Ön-İtalik
Ön-İtalik | |
---|---|
Proto-İtalik, Ana İtalik dili | |
Atası olduğu diller | İtalik diller |
Bölge | İtalya Yarımadası |
Dönem | yaklaşık MÖ 1000 |
Yeniden oluşturulmuş atası | |
Kendisinden türemiş diller |
|
Makale serilerinden |
Ön-İtalik, Proto-İtalik veya Ana İtalik; Latince ve ondan türeyen Romen dillerinin de dahil olduğu İtalik dillerin atasıdır. Doğrudan yazılı olarak tasdiklenmemiş, karşılaştırmalı yöntemle belli bir dereceye kadar yeniden oluşturulmuştur (en). Ön-İtalik, önceki Ön-Hint-Avrupaca dilinden türemiştir.[1]
Tarih
[değiştir | kaynağı değiştir]Arkeolojik ve dilbilimsel kanıtlar arasında kesin bir denklem kurulamasa da Ön-İtalik dili, genellikle Terramare (en) (MÖ 1700 – MÖ 1150) ve Proto-Villanovan (en) (MÖ 1200 – MÖ 900) kültürleri ile ilişkilendirilir.[2]
Öte yandan glottokronolojideki (dil tarihlemesi) çalışmalar; Ön-İtalik'in, MÖ 2500'deki bir zamanda Ön-Hint-Avrupacanın batı lehçelerinden ayrılmış olduğunu savunmaktadır.[3][4] İtalik kabileler tarafından; 2. milenyumun ikinci yarısında İtalyan Yarımadası'na ilerlemeden önce, aslen Alplerin kuzeyinde konuşulmuştur. Dilbilimsel kanıtlar, ayrıca Kelt kabileleri ve Ön-Cermence konuşanlarıyla erken temaslar da göstermektedir.[2]
Gelişim
[değiştir | kaynağı değiştir]Ön-Hint-Avrupacadan Ön-İtalik'e doğru yaşanan düzenli fonetik değişimlerin listesi aşağıdadır. Aralarında iyi tasdiklenmiş tek dil olduğundan, Ön-İtalik'in yeniden oluşturulmasında ana kaynak olarak Latince kullanılır. Bu yüzden de, kesin kanıtların olmaması nedeniyle, bazı değişimlerin tüm İtalik dillerde mi (Ön-İtalik öncesi bir değişim) yoksa sadece Latincede mi (Ön-İtalik sonrası bir değişim) yaşandığı her zaman açık değildir.
Engelliler
[değiştir | kaynağı değiştir]- Öndamaksıllaşmış artdamaksıllar (veya sadece öndamaksıl), normal artdamaksıllarla birleşti, bu değişime kentumizasyon denmektedir.
- *ḱ > *k
- *ǵ > *g
- *ǵʰ > *gʰ
- Öndamaksıllaşmış artdamaksıl ve *w seslerinden oluşan diziler, dudaksıllaşmış artdamaksıllarla birleşti: *ḱw, *ǵw, *ǵʰw > *kʷ, *gʷ, *gʷʰ
- *p...kʷ > *kʷ...kʷ, Kelt dillerinde de bulunan bir değişim.
- Dudaksıllaşmış artdamaksıllar ünsüz öncesi dudaksıllıklarını kaybetti: *kʷC, *gʷC, *gʷʰC > *kC, *gC, *gʰC.
- Engelli ünsüzler, ötümsüz ünsüz (genellikle *s ve *t) öncesinde (soluksuz) ötümsüz olurlar.
- Ötümlü soluklular, sürtünmelilere dönüşür. Kelime başında ötümsüzleşirken kelime içinde alofonik olarak ötümlüleşirler. Oskancada genizsilden sonra bile sürtünmeli olarak kaldıkları görülür. Diğer çoğu İtalik dilde ise daha sonrasında o konumda patlamalıya dönüştükleri görülüyor.
- *bʰ > *f (kelime içinde *β)
- *dʰ > *θ (kelime içinde *ð)
- *gʰ > *x (kelime içinde *ɣ)
- *gʷʰ > *xʷ (kelime içinde *ɣʷ)
- *s sesi de alofonik olarak kelime içinde *z sesine ötümlüleşti.[5]
- *sr, *zr > *θr, *ðr.
- *θ, *xʷ > *f. Venetçedeki vhagsto/hvagsto kelimesinde görülür (Latincede faciō). Ötümlü alofonları *ð ve *ɣʷ, Latince ve Venetçede *β sesinden farklı kaldı ama Osko-Umbriya'da birleşti.
- *tl > *kl kelime içinde.[5]
- Kelime sonunda *t > *d değişimi oldu.[6]
Ünlüler ve titreşimliler
[değiştir | kaynağı değiştir]- *l̥, *r̥ > *ol, *or [7]
- *m̥, *n̥ > *əm, *ən ("Ünlüler"e bkz.)
- *j ünlüler arasında kaybolur. Eğer iki ünlü de aynıysa ünlü boşluğundaki ünlüler uzun bir ünlüye dönüşür.
- *ew > *ow.[8]
- *o > *a dudaksıllardan ve *l sesinden önce.
