Adige Habze
| Makale serilerinden |
| Çerkesler |
|---|
 |
Adige Habze[1] veya Çerkes Habzesi (Çerkesçe: Адыгэ Хабзэ; alternatif yazılışlarıyla Xabze[2] veya Khabze[3]), Çerkes halkının töresi, ahlâk yasası ve dünya görüşüdür.[4][5][6] Çerkes geleneklerine göre, bir Çerkes Habze tarafından tanımlanan bir dizi kurala göre yaşamak zorundadır:[6] doğum, yetiştirilme, evlilik, boşanma, ölüm ve cenaze, konuşma ve selamlaşma, nezaket, saygı ve ziyafetler dahil olmak üzere her şeyi Habze kuralları denetler.[6] Adige Habze'nin ana kurallarından bazıları, yaşlılara ve kadınlara gösterilen ekstra saygı, dürüstlük, onur ve cesaretin önemini içerir.[1][2][6]
Kökleri binlerce yıllık geleneğe dayanan Habze, gelişmekte ve genellikle bir thamade (bölgesel yaşlı) tarafından yönetilen Çerkes toplumunun ihtiyaçlarına uyacak şekilde yeniden düzenlenmektedir. Çerkesya'da thamadeler 50 yılda bir toplanıp Habze'yi güncelliyorlardı.[7]
Çoğu Çerkes topluluğunda, yerel bir Çerkes derneği ("Hase") vardır.[8][9] Bu derneklerin amacı, Çerkeslere Çerkesçe konuşabilecekleri, Çerkes kültürel faaliyetlerde bulunabilecekleri ve Habze kanunlarını öğrenebilecekleri rahat bir ortam sağlamaktır. Bu dernekler yerel ve bölgesel bazda koordine edilir ve Dünya Çerkes Birliği aracılığıyla uluslararası iletişim kurar.[10]
Etimoloji
[değiştir | kaynağı değiştir]
"Xabze", "xı" (evren) ve "bze" (dil) kelimelerinin Çerkesçe bileşiğidir.[11] Bu nedenle, anlamı kabaca "evrenin dili" gibi bir anlama gelmektedir. Bu konsept Dharma'ya benzetilebilir.[11][12] Bu kelime, zamanla Çerkes dilinde "kural, adet, örf" gibi anlamlar kazanmıştır. Habze'nin savaş kanunları Buşido ile de kıyaslanabilir.
Adetler
[değiştir | kaynağı değiştir]Habze'nin uygulanışı
[değiştir | kaynağı değiştir]Habze geleneğinde iki tür amel vardır: Psape (iyi işler) ve Haynape (kötü işler). Bu terimler sevap ve günah kavramlarıyla karşılaştırılabilir. Haynape işlemek suçtur. Habze toplumsal ve ahlaki bir koddur ve MÖ 3000 civarında ortaya çıkmaya başladığı düşünülmektedir. Habze'ye karşı hareket edenlere uygulanabilecek en basit yaptırım, onları toplumdan dışlamaktır. Birini toplumdan dışlamak, cenazesine, düğününe katılmamak, varlığını tamamen yok saymak ağır bir cezadır ve bu nedenle Çerkesler bu yaptırımdan kaçınmak için Habze geleneklerini sürdürürler. Habze'nin bu caydırıcı etkisi Çerkes toplumunun yaşayışında diğer milletlere benzemeyen uygulamaları da beraberinde getirmiştir.[13]
Onur
[değiştir | kaynağı değiştir]Geçmiş ve gelecek, sosyal, kültürel, ahlaki ve dini birçok yönden birbirine bağlanmıştır.[14] İnsan tarafından yaratılan her şey tarihin emanetidir. Buna giyim ve üretim araçları, ev eşyaları, ev idaresi ve hatta ünlü Kabardey atı (Adige: Адыгэш) ve ulusal bayramlar dahildir. Habze, tüm Çerkeslere cesaret, güvenilirlik ve cömertliğin öğretilmesini gerektirir. Hırs, aç gözlülük, zenginlik ve gösteriş Habze kanununa göre ayıp sayılır.
