Jet uçağı nesilleri
Jet uçağı nesilleri, jet avcı uçağının tarihsel gelişimindeki başlıca teknoloji sıçramalarının sınıflandırılmasıdır. Farklı otoriteler, jet savaş uçaklarının hangi özellikler temelinde gruplandırılacağı konusunda farklı görüşlere sahiptir ve bu nedenle nesilleri belirlerken farklı kriterleri kullanmaktadırlar. Ancak günümüzde, beş nesil jet savaş uçağı olduğu konusunda genel bir uzlaşma sağlandı. Şu anda, bu beş nesli takip eden ve daha ileri teknolojiler sunacak olan altıncı nesil jet savaş uçaklarının geliştirilme çalışmaları devam etmektedir.
Sınıflandırma
[değiştir | kaynağı değiştir]1990 yılında hava tarihçisi Richard P. Hallion, jet avcı uçaklarının o zamana kadar altı nesil olarak sınıflandırılmasını önerdi. Bunlar genel olarak ses altı, transonik, süpersonik, Mach 2, çoklu görev ve yüksek manevra kabiliyeti olarak tanımlanabilir.[1] Nesiller arasındaki sınır çizgileri farklı olsa da, yaklaşık aynı döneme kadar beş nesilden oluşan başka şemalar da tanımlandı. John W.R. Taylor ve John F. Guilmartin (Encyclopædia Britannica), Hallion’ın sınıflandırmasını takip etmekle birlikte, son iki nesli birleştirerek beş nesil olarak sundu. NASA'nın bir web yayını ise, 2004 yılına kadar jet gelişimini beş aşamaya ayırdı: öncüler (düz kanat), süpürme kanat (swept wing), transonik, 1960'lar ve 1970'lerden itibaren gelişen modeller (F-15, F-16 ve AV-8A gibi uçaklarla zirve yapan aşama).
Aşağıdaki tablo, bazı yazarların 1990'dan bu yana nesilleri aşamalı olarak nasıl ayırdıklarını göstermektedir.
| Dönem | Açıklama | Örnek uçak | Hallion (1990) [2] | Havacılık ağı (2004) [3] | Hava Kuvvetleri Dergisi (2009) [4] | Hava Gücü Geliştirme Merkezi (2012) [5] | Halk Kurtuluş Ordusu (2007) [6] |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1943–50 | Yüksek ses altı, konvansiyonel silahlanma | Me 262, DH Vampir, P-80, MiG-9 | 1 | 1 | 1 | 1 | |
| 1953–55 | Transonik, havadan havaya füzeler, radar | F-86, MiG-15, Dassault Mystère IV, Hawker Hunter | 2 | 2 | 1 | ||
| 1953–60 | Erken süpersonik, radar, havadan havaya füzeler | F-100, MiG-19, Super Mystère B2 | 3 | 2 | 2 | 2 | |
| 1955–70 | Süpersonik (sınırlı amaçlı), sadece Mach 2 havadan havaya füzeler | F-104, MiG-21, Mirage III, Shenyang J-8 | 4 | 3 | |||
| 1960–70 | Çok amaçlı avcı-bombardıman uçakları | F-4, MiG-23, Mirage F1 | 5 | 3 | 3 | ||
| 1970–80 | Süpersonik (çok rollü) | Panavia Tornado | 4 | 4 | 4 | 3 | |
| 1974–1990 | Süpersonik çok amaçlı, yüksek verimlilik, yüksek manevra kabiliyeti | F-14, F-15, F-16, MiG-29, Mirage 2000, Sukhoi Su-27 | 6 | ||||
| 1990–2000 | Gelişmiş yetenekler, gelişmiş aviyonik, sınırlı gizlilik | F/A-18, Su-30, Rafale, Eurofighter Typhoon | 4.5 | 4+ | 4.5 | 3.5 | |
| 2000-günümüz | Gelişmiş entegre aviyonik, düşük gözlemlenebilir gizlilik | MiG-35, Su-35 | 4+ | ||||
| F-22, F-35, J-20, Su-57, TUSAŞ Milli Muharip Uçak | 5 | 5 | 5 | 4 |
Şu anda yaygın olarak beş nesil tanınmaktadır ve beşinci nesil hizmetteki en son nesli temsil etmektedir.[6] Geliştirmenin erken aşamasındaki gelecek tiplerin daha da gelişmiş yeteneklere sahip olması ve altıncı nesil olarak bilinmesi beklenmektedir.[7] Bu makalenin geri kalanı genel olarak Baker'ın analizini takip etmektedir.