- *-mj- > -*nj- [9]
Gırtlaksıllar
[değiştir | kaynağı değiştir]Gırtlaksıl (köksül, laryngeal) sesler, bir dizi varsayımsal Ön-Hint-Avrupaca (ÖHA) sesidir (*h₁, *h₂, *h₃), Geç Ön-Hint-Avrupaca döneminde kaybolmuş ve yanındaki ünlülere çeşitli etkileri olmuştur. Yok oluşları Ön-İtalik'te bazı ayırt edici ses kombinasyonlarına neden olmuştur. Aşağıdaki değişimlerde kelime sınırlarını belirtmek için "#", standart uygulamaya göre kullanıldı; baştayken de kelime başlangıcını belirtiyor.[10] H, üç gırtlaksıldan herhangi biri anlamına geliyor.
İtalik'teki daha basit gırtlaksıl gelişmeleri, Hint-Avrupa'nın diğer birçok kolunda da görülür:
- *h₁e > *e, *h₂e > *a, *h₃e > *o
- *eh₁ > *ē, *eh₂ > *ā, *eh₃ > *ō
- *H > *a engelliler arasında
- Gırtlaksıllar, bir ünsüz öncesinde kelime başında kaybolur.
İtalik'in daha karakteristik özelliği, gırtlaksılların titreşimli ünsüzlerle olan etkileşimleridir. Burada R, bir titreşimli ünsüzü; C, herhangi bir ünsüzü; V, bir ünlüyü temsil etmektedir.
- #HRC > #aRC ve CHRC > CaRC, ancak #HRV > #RV
- CRHC > CRāC, ancak CRHV > CaRV
- CiHC ve muhtemelen CHiC > CīC
Morfoloji
[değiştir | kaynağı değiştir]- İkillerin (en) genel kaybı, yalnızca birkaç kalıntı kaldı.[11]
- Araç durumunun kaybı.[11]
Fonoloji
[değiştir | kaynağı değiştir]Ünsüzler
[değiştir | kaynağı değiştir]Çiftdudaksıl | Dişsil | Dişyuvasıl | Öndamaksıl | Artdamaksıl | Dudaksıl-Artdamaksıl | |
---|---|---|---|---|---|---|
Genizsil | m | n | (ŋ) | |||
Patlamalı | p b | t d | k g | kʷ ɡʷ | ||
Sürtünmeli | ɸ (β) | θ? ð? | s (z) | x (ɣ) | xʷ? ɣʷ? | |
Titremeli | r | |||||
Yan | l | |||||
Sürtünmesiz | j | w |
- [ŋ], artdamaksıl ünsüz öncesi /n/'nin bir alofonudur.
- Ötümlü sürtünmeliler ([β], [ð], [ɣ], [ɣʷ] ve [z]), kelime başı ötümsüz sürtünmeliler ([ɸ], [θ], [x], [xʷ] ve [s]) ile tamamlayıcı dağılım içerisindedir ve bu yüzden basitçe birbirlerinin alofonlarıdır. Fakat Ön-İtalik dönemindeki bir noktada, [ɸ] ile birleşen ötümsüz [θ] ve [xʷ] alofonlarının kaybı ile alofonluk bir şekilde bozuldu. Akademisyenler; Ön-İtalik, /θ ~ ð/ ve /xʷ ~ ɣʷ/ sesleri hala varken mi yeniden oluşturulmalı yoksa fonemlerin ötümsüz alofonları /ɸ ~ β/ 'de birleşmiş ve ötümlü alofonları bağımsız fonemler (/ð/, /ɣʷ/) haline gelmişken mi yeniden oluşturulmalı diye fikir ayrılığına düşüyorlar. İlk fikir; [ɸ] birleşiminin, sonradan yaşanan bölgesel bir değişim olduğunu ve mevcut bütün lehçelere yayıldığını, bunun muhtemelen ötümlü sürtünmelilerin kaybıyla aynı anda veya sonrasında yaşandığını varsayıyor. /ð/ ve /ɣʷ/ sesleri dilbilimsel açıdan görece nadirdir ve sonuç olarak sonraki tüm dillerde düşmüşlerdir, her birinde farklı olacak şekilde.
Ünlüler
[değiştir | kaynağı değiştir]Ön | Merkez | Arka | |
---|---|---|---|
Kapalı | i | u | |
Orta | e | (ə) | o |
Açık | a |
Ön | Merkez | Arka | |
---|---|---|---|
Kapalı | i: | u: | |
Orta | eː | o: | |
Açık | a: |
- /ə/ belki de gerçek bir fonem değildi ama ünsüzlerden önce bir destek ünlü olarak yerleştiriliyordu. ÖHA hecesel genizsillerinin (*m̥ ve *n̥) sonuçları üzerine yeniden oluşturulabilir (Latincede *em, *en veya *im, *in; Osko-Umbriya'da *am, *an ve *em, *en şeklinde görülür). Bu yüzden de /ə/'yı ayrı bir ses olarak yeniden oluşturmak gerekli görünmektedir.