Habze aynı zamanda başkalarını aldatmaktan kaçınmakla da ilgilidir. Başkalarının işlerine karışmak bir suç sayılır. Habze'ye göre güçlü olanlara boyun eğmek korkaklık ve suçtur. Güçlüler için ise zayıflara yardım etmek bir sorumluluktur.[15] Habze uygulayan bir kişinin amacı, olabildiğince onurlu yaşamaktır. Çerkes toplumunda Habze'ye uygun davranan birey toplumda saygınlık kazanır, toplumsal olaylarda kendisine danışılır. Habze'yi iyi bilmek ve uygulamak Çerkesler için çok önemlidir.[2]
Ayrıntılar
[değiştir | kaynağı değiştir]Habze gelenekleri hayatın en küçük ayrıntılarını bile düzenler. Bir Habze geleneği, odaya birisi girdiğinde ayağa kalkılmasını ve giren kişiye yer vermesini zorunlu kılar. Yaşlıların ve kadınların huzurunda saygı. Kadınlara özellikle saygı duyulur ve kadınların huzurunda kavga edilmez. Bir kadın, ihtilaflı ailelerin veya kişilerin barışmasını talep edebilir ve onlar da onun bu talebine uymak zorundadır.[2][16]
Diğer Habze gelenekleri, bireylerin cinsiyetlerine ve yaşlarına göre yürüme sırasını belirler. Genç erkekler her zaman kadınların ve yaşlıların solunda olmak zorundadır. Tarihsel olarak, sakallarla ilgili de kurallar vardı. Bir komutan askerinin sakalına bakıp evli olup olmadığını, çocuğu olup olmadığını anlayabilirdi. Buna göre ailesi olanlar savunmaya alınırdı. Çerkesler ev sahibini misafirin kölesi gibi görürler. Misafir, sadece ev sahibi ailenin misafiri değil, aynı zamanda tüm köyün ve klanın misafiridir. Düşmanlar bile eve girse misafir kabul edilir ve onlara karşı misafirperverlik kutsal bir görevdir. Bu Evliya Çelebi tarafından da bildirilmiştir.[17]
Thamade
[değiştir | kaynağı değiştir]Habze'deki kilit figürlerden biri, toplumu yönetme sorumluluğunu taşıyan kişi olan ve genellikle bir yaşlı olan "Thamade" (Adigece: Тхьаматэ (Thamate)) olarak bilinen kişidir. Kelime anlamı olarak thamade "Tanrı'nın adamı" anlamına gelmektedir. Büyük bir suç işlemediği sürece, cinsiyet fark etmeksizin hemen hemen her Çerkes sonunda bu statüye ulaşacaktır.[13] Her Çerkes toplumunun bir thamadesi vardır, yemek masasından devlete kadar.
Din ve Habze ilişkisi
[değiştir | kaynağı değiştir]Çerkesler İslâm'ı kabul etmeden önce Habze, Çerkeslerin yerli dininin bir parçasıydı. Habze'ye uymayanların tanrıların gazabına uğradığına inanılırdı. Önemli bir unsur, ataların ruhuydu.[11] Ahirette fiziksel acı veya zevk kavramı yoktur: ruha manevi tatmin veya pişmanlık verilir. Bu nedenle, insanın dünyevi varoluşunun amacı ruhun mükemmelliğidir. Ataların ruhları anma gerektirir: cenaze şölenleri düzenlenir ve ölü ruhların anılması için kurban veya anma yemeği hazırlıkları uygulanır ve dağıtılır.[11]
Çerkeslerin Müslüman oluşunun ardından yavaş yavaş Habze Çerkes dininden ayrılıp sekülerleşmeye başladı. Çerkes filozof ve thamade Jabağı Qazanoqo, Habze'yi İslâm ile çelişmeyecek şekilde düzenlemesiyle bilinir.[18] Bugün Habze ve İslâm arasında neredeyse hiçbir çelişki yoktur.