Birinci nesil
[değiştir | kaynağı değiştir]
İlk jet avcı uçakları, İkinci Dünya Savaşı'nın son yıllarında ve sonrasında ortaya çıktı. Çoğu açıdan piston motorlu muadillerine benziyorlardı; düz, etkili bir şekilde süpürülmeyen kanatlara sahiptiler ve ahşap ve/veya hafif alaşımlı yapıdaydılar. Aviyonikleri ya çok azdı ya da hiç yoktu ve birincil silahları elle kontrol edilen toplardı. Heinkel He 162 ve Gloster Meteor da savaş zamanı hizmet görürken, de Havilland Vampire ve Lockheed F-80 gibi tipler ise savaş sona erdiğinde hâlâ operasyonel hizmet için çalışıyordu.
Süpürülmüş kanadın kullanılmaya başlanmasıyla birlikte transonik hızlara ulaşılmasını sağladı, ancak bu hızlarda kontrol edilebilirlik genellikle sınırlıydı. Bu uçaklar tipik olarak hava üstünlüğü önleme rolüne yönelikti. 1950-1953 Kore Savaşı'na katılan önemli tipler arasında Sovyet Mikoyan-Gureviç MiG-15 ve North American F-86 Sabre yer almaktadır. Hawker Hunter ise savaşın son zamanlarında ortaya çıkmasına rağmen yaygın olarak kullanıldı ve daha sonraki birçok savaşta yer aldı.
İkinci nesil
[değiştir | kaynağı değiştir].jpg)
1950-1953 Kore Savaşı, uçak tasarımının büyük ölçüde yeniden gözden geçirilmesini zorunlu kıldı. Silahların bu kadar yüksek hızlarda uygun olmadığı kanıtlanırken, savaş alanı desteğinde çok amaçlı kabiliyete duyulan ihtiyaç yeniden keşfedildi. Savaştan sonra ortaya çıkan önleme tipi uçaklar, Mach 2 performansı sağlamak için sonradan yanan motorlar kullanırken, radar ve kızılötesi güdümlü füzeler isabetliliklerini ve ateş güçlerini büyük ölçüde artırdı. Lockheed F-104 Starfighter gibi ABD Century Serisi'nin yanı sıra Rus Mikoyan-Gureviç MiG-21, İngiliz Electric Lightning ve Fransız Dassault Mirage III bu dönemin tipik örnekleriydi. Birçok tür, savaş alanı destek rolleri için yapılan uyarlamalar nedeniyle kısa sürede tehlikeye girdi ve bunlardan bazıları birden fazla nesil boyunca yeni varyantlarda devam edecekti.
Üçüncü nesil
[değiştir | kaynağı değiştir].jpg)
Birçok üçüncü nesil avcı uçağı, çoklu rol kabiliyetine sahip olmak amacıyla tasarlandı. Bu dönemin uçaklarının havadan karaya füzeler ve lazer güdümlü bombalar gibi çok çeşitli silahları ve diğer mühimmatı taşıması ve aynı zamanda görsel menzilin ötesinde havadan havaya müdahale yapabilmesi bekleniyordu. Bu nesil avcı uçakları, aynı zamanda darbeli doppler radar, görüş dışı hedefleme ve arazi uyarı sistemleri de dâhil olmak üzere destekleyici aviyonik sistemlerde de çok sayıda gelişmeyi beraberinde getirdi.
Daha ekonomik turbofan motorlarının ortaya çıkışı, menzil ve görev sürelerinde uzama sağladı; ancak artan itme gücü, hız aralığı boyunca daha iyi performans ve manevra kabiliyeti sunmada yalnızca kısmen etkili olabildi. Bu zıtlıkları uzlaştırmak için bazı tasarımcılar değişken geometrili kanatlar veya yönlendirilmiş itme gücüne başvurdu. McDonnell Douglas F-4 Phantom, Mikoyan-Gureviç MiG-23, Suhoy Su-17, Shenyang J-8 ve Hawker Siddeley Harrier gibi modeller, farklı derecelerde başarı elde etti.