Ön-İtalik aşağıdaki ikili ünlülere sahipti:[12]
- Kısa: *ai, *ei, *oi, *au, *ou
- Uzun: *āi, *ēi, *ōi
Osthoff Yasası, Ön-İtalik'te üretken kaldı. Bu; uzun ünlülerin, ardından aynı hecede bir titreşimli ve başka bir ünsüz geldiğinde kısalmalarına neden oldu: V:RC > VRC. Uzun ikili ünlüler de V:R dizileri olduğundan sadece kelime sonunda meydana gelebilir ve kalan yerlerde kısalırlardı. Uzun ünlüler kelime sonu *-m'den önce de kısaldı. Kısa *-a-'nın birçok yerde görülmesinin sebebi budur (ör. ā-fiillerinin veya ā-gövdelerinin sonunda).
Prozodi
[değiştir | kaynağı değiştir]Ön-İtalik kelimeler, ilk hecede sabit bir vurguya sahip olmuş olabilir; bu vurgu kalıbı, en azından bazı dönemlerde çoğu yavru dilde muhtemelen vardı. Latincede, başlangıç vurgusu Eski Latince dönemi için varsayılmıştır, bundan sonra yerini "Klasik" vurgu kalıbına bırakmıştır. Fakat sabit başlangıç vurgusu Ön-İtalik'ten sonra yaşanan bölgesel bir özellik olabilir çünkü açıkladığı varsayılan ünlü indirgenmeleri (en) MÖ 1. milenyumun ortasından önce bulunmaz.[13]
Ayrıca, Brent Vine'ın (2006) Thurneysen-Havet Yasası'nın (ton öncesi/pre-tonik *ou > *au) yeniden formülasyonunun işe yaraması için Erken Ön-İtalik'te ÖHA mobil aksanının sürekliliği gereklidir.[14]
Dil bilgisi
[değiştir | kaynağı değiştir]İsimler
[değiştir | kaynağı değiştir]İsimler üç cinsiyetten birine ait olabilir: eril, dişil ve nötr. Sekiz ÖHA durumunun yedisiyle çekimlenirler: Yalın, seslenme, belirtme, tamlayan, yönelme, ayrılma ve bulunma; araç durumu kaybolmuştur. İsimler ayrıca tekil ve çoğul şeklinde sayıya göre de çekimlenirdi. İkillik artık ayırt edilmiyordu; ancak birkaç kalıntı, ikil çekimin bir biçimini halen korumaktaydı (Latince duo, ambō gibi).
o-gövdeleri
[değiştir | kaynağı değiştir]Bu sınıf, Latincenin ikinci çekimine karşılık gelir. ÖHA tematik çekiminden gelmektedir. Bu sınıftaki çoğu isim eril veya nötrdü ancak bazı dişil kelimeler de olmuş olabilir.
*agros[16] e.
"tarla" |
*jugom[17] n.
"boyunduruk" | |||
---|---|---|---|---|
Tekil | Çoğul | Tekil | Çoğul | |
Yalın | *agros | *agrōs
(*agroi) |
*jugom | *jugā |
Seslenme | *agre | |||
Belirtme | *agrom | *agrons | ||
Tamlayan | *agrosjo
*agrī |
*agrom | *jugosjo
*jugī |
*jugom |
Yönelme | *agrōi | *agrois | *jugōi | *jugois |
Ayrılma | *agrōd | *jugōd | ||
Bulunma | *agroi?
*agrei? |
*jugoi?
*jugei? |
- Tekil tamlayandaki *-ī bitiminin kökeni bilinmiyor fakat hem İtalik'te hem de Kelt'te bulunmakta. Latincede, daha eski olan tamlayan bitimi *-osjo'nun çoğunlukla yerine geçmiştir. Eski biçim birkaç yazıtta bulunmaktadır (ör. Lapis Satricanus'taki popliosio valesiosio, Klasik Latincede Publii Valerii olmuştur).[18] Ayrıca bazı zamir tamlayanlarında da devam ettirilir (ör. cuius < *kʷojjo-s < *kʷosjo; ünsüz gövdesi tamlayanı *-os ile analoji yoluyla *-s eklendi).[19] Osko-Umbriya'da hiçbiri kalmaz, yerlerine i-gövdesi *-eis geçer.
- Çoğul yalın; aslen isim ve sıfatlar için *-ōs, zamir biçimleri için *-oi idi. Ön-İtalik'teki dağılımları açık değil ancak iki bitim de kesinlikle hala vardı. *-ōs bitimi Latincede tamamen *-oi bitimine, buradan da Klasik -ī'ye dönüştü. Osko-Umbriya'da tam tersi oldu, *-oi yerine *-ōs geçti; bu da Oskancada -ús,Umbriyacada -us oldu.
- Eski Latincede çoğul tamlayan hala genellikle -om, sonradan -um'du. Daha sonradan ā-gövdesi *-āzom baz alınarak değiştirildi, buradan da Klasik -ōrum oluştu.
ā-gövdeleri
[değiştir | kaynağı değiştir]Bu sınıf, Latincenin birinci çekimine karşılık gelir. Esas olarak *-eh₂- şeklinde biten ÖHA isimlerinden türemiştir. Çoğunlukla dişil isimler içerir ancak belki birkaç tane de eril isim vardır.
*toutā[21] d.