Habzeci Hareket
[değiştir | kaynağı değiştir]Sovyet rejiminin düşüşünden sonra, Habzeci dünya görüşünün canlanması Çerkes aydınlar tarafından desteklendi.[19][20] 9 Aralık 2010'da, tanınmış bir Habze savunucusu olan[21] Arsen Tsipinov, Çerkes olmayan İslamcılar tarafından mürted olmakla suçlanarak öldürüldü.[22][23][24]
11 Mayıs 2018'de Habze ile ilgili "الادية هابزة-العادات الشركسية" veya "Адыгэ хабзэ" başlıklı bir kitap yayınlandı.[25] Çerkes dil uzmanı Zarema Madin Gutchetl tarafından yazıldı ve Nancy Hatkh tarafından tercüme edildi. Nahit Serbes de Habze ile ilgili kitaplar yazdı.[26]
Haziran 2019'de Habze savunucusu Martin Kochesoko Rus hükûmeti tarafından hapis cezasına çarptırıldı.[27] Çerkes milliyetçiler çeşitli protestolar ve internet üzerinden kampanyalar düzenleyerek Rus hükûmetine baskı uyguladıktan[28][29] sonra ceza affedildi.[30]
Temmuz 2020'de Soçi'ye yakın Adler'de inşa edilen ve Çerkes soykırımında rol oynayan liderleri yücelten anıtın Habzeci Çerkesler tarafından yıkılmasından rahatsız olan Rusya Devlet televizyonu sunucusu Mikhail Leontiev, programında konuyu yorumlarken Çerkesler hakkında hakaret ve aşağılama içeren ve yeni bir Çerkes katliamını öne süren ifadeler kullandı.[31] Rusya devlet şirketleri Gazprom ve Rumsfelt'in yöneticileri ve çeşitli siyasetçiler kaldırılan anıt üzerinden Çerkeslere ağır hakaretler içeren açıklamalar yaptı. Rus teknoloji tasarımcısı Artemy Lebedev Çerkeslere yönelik ağır hakaretler ve yeni soykırım imalarının bulunduğu açıklamalarda bulundu.[32][33][34] Hemen ardından Lebedev'e Rusya'da üst düzey nişanlardan olan “Vatan Liyakat Nişanı” verilmesi bu kişilerin devlet tarafından korunduğu şüphesini uyandırdı.[35]
Ayrıca bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ a b Kadir I. Natho (18 Şubat 2015). Adyghe Khabze: Book I (İngilizce). ISBN 1514434601.
- ^ a b c d Nahit Serbes (21 Mart 2016). Benim Yolum Xabze. ISBN 9786059801232.
- ^ "«Хабзисты». Кто они?". 15 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ocak 2020.
- ^ Khabze.info. Khabze: the religious system of Circassians 16 Ocak 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..
- ^ "Xabze Nedir?". 2018. 12 Nisan 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ a b c d Kazemzadeh, Hamed (2018). The Circassian Question; The formation of linguistic and cultural identity in the Caucasus from the mid-nineteenth century to modern times (PDF) (Tez). Uniwersytet Warszawski. 30 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 30 Ocak 2024.
- ^ Saltık, Turabi (2000). Tarihsel Mücadele Sürecinde Adığeler, Abhazlar, Alanlar (Osetinler), Çeçenler. Berfin Yayınları.
- ^ Jonty, Yamisha. Circassians United
- ^ Besleney, Zeynel Abidin (2016). Türkiye'de Çerkes diasporasının siyasi tarihi. İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları. ISBN 978-605-399-442-8. 5 Eylül 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ocak 2024.
- ^ Jonty, Yamisha. Profile of the Diaspora: A Global Community
- ^ a b c d Khabze.info. Khabze: the religious system of Circassians 16 Ocak 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..