Dördüncü nesil
[değiştir | kaynağı değiştir]
Çok amaçlı neslin karışık başarılarının ardından, fly-by-wire (elektronik uçuş kontrol sistemi), kompozit malzemeler, dikey tırmanışı mümkün kılan birden büyük itme-ağırlık oranları, hiper manevra kabiliyeti, sentetik radar ve kızılötesi arama-izleme gibi gelişmiş dijital aviyonikler ve sensörler ile radara yakalanmama (stealth) gibi ileri teknolojiler geliştiriliyordu. Bu teknolojiler parça parça ortaya çıkarken, tasarımcılar öncelikle savaş uçağına odaklanmaya geri döndü, ancak destek rolleri de gelecekteki gelişmeler için planlandı. General Dynamics F-16, elektronik uçuş kontrol sistemini ve kanat-gövde bütünleşmesini tanıtırken, Saab 37 Viggen ise kanart ön kanatlarıyla aerodinamik yapılandırmada yeni bir çığır açtı. Anglo-Amerikan Harrier II ve Sovyet Suhoy Su-27, sırasıyla ileri uçuşta yönlendirme (viffing) için güçlendirilmiş egzoz nozülleri ve yüksek hücum açılarında manevra kontrolü (kobra manevrası gibi) ile aşırı manevra kabiliyetini öne çıkardı. Panavia Tornado, çok amaçlı rolünü koruyarak özellikle anti-radar ve anti-füze yer saldırılarında etkili savunma/saldırı sensörleri, aviyonikler ve silah sistemleri geliştirdi. Lockheed F-117 ise gizlilik kavramını bir tasarım konsepti olarak tanıttı. Çin Halk Kurtuluş Ordusu (PLA), farklı bir nesil sınıflandırma sistemi kullanarak, çoğu dördüncü nesil savaş uçağını üçüncü nesil olarak sınıflandırmaktadır.[6][8]
4,5 nesil
[değiştir | kaynağı değiştir]Bu ve diğer uçakların daha sonraki varyantları, karakteristik teknolojilerini aşamalı olarak geliştirdi ve birbirlerinin özelliklerini giderek daha fazla bir araya getirmenin yanı sıra, ortaya çıkan bazı beşinci nesil teknolojileri de benimsedi:
- Aktif elektronik taramalı dizi radarı
- Düşük kesişme olasılıklı radar
- Elektro-optik hedefleme sistemleri
- Sensör füzyonu
- Süperseyir yeteneği
- Link 16 benzeri, yüksek kapasiteli dijital ağ iletişimi
- Radar kesitini azaltmak için kompozit malzemelerin kullanılması
Beşinci nesil kabiliyetine yapılan bu kısmi yükseltmeler, bazı yorumcuların ara nesilleri 4,5 veya 4+ ve 4++ olarak tanımlamasına yol açtı. MiG-29'dan beşinci nesil aviyoniklerle geliştirilen Mikoyan-Gureviç MiG-35 gibi bazı durumlarda, yükseltme tamamen beşinci nesil olarak sınıflandırıldı. Bu türlerin çoğu, 2023 itibariyle ön cephede hizmet vermeye devam etmektedir. Gerçek beşinci neslin ortaya çıkmasından sonra ve altıncı nesil uçakların geliştirilmesiyle eş zamanlı olarak 2020'lerde bir dizi yeni 4,5 nesil tip geliştirilmektedir; bunlar arasında HAL Tejas MK 1A, JF-17 Thunder ve KAI KF-21 Boramae yer almaktadır.[9][10]
Beşinci nesil
[değiştir | kaynağı değiştir].jpg)
1990'larda başlayan dijital hesaplama ve mobil ağlardaki büyük ilerleme, savaş alanı üzerinde gelişmiş bir ileri C3 (komuta, kontrol ve iletişim) varlığı modeline yol açtı. Bu tür uçaklar, daha önce bu rol için uyarlanan büyük nakliye tipleriydi, ancak bilgi teknolojisi artık çok daha küçük ve daha çevik bir uçağın gerekli veri sistemlerini taşıyabileceği noktaya kadar ilerledi. Gelişmiş otomasyon ve insan arayüzleri, mürettebatın iş yükünü büyük ölçüde azaltabiliyordu. Artık C3, avcı ve yer destek rollerini tek ve çevik bir uçakta birleştirmek mümkündü. Böyle bir avcı uçağının -ve pilotunun- uzun süre havada kalabilmesi, muharebede kendi başına kalabilmesi, muharebe sahası farkındalığını sürdürebilmesi ve durum geliştikçe rolleri sorunsuzca değiştirebilmesi gerekiyordu.