"halk, nüfus" | ||
---|---|---|
Tekil | Çoğul | |
Yalın-Seslenme | *toutā | *toutās |
Belirtme | *toutām | *toutans |
Tamlayan | *toutās | *toutāzom |
Yönelme | *toutāi | *toutais |
Ayrılma | *toutād | |
Bulunma | *toutāi |
- Normalde tekil belirtme bitimi, *-m öncesi uzun ünlülerin kısalmasından dolayı *-am olurdu; ancak tasdiklenen biçimlerde uzun ünlü bulunmaktadır. Muhtemelen uzun ünlü bulunduran diğer bitimlerden analoji yoluyla ortaya çıkmıştır.[22]
- Çoğul tamlayan bitimi aslen, ÖHA *-eh₂-soHom'dan gelen bir zamir biçimiydi.
- Tekil tamlayandaki -s Eski Latincede hala kullanılıyordu ama Klasik Latincede, "Pater familias" kalıbı dışında tamamen kayboldu.
Ünsüz gövdeleri
[değiştir | kaynağı değiştir]Bu sınıf, çeşitli ünsüzlerle biten gövdeleri içerimektedir. Diğerlerinin yanında kök isimler, n-gövdeleri, r-gövdeleri, s-gövdeleri ve t-gövdelerini içeriyor. Başlangıçta ayrı bir sınıf olan i-gövdelerini de içeren Latincenin üçüncü çekimine karşılık geliyor.
Eril ve dişil isimler benzer şekilde çekimlenirler ama nötr isimlerin yalın, belirtme ve seslenme durumlarında farklı biçimleri vardır.
*sniks[24] d.
"kar" |
*kord[25] n.
"kalp" | |||
---|---|---|---|---|
Tekil | Çoğul | Tekil | Çoğul | |
Yalın-Seslenme | *sniks | *sniɣʷes | *kord | *kordā |
Belirtme | *sniɣʷəm | *sniɣʷəns | ||
Tamlayan | *sniɣʷes
*sniɣʷos |
*sniɣʷom | *kordes
*kordos |
*kordom |
Yönelme | *sniɣʷei | *sniɣʷ(?)βos | *kordei | *kord(?)βos |
Ayrılma | *sniɣʷi
(*sniɣʷa?) |
*kordi
(*korda?) | ||
Bulunma | *sniɣʷi | *kordi |
Bu sınıftaki isimlerin tekil yalın biçimleri genellikle düzensizdi. Bu da gövdenin son ünsüzüne göre çeşitli alt türler oluşturdu.
- Çoğu ünsüz gövdesi için eril ve dişil tekil yalın/seslenme bitimi *-s idi. Bu bitim son ünsüzün ötümsüzleşmesine, düzleşmesine ve/veya sertleşmesine sebep olabilirdi; yukarıdaki *sniks örneğinde olduğu gibi. Nötr isimlerin bitimi yoktu.
- n-gövdeleri genellikle *-ō bitimine sahipti, diğer durumlarda *-on- (veya belki *-en-) iç ekiyle birlikte kullanılırdı. Nötr isimler, tekil yalın/seslenme/belirtme durumlarında *-ən bitimine sahipti fakat kalan biçimlerin gövdeleri belirsizdir.
- r-gövdeleri *-(e)r- ile değişen *-ēr bitimine sahipti. Ünlü uzunluğundaki değişim Latincede kaybolmuş fakat Oskancada korunmuştu.
- s-gövdeleri eril ve dişiller için *-ōs, nötrler için *-os bitimine sahipti. Bu, diğer biçimlerde *-ez- (veya belki eril ve dişilde *-oz-) ile değişimli kullanıldı.
- r/n-gövdeleri nötr isimlerden oluşan küçük bir gruptu. Bunlar yalın/seslenme/belirtme durumlarında *-or, kalan biçimlerde -(e)n- bitimlerine sahipti.
Diğer notlar:
- Tekil tamlayan halinin iki olası bitimi vardı. İkisi de Eski Latincede yan yana tasdiklenmiştir ancak -es/- bitimi i-gövdelerinden olabilir (aşağıya bkz.). Osko-Umbriya'da yalnızca i-gövdesi bitimi -eis bulunur.
- Latincedeki eril çoğul yalın bitimi -ēs, i-gövdelerinden alınmıştır.
- Nötr çoğul yalın/seslenme/belirtme durumlarında aslen ya *-a vardı ya da son ünsüz öncesi ünlü uzaması vardı. İtalik'te bu, zaten o-gövdesi bitimi *-ā ile değiştirildi.
- Çoğul yönelme (ve ayrılma/bulunma?) bitimi aslen araya herhangi bir ünlü girmeden gövdeye doğrudan ekleniyordu. Latincede araya giren bir -e- veya -i- varken Osko-Umbriya'da bitim tamamen değiştirilmiştir. Ön-İtalik'teki durumun ne olduğunu tam belli değil.
i-gövdeleri
[değiştir | kaynağı değiştir]Bu sınıf, Latincede -um yerine -ium çoğul tamlayan bitimine sahip olan üçüncü çekime karşılık gelmektedir. Latincede ünsüz gövdeleri zamanla bu sınıfla birleşti. Bu süreç tarihi çağa kadar devam etti. Örneğin Sezar'ın zamanında (yaklaşık MÖ 50) i-gövdeleri halen ayrı birçoğul belirtme bitimine (-īs) sahipti ama bu, Augustus'un zamanına kadar (yaklaşık MS 1) ünsüz gövdesi bitimi -ēs ile değiştirilmişti. Ön-İtalik'te, diğer İtalik dillerde de olduğu gibi, i-gövdeleri halen çok ayrı bir türdü ve herhangi bir birleşme belirtisi göstermiyordu.
