Ediz boyu
Ediz boyu ya da Ediz uruğu (Eski Çince: Ādiē (阿跌), Eski Türkçe: 𐰓𐰔 (Ädiz)), Tiele konfederasyonuna bağlı bir Türk boyudur.[1][2][3]
Etimoloji
[değiştir | kaynağı değiştir]Divan-ı Lügat-it Türk'te "yüksek, yüce" anlamına gelmektedir. Dil Devrimiyle kişi adı olarak canlandırılmıştır.[4]
Tarih
[değiştir | kaynağı değiştir]Ediz boyu ya da Ediz uruğu, 7. yüzyıldan önce Tiele konfederasyonuna bağlı idi. Tang Hanedanlığıyla sıkı ilişkiler yürütmüş ve Çin yazılı tarihinde sıkça yer bulmuştu.[1] Ediz boyu Tiele konfedarasyonuna isyan ederek diğer 5 boyla beraber Altı Bag Bodun'u oluşturdu. Uygur devletine zemin hazırladı.[5][6]
Ediz boyu, 7. yüzyılın başında Batı Göktürk Devletinde yer almaktaydı. İlk olarak Çin kaynaklarında Adie'ler olarak bilinen Ediz boyu, kuzeybatılarında Baykal gölü olup Togla Irmağı çevresinde ikamet ederlerdi. Buraya Sır Derya ırmağının kuzeyinden göç ettikleri biliniyor. Bayırkular ile birlikte 627 yılında Tang hanedanlığına tabi oldular. Liderleri 711'den sonra Göktürklerden Tang hanedanlığına kaçarak Kapgan Kağan'a karşı korundu.[1][7]
Ediz boyu eski yazıtlarda Eki Ediz olarak da karşımıza çıkmakta.[6]
Ediz boyu Kül Tigin'e karşı Koşulgak savaşında hazin bir yenilgiyle dağıldı. O tarihten sonra da gerek Türk yazıtlarında gerekse Çin kaynaklarında kendilerine sık rastlanmadı.[1]
Geriye kalan Ediz boyları Uygurların bir boyu olarak yaşamlarına devam edip hanedan boyu olan Yaglakar uruğuna yoldaş bir uruk olarak faaliyet gösterdi.[8] Tarih 795'i gösterdiğinde ölen Kağan'ın oğlu olmadığından Uygur tahtına Ediz boyundan başvezir Kutlug Bilge geçti. Fakat Kutlug Bilge Kağan tahta Yaglakar boyu adına geçip Yaglakar unvanını sürdürdü.[9] Uygur Kağanlığında hakim güç kalabilmek ve tekrar Yaglakar'ın gölgesinde kalmamak için Uygurların Dış Dokuz boyundan Edizler, hanedanda güçlendikten sonra Yaglakar uruğuna mensup hanedanın bütün teginlerini Tang hanedanlığına gönderdi. İlk başta stratejik sebeplerden ötürü Yaglakar boyuna geçtiklerini söyleyen Edizler, artık gerek duymadıklarında tekrar kendi boy adlarını sahiplenmiş, hatta Ani Takiu'ya göre 809'da Uygurları temsil eden Çince Hui-he ismini "Şahin gibi uçan" anlamında yine Çince Hui-hu ile değiştirerek kendi hükümranlıklarını öncesinden ayrıştırmayı amaçlamıştı. Uygur Kağanlığı Ediz hanedanlığı döneminde iyi ve güçlü bir dönem geçirdi.[8]
Koşulgak Savaşı
[değiştir | kaynağı değiştir]Ediz boyunu tarihe gömen savaştır. Bu savaştan sonra tekrar güçlenememişlerdir. Kül Tigin ilk olarak Toğu şehrinde savaştıktan sonra Koşulgak'ta Edizler ile çatışmıştı. Talât Tekin savaş yerini iki nehrin buluşma noktası olarak düşünmüştür. Burası Togla (Tola) nehri ile Orhun nehrinin birleştiği yer olabilir. Savaş Kül Tigin'in zaferiyle sonuçlandı.[7]
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ a b c d Taşağıl, Ahmet. Ediz boyu. Türk Tarih Kurumu Yayınları. ss. 49-50. Erişim tarihi: 24 Mayıs 2022.
- ^ "舊唐書/卷199下 - 维基文库，自由的图书馆". zh.wikisource.org (Çince). 16 Mayıs 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mayıs 2022.
- ^ Babayar, Gaybullah. "TÜRK BENGÜ TAŞI: Şivеet-Ulаan Damgalı Anıtı": 30. 25 Haziran 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Haziran 2022.
- ^ "Nişanyan Adlar". turkadlar.com. 22 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Haziran 2022.
- ^ "Altı Bag Bodun Üzerine". 18 Kasım 2020. 18 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Haziran 2022.
- ^ a b Aydın, Erhan. "Kerekülüg Begleri. In: International Journal of Central Asian Studies, vol. 10-1, 2005, pp. 23-31". 24 Haziran 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Haziran 2022.
- ^ a b Bölük, Recep (2018). "Köl Tigin Yazıtı'nın Çin Kaynakları ile Karşılaştırmalı Olarak Araştırılması". Ankara.
- ^ a b Cinkara, Abdullah (24 Aralık 2019). "İpek yolu ve Uygurlar isimli Uygurca eserin transkripsiyon, aktarma ve değerlendirmesi".[ölü/kırık bağlantı]
- ^ Alyilmaz, Cengiz (15 Haziran 2013). "Karı Çor Tigin Yazıtı". Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim (TEKE) Dergisi. 2 (2): -. doi:10.7884/teke.188. ISSN 2147-0146. 8 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Haziran 2022.