Bayan Çor Kağan
| Bayan Çor Kağan Çince: 藥羅葛磨延啜 | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Uygur Kağanlığı'nın II. kağanı | |||||
| Hüküm süresi | 747 – 759 | ||||
| Önce gelen | Kutluk Bilge Kül Kağan | ||||
| Sonra gelen | Bögü Kağan | ||||
| Doğum | 713[1] | ||||
| Ölüm | 759 (46 yaşında) Ordu-Balık | ||||
| Eş(ler)i | İlbilge Hatun[2] (Türk eşi) Ninguo (Çinli eşi) | ||||
| Çocuk(lar)ı | Bögü Tigin Bilge Tarduş Uluğ Bilge Yabgu Şegu | ||||
| |||||
| Hanedan | Yağlakar | ||||
| Babası | Kutluk Bilge Kül Kağan | ||||
| Dini | Tengricilik | ||||
Bayan Çor Kağan (ayrıca Moyan Çor Kağan[3]) (Çince: 藥羅葛磨延啜; pinyin: Yàolúogě Mòyánchùo),[4] 747 – 759 arasında Uygur Kağanlığı'nı yöneten kağan. Resmî olarak "Täŋridä Bolmiš İl İtmiš Bilgä Kaγan" yani "Tanrı Tarafından Ülke (İl) Etmiş Bilge Kağan" unvanını kullanmıştır . Tang Hanedanı tarafından kendisine Yingwuweiyuanpiqiejuo Han (英武威遠毗伽闕可汗) veya kısaca Yingwu Han (英武可汗) unvanı verilmiştir. Tahta geçmeden önceki kişisel adı Çabış Tigin'dir. Kendisinden sonra tahta oğlu Bögü Tigin (759 – 779) çıkmıştır.
Soyu
[değiştir | kaynağı değiştir]Karı Çor Tigin Yazıtı'na göre, Bayan Çor Kağan, Yaglakar uruğundandır. Yine bu yazıta bakıldığında Yaglakar uruğunun adını Bezgek Yaglakar Kağan'dan aldığı görülmektedir.[5] Babası Kutluk Bilge Kül Kağan, amcası Kan Tutuk'tur. Karı Çor Yazıtı'ndaki bilgiler değerlendirildiğinde, Bayan Çor Kağan'ın kağan olmadan önceki özel adının Çabış Tigin olduğu anlaşılmaktadır.[5]
Yaşamı
[değiştir | kaynağı değiştir]Bayan Çor Kağan, Göktürk Kağanlığı'na başkaldırıp 744'te Göktürk Kağanlığı'nı yıkıp Uygur Kağanlığı'nı kuran babası Kutluk Bilge Kül Kağan'ın yerine tahta çıkmıştır.[6] Taryat Yazıtları'nda 741'de 28 yaşında olduğunu belirten Bayan Çor; buna göre miladi 713 yılında doğmuş olmalıdır.[7]
Bayan Çor Kağan, Türklerin güney birliği olarak bilinen On-Uygur ve kuzey birliği olarak bilinen Dokuz Oğuz ailelerini egemenliği altında tutan, Yaglakar uruğundandır. Uygur adı da bu iki konfederatif yapının adaptasyonu biçiminde kurulmuştur. Uy- ya da uymak ve gur (insanlar) kelimeleri birleştirilerek, devlete "birleşik insanlar" veya "özgür insanlar" (Erkin Budun) anlamına gelen bir ad verilmiştir.[8] Böylece Türk Kağanlığı döneminde, iç isyanlara neden olan bu aileler artık gönüllü bir uzlaşı ortamı oluşturmuştur.
Bayan Çor, Kutlug Bilge Kül Kağan tarafından yapımı başlatılan Orhun Vadisi'ndeki yeni başkent Ordu-Balık karargâhının tam anlamıyla gelişmiş bir şehir olmasını sağlamıştır. Türkler için kutsal olan Ötüken'in yanı başında kurulan bu kentin bayındırlık çalışmaları için Çinli ve Soğdak kökenli inşaat ustaları istihdam etmiştir. Kızıl tuğladan kentin dışına örülen kent duvarlarının dışı dikdörtgen şeklindeki hendeklerle çevrilmiştir. Gözetleme kulesi ve iki kapıdan oluşan, kağan ve diğer soyluların yaşadığı müstakil kent kalesi de duvarlarla güçlendirilmiştir.
Ordu-Balık'ın inşasından yaklaşık yedi yıl sonra Selenge Irmağı dolaylarında, ülkenin ticaret ve yönetimsel bağlantılarını kuvvetlendiren Bay-Balık (Zengin Şehir) kenti kurulmuştur. Kağanlığın ekonomik, iktisadi ve siyasi gücü; bu çabalar sonrasında iyice artmış ve ülke sınırları Baykal Gölü'ne (Zengin Gök) kadar uzanmıştır.