Eril ve dişil isimler benzer şekilde çekimlenirken nötr isimler yalın/seslenme/belirtme durumunda farklı biçimlere sahipti.
*məntis[27] d.
"zihin" |
*mari[28] n.
"deniz, göl" | |||
---|---|---|---|---|
Tekil | Çoğul | Tekil | Çoğul | |
Yalın-Seslenme | *məntis | *məntēs | *mari | *mariā (*-īā?) |
Belirtme | *məntim | *məntins | ||
Tamlayan | *mənteis
*məntjes |
*məntjom | *mareis
*marjes |
*marjom |
Yönelme | *məntēi | *məntiβos | *marēi | *mariβos |
Ayrılma | *məntīd | *marīd | ||
Bulunma | *məntei | *marei |
- Tekil tamlayan için açıkça iki farklı biçim vardı. -eis biçimi Osko-Umbriya'da bulunuyor. -es Erken Latincede görünüyor ancak *-eis'ten hiçbir iz bulunmamaktadır. Bu ünsüz gövdesi bitimini yansıtabilir ancak ayrıca *-jes'ten de geliyor olabilir.[29] Eski Latincede tasdiklenen ve paralel bir oluşumu gösterebilecek olan u-gövdelerindeki *-wos ile kıyaslayın.
- Orijinal nötr çoğul yalın/seslenme/belirtme biçimi, ÖHA *-ī'den gelen *-ī idi. İtalik'te zaten o-gövdesi bitimi eklenerek genişletilmişti, bu da *-īā veya *-jā ile sonuçlanmıştı.
u-gövdeleri
[değiştir | kaynağı değiştir]Bu sınıf Latincenin dördüncü çekimine karşılık gelmektedir. Tarihi olarak i-gövdelerine paraleldiler ve j/i'nin w/u ile yer değiştirdiği birçok benzer biçim vardı. Fakat ses değişimleri onları zamanla biraz farkı kıldı.
*portus[31] e.
"liman" |
*kornu/ū[32] n.
"boynuz" | |||
---|---|---|---|---|
Tekil | Çoğul | Tekil | Çoğul | |
Yalın-Seslenme | *portus | *portous?
*portowes? |
*kornu? (*-ū?) | *kornuā? (*-ūā?) |
Belirtme | *portum | *portuns | ||
Tamlayan | *portous
*portwos *portwes |
*portwom | *kornous
*kornwos *kornwes |
*kornwom |
Yönelme | *portowei | *portuβos | *kornowei | *kornuβos |
Ayrılma | *portūd | *kornūd | ||
Bulunma | *portowi? | *kornowi? |
- Nötr tekil yalın/seslenme/belirtme aslen kısa *-u olmalı fakat Latincede sadece uzun -ū bulunmakta. Bunun kökeninin ne olabileceği açık değil. Nötr u-gövdelerinin nadirliği ve geriye kalan birkaç tanesinin çiftler halinde bulunma eğilimi düşünüldüğünde ikil (dual) bir bitimden kalıntı olabilir.[33]
- Aynı i-gövdeleri gibi u-gövdeleri de tekil tamlayanda kesin olmayan bir dağılımla iki tür olası bitime sahipti. *-ous Oskancada bulunmaktadır ve ayrıca Latincedeki olağan -ūs bitiminin de kökenidir. Ancak Senatus consultum de Bacchanalibus (en). yazıtında senatvos biçimi görülür ve ayrıca *-wes'ten gelen -uis bitimi de birkaç kaynakta bulunur.[34]
- Çoğul eril/dişil yalın/seslenme durumu güvenilir bir şekilde yeniden oluşturulabilir değil. Latince -ūs, *-ous'u yansıtıyor gibi görünüyor fakat ÖHA *-ewes'ten, *-owes (Latince *-uis) biçimi beklenirdi. Bu bitim ne Osko-Umbriya'da ne de Eski Latincede görülmüştür ki aksi takdirde elimizde kesin kanıtlar olurdu.[35]
- Çoğul nötr yalın/seslenme/belirtme durumunun asıl biçimi *-ū idi. İtalik'te zaten, i-gövdelerinde olduğu gibi, o-gövdesi bitimi eklenerek genişletilmişti.
Sıfatlar
[değiştir | kaynağı değiştir]Sıfatlar da isimlerle hemem hemen aynı şekilde çekimlenir. İsimlerin aksine sıfatların cinsiyetleri yoktur. Bunun yerine niteledikleri veya belirttikleri sıfatın cinsiyetini alarak üç cinsiyet için de çekimlenirler.
