Gönülaçan, Posof
| Gönülaçan | |
|---|---|
 | |
 Ardahan'ın konumu | |
  Gönülaçan Gönülaçan'ın Ardahan'daki konumu | |
| Ülke |  Türkiye |
| İl | Ardahan |
| İlçe | Posof |
| Coğrafi bölge | Doğu Anadolu Bölgesi |
| Rakım | 1788 m |
| Nüfus (2022) | |
| • Toplam | 73 |
| Zaman dilimi | UTC+03.00 (TSİ) |
| İl alan kodu | 0478 |
| İl plaka kodu | 75 |
| Posta kodu | 75800 |
Gönülaçan, Ardahan ilinin Posof ilçesine bağlı bir köydür.
Tarihçe
[değiştir | kaynağı değiştir]Gönülaçan köyünün eski adı Şuatzkali'’dir. Gürcüce bir ad olan Şuatzkali (შუაწყალი; "şuats'q'ali"), “orta dere” ya da “iki dere arası” anlamına gelir. Osmanlıların Gürcü prensliği Samtshe-Saatabago'dan ele geçirdikleri toprakların ilk tahriri olan 1595 tarihli Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistanda köyün adı Şuarzğal (شوارزغال) olarak kaydedilmiştir.[3] 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı'nda bölgeyi ele geçiren Ruslar, 1886 tarihinde köyün adını Gürcücesine uygun biçimde Şuatskal (Шуацкал) olarak yazmışlardır.[4]
Köyün adının Türkçe yazımı zamanla değişmiş, özgün haline daha yakın bir biçim almıştır. Nitekim 1928 tarihli Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları adlı Osmanlıca yayında köyün adı Şuvaskal (شوواسقال) olarak geçer.[5] İçişleri Bakanlığı'nın 1968'de yayımladığı Köylerimiz adlı kitapta köyün eski adı Şuaskal, yeni adı da Gönülaçan olarak verilmiştir.[6] Bu kayıt köyün adının 1968'den öne değiştirilmiş olduğunu göstermektedir.
Tao-Klarceti bölgesindeki yerleşim yerlerinden biri olan Şuatskali'nin kuruluşuna ilişkin belli başlı kaynaklarda bilgi mevcut değildir. Bununla birlikte, adından hareketle bir Gürcü yerleşmesi olduğu anlaşılan Şuatskali'deki kilisenin varlığı, köyün eski bir yerleşme olduğunu göstermektedir.[7] Şuatskali'nin bulunduğu bölge erken Orta Çağ'da Gürcü Krallığı’nın sınırları içinde kalıyordu. 11. yüzyılın son çeyreğinde Tao-Klarceti olarak adlandırılan bu bölgeye Büyük Selçuklular hakim odu. 13. yüzyılın ikini yarısında Şuatskali’nin de içinde yer aldığı bölgede Gürcü atabeglerin yönettiği Samtshe Prensliği kuruldu. Osmanlılar bu prensliğin topraklarını 16. yüzyılın son çeyreğinde tamamen ele geçirdiler ve bu topraklarda Çıldır Eyaleti’ni kurdular.
Samtshe Prensliği’nden ele geçirilen toprakların bir tahriri olan 1595 tarihli Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan’a göre köyde 9 hane yaşıyordu. Küçük bir köy olan Şuatskali bu tarihte Poshov sancağına bağlı Güney (Mzvari) nahiyesinde yer alıyordu. Köyde vergi vermekle yükümlü erkek adları olarak Papuna, Kvirika, Gogiça, Baduça, Rosap, Matsatsa, Gurci Basila, Basila kaydedilmiştir.[8] Köy yıllık vergi olarak Osmanlı Devleti’ne 9.800 akçe ödüyordu ve bu, diğer köylerle kıyaslandığında nüfusuna oranla yüksek bir tutar sayılabilir. Osmanlı egemenliğinin sonlarına doğru Şuatskali'nin nüfusunun artmış olduğu görülmektedir. 1834 sayımına göre köyün nüfusu 25 haneye yükselmiştir.[9]
Uzun süre Osmanlı egemenliğinde kalan Şuatskali’yi 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Ruslar ele geçirdi. 1878 yılında köyde 26 hane yaşıyordu. 1886 tarihli Rus sayımına göre köyde 322 kişi yaşıyordu ve bu nüfusun tamamı Türk olarak kaydedilmiştir.[4] Bu durum buradaki etnik yapının ya tamamen değiştiğini ya da Rusların bütün Müslümanları “Türk” olarak kaydettiğini göstermektedir. Nitekim 1917 yılında Ardahan bölgesini gezen Gürcü araştırmacı Konstantine Martvileli Şuatskali'de 40 hanede 589 Müslüman Gürcünün yaşadığını yazmıştır.[10]