Ekim 756'da, Bayan Çor Kağan, An Luşan İsyanı döneminde isyanın bastırılmasına yardım amacıyla Çin'e girmiştir. Bu askerî sefer sonunda İmparator Suzong ile yeni bir barış ve dostluk antlaşması imzalanmıştır. Bu antlaşmaya göre, Bayan Çor'a Çinli prenses Ninguo verilirken; Çin imparatoruna da Uygurlu bir konçuy (prenses) verildi. Aralık 756'da Bayan Çor, kendisine bağlı 4.000 seçkin savaşçı ile birlikte Tang topraklarına girmiş ve isyancıları bastırmak için Çin imparatoruna destek vermiştir. Bu müdahale işe yaramış ve Uygur Türklerinin desteğini alan imparator 757'de Tang Hanedanlığı'nın başkenti Çangan'ı isyancılardan temizlemiş, başkentteki hakimiyetini yeniden sağlamıştır. İmparator bu yardımların karşılığı olarak, Uygurlara 10.000 top ipek hediye edilmiştir. İki devlet arasındaki anlaşmaya göre, 762'den sonra yıllık olarak Çin ve Uygurlar arasında ipek ve binek atı takası yapılmasına karar verilmiştir. Buna göre her at için Çin, Uygurlara 40 top ipek tazmin etmeyi taahhüt etmiştir. Bu durumda Çinliler, 10.000 top ipeğe karşı, yalnızca 500 adet at almışlardır. Bazı araştırmacılara göre bu durum, Çin'deki otoriterleşmeyi henüz sağlayamayan imparatorun Uygurlara, kendi hanedanlığını koruması için verdiği üstü kapalı bir haraçtır.
Bayan Çor, Uygur Kağanlığı'nın hatırasının gelecek kuşaklara aktarılabilmesi amacıyla bir dizi bengü taş diktirmiştir. Bu bengü taşlar, Orhun alfabesi ile yazılmış ve kaplumbağa kaidelerinin üzerine oturtulmuştur. Bayan Çor bu yazıtlarda, yalnızca ülkenin mevcut durumundan bahsetmemiş, geçmişteki önemli Türk kumandanlarından ve Uygurların eski uluşları (derebeylik kenti) hakkında da bilgiler vermiştir. Birinci Uygur ülkesi, yaklaşık 200 yıl kadar yaşayan ve üç önemli kağan tarafından yönetilen bir kağanlıktır. Ancak, daha sonraki yıllarda Uygurlar yaklaşık 100 yıl boyunca farklı Türk boyları veya diğer etnik unsurlar tarafından yönetilmiştir. Bu durum Bayan Çor Yazıtı'nda şöyle ifade edilmiştir: "Kalmisi Budun On-Uyghur, Tokuz-Oghuz uza yuz yıl olurup..." Yaglakar uruğunun bir isyanı neticesinde, ikinci Uygur devleti 605 dolaylarında yeniden kurulmuştur. Bu devlet ise özerk veya bağımsız 1028'e kadar 400 yıl boyunca yaşamıştır.
Bayan Çor, düşman boylara karşı Sayan Dağına düzenlediği başarılı bir seferden sonra bu zafere adanan bir toy sırasında 759 yılının yazında ölmüştür.
Ayrıca bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Terhin Yazıtı, doğu yüzü, 5. satır.
- ^ Terhin Yazıtı, güney yüzü, 6. satır.
- ^ Rene Grousset, The Empire of The Steppes, 1970, p.567: From Chinese transcription Mo-yen-cho, Schlegel has postulated a Turkic name Moyun-chor; whereas, as Pelliot notes, the equivalent would more probably be Bayan-chor (Pelliot, "A propos des Comans," JA [1920], p. 153). The Uigur title of this prince is Tangrida qut bulmysh il etmish bilga qagan. In the Orgötü valley, between the Orkhon and the Selenga, his tomb has been found, and on it an inscription still in ancient or "runic" Turkic.
- ^ E.g., Bo Yang Edition of the Zizhi Tongjian, vol. 53.
- ^ a b Cengiz Alyılmaz. "Karı Çor Tigin Yazıtı" (PDF). 26 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 1 Şubat 2017., s. 22.
- ^ This is a Chinese transcription of the title. His real-life Uyghur name is unknown, while the official titles were El Tutmish, Kutluk, Bilge, Kul Qaghan, i.e., "state gained", "glorious", "wise", and "mighty ruler".
- ^ Gömeç, Saadettin, Terhin Yazıtı'nın Tarihî Açıdan Değerlendirilmesi 2 Haziran 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., bu makaleye 7 Haziran 2016 tarihinde erişilmiştir.
- ^ Element " Ghur " can be found in the word " Ghurkhan "- the karakhitai Khan, elected by Council of tribes in accordance with consensus and in the word " Khur + Altai " (Kurultai) - political and military Council of all Altai tribes since around the 3rd century AD.
- ^ Inscription El etmish Bilge kagan (Tariat // Terh) 10 Kasım 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. The "Turk bitig" site (İngilizce)
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- Lev Gumilev. Ancient Turks. Kyzyl, 2004.
- Turghun Almas. The Uyghurs ("Uyghurlar").