Sıfatlar isimlerle aynı çekim sınıflarına uyarlar. En yaygınları o/ā-gövdesi (eril ve nötrde o-gövdesi, dişilde ā-gövdesi olacak şekilde) ve i-gövdesi sıfatlarıydı. Fiillerin şimdiki zaman etken ortaçları (*-nts ile bitenler) ve sıfatların karşılaştırma biçimleri (*-jōs ile bitenler), ünsüz gövdesi olarak çekimlenirler. Aslen u-gövdesi sıfatları da vardı ancak mevcut u-gövdesinin sonuna i-gövdesi bitimi eklenerek i-gövdelerine dönüştürüldüler ki bu da, tekil yalın *-wis'e sebep oldu.
Durum | Eril | Dişil | Nötr | Eril (çoğul) | Dişil (çoğul) | Nötr (çoğul) |
---|---|---|---|---|---|---|
Yalın | *alβos < ÖHA *albʰós | *alβā < ÖHA *albʰéh₂ | *alβom < ÖHA *albʰóm | *alβōs < *albʰóes
(*alβoi) |
*alβās < *albʰéh₂es | *alβā < *albʰéh₂ |
Tamlayan | *alβosjo < *albʰósyo
(*alβī) |
*alβās < *albʰéh₂s | *alβosjo < *albʰósyo
(*alβī) |
*alβom < *albʰóHom | *alβāzōm < ÖHA *albʰéh₂soHom (< *albʰéh₂oHom) | *alβom < *albʰóHom |
Yönelme | *alβōi < *albʰóey | *alβāi < *albʰéh₂ey | *alβōi < *albʰóey | *alβois < *albʰóysu | *alβais < *albʰéh₂su | *alβois < *albʰóysu |
Belirtme | *alβom < *albʰóm | *alβam < *albʰā́m | *alβom < *albʰóm | *alβons < *albʰóms | *alβans < *albʰéh₂m̥s | *alβā < *albʰéh₂ |
Seslenme | *alβe < *albʰé | *alβa < *albʰéh₂ | *alβom < *albʰóm | *alβōs < *albʰóes
(*alβoi) |
*alβās < *albʰéh₂es | *alβā < *albʰéh₂ |
Ayrılma | *alβōd < *albʰéad | *alβād < *albʰéh₂s | *alβōd < *albʰéad | *alβois < *albʰóysu | *alβais < *albʰéh₂su | *alβois < *albʰóysu |
Bulunma | *alβei < *albʰéy | *alβāi < *albʰéh₂i | *alβei < *albʰéy | *alβois < *albʰóysu | *alβais < *albʰéh₂su | *alβois < *albʰóysu |
Zamirler
[değiştir | kaynağı değiştir]Tekil | 1. Kişi | 2. Kişi | Dönüşlü |
---|---|---|---|
Yalın | *egō | *tū | - |
Belirtme | *mē, *me | *tē, *te | *sē, *se |
Tamlayan | *moi, *mei | *toi, *tei | *soi, *swei |
Yönelme | *meɣei | *teβei | *seβei |
Ayrılma | *med | *ted | *sed |
İyelik | *meos | *towos | *sowos |
Çoğul | 1. Kişi | 2. Kişi | Dönüşlü |
Yalın | *nōs | *wōs | - |
Belirtme | *sē, *se | ||
Tamlayan | *nosterom? | *westerom? | *soi, *sei |
Yönelme | *nōβei | *wōβei | *seβei |
Ayrılma | *sed | ||
İyelik | *nosteros | *westeros | *sowos |
Not: 3. kişi zamiri için Ön-İtalik *is kullanılmış olurdu.
Tekil | Eril | Nötr | Dişil |
---|---|---|---|
Yalın | *kʷoi | *kʷod | *kʷāi |
Belirtme | |||
Tamlayan | *kʷojjos < *kʷosjo | ||
Yönelme | *kʷojjei, *kʷozmoi | ||
Ayrılma | *kʷōd | *kʷād | |
Bulunma | ? | ? | ? |
Çoğul | Eril | Nötr | Dişil |
Yalın | *kʷoi, *kʷōs | *kʷā, *kʷai | *kʷās |
Belirtme | *kʷons | *kʷāns | |
Tamlayan | *kʷozom | *kʷazom | |
Yönelme | *kʷois | ||
Ayrılma | |||
Bulunma |
Tekil | Eril | Dişil | Nötr |
---|---|---|---|
Yalın | *kʷis | *kʷid | |
Belirtme | *kʷim | ||
Tamlayan | *kʷejjos | ||
Yönelme | *kʷejjei, *kʷezmoi | ||
Ayrılma | *kʷōd | *kʷād | *kʷōd |
Bulunma | ? | ? | ? |
Çoğul | Eril | Dişil | Nötr |
Yalın | *kʷēs | *kʷī, *kʷia | |
Belirtme | *kʷins | ||
Tamlayan | *kʷejzom?, *kʷozom? | ||
Yönelme | *kʷiβos | ||
Ayrılma | |||
Bulunma |
*is "bu, şu"
Tekil | Eril | Nötr | Dişil |
---|---|---|---|
Yalın | *is | *id | *ejā |
Belirtme | *im | *ejām | |
Tamlayan | *ejjos | ||
Yönelme | *ejjei, *esmoi | ||
Ayrılma | *ejōd | *ejād | |
Bulunma | ? | ? | ? |
Çoğul | Eril | Nötr | Dişil |
Yalın | *ejōs, *ejoi | *ejā | *ejās |
Belirtme | *ejons | *ejans | |
Tamlayan | *ejozom | *ejazom | |
Yönelme | *ejois | *ejais | |
Ayrılma | |||
Bulunma | ? | ? | ? |
Sayılar
[değiştir | kaynağı değiştir]Sayı | Ön-İtalik | Ön-Hint-Avrupaca |
---|---|---|
Bir (1) [I] | *oinos | *h₁óynos |
İki (2) [II] | *duō | *dwóh₁ |
Üç (3) [III] | *trejes > *trēs | *tréyes |