I. Dünya Savaşı’nın sonlarına doğru Rus ordusunun bölgeden çekilmesinin ardından Şuatskali bağımsız Gürcistan sınırları içinde yer aldı. Kızıl Ordu'nun Gürcistan'ı işgali sırasında Ankara Hükümeti kuvvetleri tarafından Ardahan ile Artvin bölgeleri ve geçici olarak da Batum'u fiilen Türkiye’ye katıldı. 16 Mart 1921’de imzalanan Moskova Antlaşması’yla Şuatskali’nin de içinde yer aldığı Ardahan ve Artvin bölgeleri Türkiye’ye bırakıldı.[11]
Gönülaçan köyünde iki kilisenin varlığı bilinmektedir. Günümüze kalıntıları ulaşan Şuatzkali Kilisesi, tek nefli bir yapıdır. Diğer kilise mimari açıdan tanımlanmıştır, ancak 1909 yılında yıkıldığı ve taşları da kullanılarak yerinde Şuaskal Camii'nin inşa edildiği bilinmektedir.[7][12] Gürcü mimarisi üzerine araştırmalarıyla tanınan Fahriye Bayram, bugün yıkıntıları ulaşmış olan Şuatskali Kilisesi'ni Ardahan’daki tek nefli Gürcü kiliseleri arasında sayar.[13]
Coğrafya
[değiştir | kaynağı değiştir]Köy, Ardahan il merkezine 99 km, Posof ilçe merkezine 18 km uzaklıktadır.[14]
Nüfus
[değiştir | kaynağı değiştir]| Yıllara göre köy nüfus verileri | |
|---|---|
| 2022 | 73[2] |
| 2021 | 67[2] |
| 2020 | 72[2] |
| 2019 | 75[2] |
| 2018 | 79[2] |
| 2017 | 70[2] |
| 2016 | 68[2] |
| 2015 | 69[2] |
| 2014 | 69[2] |
| 2013 | 83[2] |
| 2012 | 87[2] |
| 2011 | 93[2] |
| 2010 | 98[2] |
| 2009 | 97[2] |
| 2008 | 109[2] |
| 2007 | 112[2] |
| 2000 | 208[14] |
| 1990 | 451[15] |
| 1985 | 589[16] |
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ "Gonulacan, Turkey Page" (İngilizce). Fallingrain.com. 15 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Nisan 2020.
- ^ a b c d e f g h i j k l m n o p q "Ardahan Posof Gönülaçan Köy Nüfusu". Nufusune.com. 13 Mart 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Nisan 2020.
- ^ Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Gürcüce ve Osmanlıca), (Yayıma hazırlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt; 1. Cilt (1947) s. 306.
- ^ a b ""Poshov kazası (1886 Yılı)" (Rusça)". 26 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Şubat 2020.
- ^ Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları (Osmanlıca), İstanbul, 1928, s. 762.
- ^ Köylerimiz, (Yayımlayan) İçişleri Bakanlığı, Ankara, 1968, s. 762.
- ^ a b Tao-Klarceti - Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, 2018, Tiflis, s. 232, ISBN 9789941478178.
- ^ Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Gürcüce ve Osmanlıca), (Yayıma hazırlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt; I. Cilt (1947) s. 306, II. Cilt (1941) s. 300, III. Cilt (1958) s. 439.
- ^ Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Gürcüce ve Osmanlıca), (Yayıma hazırlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt; 3. Cilt (1958) s. 439.
- ^ Konstantine Martvileli, “Ardahan Bölgesinde”, Sakartvelo gazetesi, 10 Ekim 1917, sayı. 220.
- ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 2. cilt, s. 41.
- ^ 2019 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce: ტაო-კლარჯეთის ძეგლების 2019 წლის საკვლევი ექსპედიციების ანგარიშები), Tiflis, 2021, s. 106. 8 Haziran 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. ISBN 978-9941-9746-3-2
- ^ "Fahriye Bayram, "Ardahan'ın Gürcü Mimarisi İçerisindeki Yeri"". 22 Şubat 2020. 6 Kasım 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Şubat 2020.
- ^ a b "Gönülaçan Köyü". YerelNet.org.tr. 5 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Nisan 2020.
- ^ Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü (1991). "1990 Genel Nüfus Sayımı İdari Bölünüş" (PDF). sehirhafizasi.sakarya.edu.tr. 19 Şubat 2020 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Şubat 2020.
- ^ Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü (1986). "1985 Genel Nüfus Sayımı İdari Bölünüş" (PDF). sehirhafizasi.sakarya.edu.tr. 19 Şubat 2020 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Şubat 2020.