- ^ Khabze.info. What is Khabze? 16 Ocak 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ a b "Xabze Nedir?". 2018. 12 Nisan 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Kadkoy, Bater. "The Life and Legacy of Kadir Natho" (PDF). Circassian Times. 23 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 22 Mart 2023.
- ^ Kadkoy, Bater. "The Life and Legacy of Kadir Natho" (PDF). Circassian Times. 23 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 22 Mart 2023.
- ^ Nahit Serbes (1 Mayıs 2012). Yaşayan Efsane Xabze. ISBN 9786055738884.
- ^ Evliya Çelebi. Seyahatnâme (PDF). 20 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 20 Mart 2023.
- ^ Налоев З.М. (2009). Этюды по истории культуры адыгов.
- ^ Авраам Шмулевич. Хабзэ против Ислама. Промежуточный манифест.
- ^ Paul Golbe. Window on Eurasia: Circassians Caught Between Two Globalizing "Mill Stones", Russian Commentator Says. On Windows on Eurasia, January 2013.
- ^ Central Asia-Caucasus Analyst 7 Temmuz 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Vol. 3, No. 4. 21-03-2011. p.4
- ^ Central Asia-Caucasus Analyst 7 Temmuz 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Vol. 3, No. 4. 21-03-2011. p.4
- ^ North Caucasus Insurgency Admits Killing Circassian Ethnographer 21 Ağustos 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Caucasus Report, 2010. Retrieved 24-09-2012.
- ^ Valery Dzutsev. High-profile Murders in Kabardino-Balkaria Underscore the Government’s Inability to Control Situation in the Republic 7 Ağustos 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Eurasia Daily Monitor, volume 8, issue 1, 2011. Retrieved 24-09-2012.
- ^ "International Circassian Cultural Academy- ICCA". www.facebook.com (İngilizce). 22 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Haziran 2020.
- ^ "Benim Yolum Xabze". 6 Mayıs 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Nisan 2016.
- ^ "Circassian activist Martin Kochesoko arrested in Kabardino-Balkaria". OC Media. 2019. 3 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "MARTİN KOCHESOKO'YA HEMEN ŞİMDİ ÖZGÜRLÜK!". Kayserikafder. 2019.[ölü/kırık bağlantı]
- ^ "Martin KOCHESOKO'ya Hemen Şimdi Özgürlük!". Jineps Gazetesi. 2019. 16 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "MARTİN KOCHESOKO ARTIK SERBEST!". Eskafder, resmi açıklama. 2019. 7 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "RUS TELEVİZYONU'NDAN ÇERKESLERE YENİ BİR SOYKIRIM TEHDİTİ!". 5 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "Артемий Лебедев набросился на обиженного Чичваркина из-за "колхозного" сайта". lenta.ru. 4 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Aralık 2018.
- ^ "Артемий Лебедев надеется, что Украина избавится от позорной власти". РИА Новости (Rusça). 2017. 21 Aralık 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Aralık 2018.
- ^ ntv.ru. "Артемию Лебедеву запретили въезд на Украину". NTV.RU (İngilizce). 4 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Aralık 2018.
- ^ "Soykırım çağrısı yaptı, liyakat nişanı aldı". 7 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi.
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- Т. М. Катанчиев. Адыгэ кхабзэ как кабардинское обыхное право. Эль-Фа, 2001
- University of Michigan (1999). Reference Library of Arab America: Countries & ethnic groups, Kuwait to United Arab Emirates. Gale. ss. 570-571. ISBN 978-0-7876-4178-8. 16 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ocak 2020.
- Bullough, Oliver (4 Mart 2010). Let Our Fame Be Great: Journeys among the defiant people of the Caucasus. Penguin Books. ss. 35-. ISBN 978-0-14-195622-0. 19 Mayıs 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ocak 2020.
Dış bağlantılar
[değiştir | kaynağı değiştir]- Xabze Portalı 15 Ocak 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- California Adyghe Khasa Çerkes Derneği15 Ağustos 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.