Dört (4) [IV] | *kʷettwōr | *kʷetwṓr (taml. çoğ.) < *kʷetwóres |
Beş (5) [V] | *kʷenkʷe | *pénkʷe |
Altı (6) [VI] | *seks | *swéḱs |
Yedi (7) [VII] | *septem | *septḿ̥ |
Sekiz (8) [VIII] | *oktō | *oḱtṓw |
Dokuz (9) [IX] | *nowem | *h₁néwn̥ |
On (10) [X] | *dekem | *déḱm̥t |
Fiiller[a]
[değiştir | kaynağı değiştir]Bitmemişlik (Şimdiki Zaman) Görünüşü[39]
[değiştir | kaynağı değiştir]Ön-İtalik bitmemişlik (şimdiki zaman) görünüşü, ÖHA'dan birkaç şekilde değişmiştir. İlk olarak yeni bir geçmiş zaman bildirme eki olan *-β- oluşturuldu. Bu muhtemelen Hint-Avrupa birincil fiil bitimlerindeki kelime sonu *i'nin düşmesinden dolayı meydana geldi (ör. ÖHA şimdiki z. bildirme *h₁ésti > Ön-İtalik *est, ayrıca ÖHA geçmiş z. bildirme *h₁ést). İkinci olarak, dilek (desiderative) eki *-s-/-so-, Ön-İtalik'te gelecek zaman eki oldu. Bu dilek-gelecek kipinin isteme hali, hem -s- eki hem de ardındaki ünlünün uzamasıyla, potentialis (en) ve irrealis (en) kiplerini göstermede kullanıldı. Son olarak, ÖHA isteme (subjunctive) ve istek (optative) kipi halen farklı kiplerdi ancak Ön-İtalik sonrası gelişmelerde birleştiler (ör. Ön-İtalik isteme *esed ile istek *siēd, Latincede şimdiki z. isteme sit oldu.). Bu zaten Ön-İtalik evresinde de görülebilir, isteme kipi ÖHA'da olanın aksine birincil değil ikincil bitimleri almaya başlamıştı (ör. Ön-İtalik 3. tekil kişi bitmemiş (imperfect) isteme kipinin Sabel'deki karşılığının *-t değil -d olması).
ÖHA ikil kişi, aynı isimlerde olduğu gibi Ön-İtalik fiillerinde de kaybolmuştu.
Birinci Çekim
[değiştir | kaynağı değiştir]Bu çekim deseni, ÖHA *-eh₂-yé-ti ekinden türemiştir ve çoğunlukla isimden türeyen fiiller oluşturmuştur.
Şimdiki Z. Bildirme | Etken | Edilgen |
---|---|---|
1. Tekil | *dōnāō | *dōnāor |
2. Tekil | *dōnās | *dōnāzo |
3. Tekil | *dōnāt | *dōnātor |
1. Çoğul | *dōnāmos | *dōnāmor |
2. Çoğul | *dōnātes | *dōnāmenai |
3. Çoğul | *dōnānt | *dōnāntor |
Geçmiş Z. Bildirme | Etken | Edilgen |
1. Tekil | *dōnāβam | *dōnāβar |
2. Tekil | *dōnāβas | *dōnāβazo |
3. Tekil | *dōnāβad | *dōnāβator |
1. Çoğul | *dōnāβamos | *dōnāβamor |
2. Çoğul | *dōnāβates | *dōnāβamenai |
3. Çoğul | *dōnāβand | *dōnāβantor |
Gelecek Z. Bildirme | Etken | Edilgen |
1. Tekil | *dōnāsō | *dōnāsor |
2. Tekil | *dōnāses | *dōnāsezo |
3. Tekil | *dōnāst | *dōnāstor |
1. Çoğul | *dōnāsomos | *dōnāsomor |
2. Çoğul | *dōnāstes | *dōnāsemenai |
3. Çoğul | *dōnāsont | *dōnāsontor |
Şimdiki Z. İsteme | Etken | Edilgen |
1. Tekil | *dōnāōm | *dōnāōr |
2. Tekil | *dōnāēs | *dōnāēzo |
3. Tekil | *dōnāēd | *dōnāētor |
1. Çoğul | *dōnāōmos | *dōnāōmor |
2. Çoğul | *dōnāētes | *dōnāēmenai |
3. Çoğul | *dōnāōnd | *dōnāōntor |
Geçmiş Z. İsteme | Etken | Edilgen |
1. Tekil | *dōnāsōm | *dōnāsōr |
2. Tekil | *dōnāsēs | *dōnāsēzo |
3. Tekil | *dōnāsēd | *dōnāsētor |
1. Çoğul | *dōnāsōmos | *dōnāsōmor |
2. Çoğul | *dōnāsētes | *dōnāsēmenai |
3. Çoğul | *dōnāsōnd | *dōnāsōntor |
İstek | Etken | Edilgen |
1. Tekil | *dōnāojam | *dōnāojar |
2. Tekil | *dōnāojas | *dōnāojazo |
3. Tekil | *dōnāojad | *dōnāojator |
1. Çoğul | *dōnāojamos | *dōnāojamor |
2. Çoğul | *dōnāojates | *dōnāojamenai |
3. Çoğul | *dōnāojand | *dōnāojantor |
Şimdiki Z. Emir | Etken | Edilgen |
2. Tekil | *dōnā | *dōnāzo |
2. Çoğul | *dōnāte | - |
Gelecek Z. Emir | Etken | Edilgen |
2./3. Tekil | *dōnātōd | - |
Ortaç (Sıfat-Fiil) | Şimdiki Z. | Geçmiş. Z |
Zaman | *dōnānts | *dōnātos |
İsim-Fiil | tu-türevi | s-türevi |
Tür | *dōnātum | *dōnāzi |
İkinci Çekim (Ettirgen)
[değiştir | kaynağı değiştir]Bu çekim deseni, ÖHA *-éyeti ekinden türemiştir ve "temel" 3. çekim fiillerden ettirgen fiiller türetmiştir.
Şimdiki Z. Bildirme | Etken | Edilgen |
---|---|---|
1. Tekil | *moneō | *moneor |
2. Tekil | *monēs | *monēzo |
3. Tekil | *monēt | *monētor |
1. Çoğul | *monēmos | *monēmor |
2. Çoğul | *monētes | *monēmenai |
3. Çoğul | *moneont | *moneontor |
Geçmiş Z. Bildirme | Etken | Edilgen |
1. Tekil | *monēβam | *monēβar |
2. Tekil | *monēβas | *monēβazo |
3. Tekil | *monēβad | *monēβator |
1. Çoğul | *monēβamos | *monēβamor |
2. Çoğul | *monēβates | *monēβamenai |
3. Çoğul | *monēβand | *monēβantor |
Gelecek Z. Bildirme | Etken | Edilgen |
1. Tekil | *monēsō | *monēsor |
2. Tekil | *monēses | *monēsezo |
3. Tekil | *monēst | *monēstor |
1. Çoğul | *monēsomos | *monēsomor |
2. Çoğul | *monēstes | *monēsemenai |
3. Çoğul | *monēsont | *monēsontor |
Şimdiki Z. İsteme | Etken | Edilgen |
1. Tekil | *moneōm | *moneōr |
2. Tekil | *moneēs | *moneēzo |
3. Tekil | *moneēd | *moneētor |
1. Çoğul | *moneōmos | *moneōmor |
2. Çoğul | *moneētes | *moneēmenai |
3. Çoğul | *moneōnd | *moneōntor |
Geçmiş Z. İsteme | Etken | Edilgen |
1. Tekil | *monesōm | *monesōr |
2. Tekil | *monesēs | *monesēzo |
3. Tekil | *monesēd | *monesētor |
1. Çoğul | *monesōmos | *monesōmor |
2. Çoğul | *monesētes | *monesēmenai |
3. Çoğul | *monesōnd | *monesōntor |
İstek | Etken | Edilgen |
1. Tekil | *moneojam | *moneojar |
2. Tekil | *moneojas | *moneojazo |
3. Tekil | *moneojad | *moneojator |
1. Çoğul | *moneojamos | *moneojamor |
2. Çoğul | *moneojates | *moneojamenai |
3. Çoğul | *moneojand | *moneojantor |
Şimdiki Z. Emir | Etken | Edilgen |
2. Tekil | *monē | *monēzo |
2. Çoğul | *monēte | - |
Gelecek Z. Emir | Etken | Edilgen |
2./3. Tekil | *monētōd | - |
Ortaç (Sıfat-Fiil) | Şimdiki Z. | Geçmiş. Z |
Zaman | *monēnts | *monetos |
İsim-Fiil | tu-türevi | s-türevi |
Tür | *monetum | *monēzi |
İkinci Çekim (Durum)
[değiştir | kaynağı değiştir]Bu çekim deseni, ÖHA *-éh₁ti ekinden türemiştir ve durum fiilleri türetmiştir.
Şimdiki Z. Bildirme | Etken | Edilgen |
---|---|---|
1. Tekil | *walēō | *walēor |
2. Tekil | *walēs | *walēzo |
3. Tekil | *walēt | *walētor |
1. Çoğul | *walēmos | *walēmor |
2. Çoğul | *walētes | *walēmenai |
3. Çoğul | *walēnt | *walēntor |
Geçmiş Z. Bildirme | Etken | Edilgen |
1. Tekil | *walēβam | *walēβar |
2. Tekil | *walēβas | *walēβazo |
3. Tekil | *walēβad | *walēβator |
1. Çoğul | *walēβamos | *walēβamor |
2. