hanlığı'nı yıkmasıyla beraber Rus hakimiyetine girdi. 1863'te kurulan Orta Asya Rus Generalliği'ne bağlanan Kırgızlar, Rus çarına karşı sürekli ayaklanmıştır. Pek çok Kırgız kabilesi Afganistan'a ve Uygur bölgesine göçmüştür.
Kırgızlar, 1917'de Rusya'da meydana gelen ihtilal sebebiyle Orta Asya'da kurulan ve 1918 yılının sonunda yıkılan bağımsız Alaş Orda'ya katıldılar. Sovyet-Ruslar bölgeyi 1918'de tekrar ele geçirmiştir. 1920'de Kırgız bölgesini içine alan "Türkistan Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti" içerisinde yaşayan Kırgızlara bu dönemde Kara-Kırgız adı verilmiştir. Deşt-i Kıpçak bölgesi'nde yaşayanlara ise Kazak-Kırgızlar adı verilmiştir. 1924'te Kazak-Kırgızları ile Kara-Kırgızlar birbirinden kopmuştur. Kara-Kırgızlar yani günümüz Kırgızları, 1924'te "Kara-Kırgızları Özerk Oblastı" halkını oluşturmuşlardır ve 1926'da "Kırgızistan Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti" nin kurulmasıyla Kırgızlar, ulusallaşmıştır.
Yaşadıkları Yerler
[değiştir | kaynağı değiştir]10. yüzyılda yaşamış ünlü Türk Dünyası araştırmacısı Kaşgarlı Mahmut tarafından yazılan Divanı Lügati Türk adlı eserde Türk Dünyasının coğrafyası tarif edilirken Kırgızların yeri de anlatılmıştır. Kitapta Türk Dünyasının en batısında Roma ülkesine yakın olan Beçenek Türkleri, en doğusunda ise Kıtay (Çin) ülkesine yakın Kırgız Türkleri şeklinde yazılmıştır. Bu iki Türk topluluklarının arasında ise Kıpçak, Oğuz, Yemek, Başgırd, Basmıl, Kayı, Yabaku, Tatar Türkleri olduğu belirtilmiştir. Yine aynı eserde Kırgızların konuştuğu dilinin en arı Türkçe olduğu tanımlaması yapılmıştır. Eski zamanlarda Türkiye'ye göç eden Türkistan toplulukları arasında Ötüken ve Yenisey dolaylarından Moğol soykırımdan kaçan bazı Kırgız toplulukları da gelmiştir. Mesela Eskişehir'in Günyüzü ilçesi Ayvalı köyü halkı arasında Kırgız sülalesinden gelenler mevcuttur. Dünya'da 5 milyonu aşan Kırgız halkı yaşamaktadır. 3.35 milyonu Kırgızistan'da, en büyük azınlık olarak 410 bini Özbekistan'da, 210 bini Çin'de, 81 bini Tacikistan'da, 32 bini Rusya'da, 40 bini Kazakistan'da 4 bini Türkiye'de ve 3 bini Ukrayna'da bulunmaktadır.
Din
[değiştir | kaynağı değiştir]Kırgızlar ağırlıklı olarak Sünni (Hanefi) Müslümanlardır.[10] İslam ilk olarak 7. ve 8. yüzyıllarda ipek yolu boyunca seyahat eden Arap tüccarlar tarafından tanıtıldı. 8. yüzyılda Ortodoks İslam, Özbekler ile birlikte Fergana Vadisi'ne ulaştı. Bununla birlikte, 10. yüzyıl Farsça metni Hudud el-alam'da Kırgızlar hala "ateşe saygı duyan ve ölüleri yakan" bir halk olarak tanımlandı.[11]
Kırgızlar 17. yüzyılın ortalarında İslam'a geçmeye başladı. Tasavvuf misyonerleri dönüşüm önemli bir rol oynamıştır. 19. yüzyıla gelindiğinde, Kırgızlar dindar Müslümanlar olarak kabul edildi ve bazıları Hac yaptı.[12]
Ateizm, Rus komünist etkisi altındaki kuzey bölgelerinde bir miktar takipçiye sahiptir. Bugün itibarıyla, Şamanizmin birkaç kültürel ritüeli, özellikle Kırgızistan'ın merkezinde, İslam'ın yanında hala uygulanmaktadır. Temmuz 2007'de yapılan bir röportajda, Kırgızistan'ın eski Cumhurbaşkanı Askar Akayev'in kızı Bermet Akayeva, komünist etki altına giren kuzey kesiminde bile İslam'ın giderek daha fazla kök saldığını belirtti.[13] Birçok caminin inşa edildiğini ve Kırgızların "kendilerini İslam'a giderek daha fazla adadıklarını" vurguladı.
Şamanizm ve totemizm de dahil olmak üzere birçok eski yerli inanç ve uygulama, İslam ile senkronize olarak bir arada bulunmuştur. Çoğu kadın olan şamanlar, cenazelerde, anıtlarda ve diğer tören ve ritüellerde hala önemli bir rol oynamaktadır. Kuzey ve Güney Kırgızlar arasındaki bu bölünme, Müslüman uygulamalarına dini bağlılıklarında bugün hala görülebilir.
Kültür
[değiştir | kaynağı değiştir]Kırgız Türkleri, yakın dönemde yerleşik hayata geçmiş bir toplumdur. Bayraklarındaki güneş benzeri şekil, bunun bir özetidir ve Kırgız otlaklarının ortasında, ocağın dumanının dışarı çıkmasını sağlayan boşlukla özdeşleşmektedir.
Kırgızlar asıl olarak dağlarda yaşayan ve buna bağlı olarak da dünyanın en iyi çadırını geliştirmiş Türk toplumudur. Ülkenin büyük bir kesimi dağlarla çevrilmiş olan Kırgızistan'da hâlen dağda göçebe hayatı yaşayan Kırgızlar vardır. Eski Türklerde olduğu gibi yazın yaylada, kışın ise kışlakta yaşanılmaktadır. Rusya'nın işgaline uğradığında ilk defa yerleşik düzene geçmiştir.
Toplum
[değiştir | kaynağı değiştir]Kırgızistan çok uluslu bir ülkedir. Ülkenin % 90'ı aşkını Türklerden oluşmaktadır. Türk topluluklarından % 70 oranında Kırgız Türkleri, % 15 oranında Özbek Türkleri oluşturur. Kırgızistan'daki Türk toplulukları olan Kırgız Türkleri, Özbek Türkleri, Ahıska Türkleri, Uygur Türkleri ve kazak türkleri Türk Birliği'nin kurulmasını büyük oranda istemesine rağmen ülkenin azınlığı olan Ruslar ve Türk olmayan başka uluslar Türk Birliği kurulmasını istememektedir. Kırgızistan'da ilk kez bir cumhurbaşkanı Türk Birliği'nin kurulmasından yana fikrini belirtmiştir. Kırgız Türkleri, Özbekistan ve Özbek Türklerinin hem Türk Birliği ve Orta Asya (ya da Türkistan) Birliği karşısında görülmeleri hem de kararsız davranışları sebebiyle ülkenin çok nüfuslu topluluğu Özbeklere soğuk bakmaktadır.
Uluslararası İlişkiler ve Siyaset
[değiştir | kaynağı değiştir]Kırgızistan ile Türkiye arasındaki ilişkiler Kırgızistan'ın bağımsızlığı ile iyi olmuştur. Kırgızistan'ın cumhurbaşkanı Almazbek Atambayev, Türkiye'yi çok seven ve Türkiye ile her alanda birlik kurmak isteyen bir lider olmuştur. Atambayev, TBMM'deki ve Azerbaycan Meclisindeki söylemleri ile gerek Türkiye ve gerekse Azerbaycan halkı gözünde çok sevilmiştir.
Genetik bulgular
[değiştir | kaynağı değiştir]| Bölge | Ulus | N (örnekleme) | R-Z2125 | R-Z93* | R-Z95* | |||
| sayı | frekans (%) | sayı | frekans (%) | sayı | frekans (%) | |||
| Güney Sibirya | Kırgızlar | 104 | 91 | 34.5% | 12 | 6.0% | 0 | 0.0% |
| Güney Sibirya | Altaylılar | 17 | 0 | 0.0% | 16 | 17.6% | 0 | 0.0% |
| Güney Sibirya | Hakaslar | 24 | 0 | 0.0% | 24 | 26.4% | 0 | 0.0% |
| Güney Sibirya | Özbekler | 30 | 16 | 6.1% | 0 | 0.0% | 3 | 12.0% |
| Güney Asya | Paştunlar | 46 | 39 | 14.8% | 1 | 1.1% | 0 | 0.0% |
| Güney Asya | Tacikler | 34 | 16 | 6.1% | 3 | 3.3% | 0 | 0.0% |
| Güney Sibirya | Türkmenler | 12 | 8 | 3.0% | 2 | 2.2% | 1 | 4.0% |
| Peter Underhill ve arkadaslari 2014.[14] | ||||||||
Haplogrup R1a19 Ağustos 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Türk halkları içerisinde en fazla Kıpçak grubu halklarda (Kırgız ve Altaylılar) görülmektedir. Altaylılar ve Kırgızlarda çok yüksek oranda görülen R1a, doğuda Moğolistan’da %2 oranlarına düşmektedir. R1a, günümüzde Kırgızlar, Çuvaşlar, Altaylılar ve Özbeklerde en fazla görülen Y-DNA haplogruplarındandır. Bu haplogrup, Araplarda ve Kuzey Afrika’da da görülmektedir. Ancak R1a’nın önemli bir kısmının o bölgelere sonradan Memluk askerler yoluyla geldiği düşünülmektedir. Bu haplogrubun, Türk halklarında görülme oranları aşağıda yer almaktadır:
Kırgızlar %63.5 (Wells 2001), Afganistan Özbekleri %27 (Cristifaro 2013), Kazan Tatarları %20 (Trofimov 2007), Gagavuzlar %19 (Eupedia), İran Türkleri %19 (Grugni 2012), Uygurlar %16 (Shou 2010), Kazaklar %15 (FTDNA 2015), Çin Özbekleri %13 (Shou 2010), Türkmenler %7 (Wells 2001), Türkiye %7 (Cinnioğlu).
Ayrıca bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]- Çin Kırgızları
- Yenisey Kırgızları
- Tarbagatay Kırgızları
- Pamir Kırgızları
- Van Kırgızları (Ulupamir Kırgızları)
Dış bağlantılar
[değiştir | kaynağı değiştir]- Modern Dönem Kırgız Urukları ve Kırgız Diyalekt Coğrafyası, Dr. Aygül AKMATOVA10 Haziran 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Kırgız Halkı16 Aralık 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Kırgız Tarihi 22 Mart 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Manas Destanı
- Kırgızistan Cumhuriyeti Başkanlığı2 Şubat 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- KIRGIZ TÜRKLERİ Kültür ve Yardımlaşma Derneği Resmî İnternet Sayfası[ölü/kırık bağlantı]
- Van Erçiş Ulupamir Kırgız köyü6 Mart 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 20 Ağustos 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 8 Eylül 2022.
- ^ "THE STATE COMMITTEE OF THE REPUBLIC OF UZBEKISTAN ON STATISTICS" (PDF). 7 Ekim 2009 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Mayıs 2011.
- ^ "2010 census)". 24 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Mart 2021.
- ^ United Nations Office of the High Commissioner for Human Rights
- ^ Kıldıoğlu, Mehmet (2006). IX-XVI. asırlarda Yenisey-İrtiş bölgesinde Kırgız-Kıpçak ilişkileri 26 Haziran 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, sayı: 30, sayfa: 133-166, Erzurum 2006
- ^ a b "Kыргыз этнониминин этимологиясы тууралуу".
- ^ a b "Arşivlenmiş kopya". 27 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Şubat 2021.
- ^ Pulleyblank, E.G (1990). "The Name of the Kirghiz". Central Asiatic Journal. Wiesbaden: Harrassowitz. s. 34 (1–2): 98–108. 8 Ağustos 2018 tarihinde
|arşiv-url=kullanmak için|url=gerekiyor (yardım) arşivlendi. - ^ Yury Zuev (1960). "Horse Tamgas from Vassal Princedoms (translation of 8-10th century Chinese Tanghuiyao)". Kazakh SSR Academy of Sciences. ss. 103, 128 (Rusça).
- ^ "Kyrgyz Republic". web.archive.org. 8 Nisan 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Temmuz 2021.
- ^ Levi, Scott Cameron; Sela, Ron (2010). Islamic Central Asia: An Anthology of Historical Sources (İngilizce). Indiana University Press. ISBN 978-0-253-35385-6. 9 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Temmuz 2021.
- ^ Akiner, Shirin (1986). Islamic peoples of the Soviet Union : with an appendix on the non-Muslim Turkic peoples of the Soviet Union : an historical and statistical handbook. 2nd ed. Londra: KPI. ISBN 0-7103-0188-X. OCLC 17840543.
- ^ "Kyrgyzstan: Time to Ponder a Federal System - Ex-President's Daughter | EurasiaNet.org". web.archive.org. 6 Kasım 2010. 8 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Temmuz 2021.
- ^ "Underhill et al. 2014 / Supplementary Tables 1-5 (xls 469K)". 7 Eylül 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Eylül 2016.
- V.V. Bartold, The Kyrgyz: A Historical Essay, Frunze, 1927. Reprinted in V.V. Bartold, Collected Works, Volume II, Part 1, Izd. Vostochnoi Literatury, Moscow, 1963, p. 480
- Abramzon S.M. The Kirgiz and their ethnogenetical historical and cultural connections, Moscow, 1971, p. 45
- Zuev, Yu.A., Horse Tamgas from Vassal Princedoms (Translation of Chinese composition "Tanghuyao" of 8-10th centuries), Kazakh SSR Academy of Sciences, Alma-Ata, 1960, p. 103