Malzemeler, motor teknolojisi ve elektronikteki paralel ilerlemeler, bu tür bir makinenin mümkün olmasını sağladı. Yeni milenyumun başlarından itibaren, akıllı kasklar, sensör/veri füzyonu ve yardımcı saldırı dronları gibi gelişmiş sistem konseptleri gerçeğe dönüşmeye başladı. Bu ilerlemelerin, dördüncü nesildeki yeniliklerle bir araya getirilip entegre edilmesi, beşinci nesil savaş uçakları olarak bilinen konsepti ortaya çıkardı. Bu neslin ilk örneği genellikle Lockheed Martin F-22 olarak kabul edilir. Daha sonraki modeller arasında Lockheed Martin F-35, Chengdu J-20,[11] Shenyang J-31 ve Suhoy Su-57 bulunmaktadır.
Altıncı nesil
[değiştir | kaynağı değiştir]Altıncı nesil jet avcı uçakları şu anda planlama veya kavramsal aşamalarda olan teorik bir askeri uçak sınıfıdır. Yapay zeka, hipersonik silahlar ve yönlendirilmiş enerji silahları gibi ileri teknolojileri içermeleri beklenmektedir. Şu anda hangi ülkelerin altıncı nesil jet avcı uçakları geliştireceği ya da ne zaman operasyonel hale gelecekleri belli değildir.[12]
Ayrıca bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]- Northrop Grumman B-21 Raider: ABD 6. nesil bombardıman uçağı projesi.[13]
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Dr. Richard P. Hallion (1990), "Air Force Fighter Acquisition since 1945", Air & Space Power Journal, 11 Aralık 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 7 Şubat 2012
- ^ Dr Richard P. Hallion (Kış 1990), Air Force Fighter Acquisition since 1945, "Air Power Journal", 11 Aralık 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 7 Şubat 2012
- ^ Joe Yoon (27 Haziran 2004). "Fighter Generations". Aerospaceweb. 10 Ekim 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Aralık 2022.
- ^ John A. Tirpak (October 2009). "The Sixth Generation Fighter". "Air Force Magazine". 3 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "Five Generations of Jet Fighter Aircraft" (PDF). Air Power Development Centre Bulletin. Royal Australian Air Force. January 2012. 26 Haziran 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 24 Aralık 2022.
- ^ a b c "Does China's J-20 Rival Other Stealth Fighters?". CSIS. 23 Şubat 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Aralık 2022.
- ^ John A. Tirpak (Ekim 2009). "The Sixth Generation Fighter". Air Force Magazine. 3 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "Did China downgrade its J-20 stealth fighter from 5th generation to 4th?". The Week. 1 Ağustos 2020. 24 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Aralık 2022.
- ^ admin2 (18 Eylül 2020). "HAL Tejas, the strongest fighter plane of its generation, developed indigenously by India. - Thecompares.net" (İngilizce). Erişim tarihi: 24 Ağustos 2021.[ölü/kırık bağlantı]
- ^ "Five Generations of Jet Fighter Aircraft" (PDF). Air Power Development Centre Bulletin. Avustralya Kraliyet Hava Kuvvetleri. Ocak 2012. 26 Haziran 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 24 Aralık 2022.
- ^ Seidel, Jamie (20 Ekim 2017). "With the J20 stealth fighter in fully operation service, China leaps ahead in Asian arms race". Australian News (İngilizce). 26 Şubat 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Aralık 2024.
- ^ Baker 2018, Chapter 18.
- ^ "The First Sixth-Generation Aircraft Ever, the B-21 Raider Is "a Bomber Like No Other"". Yahoo News. 5 Aralık 2022. 10 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Aralık 2022. Yazar
|ad1=eksik|soyadı1=(yardım)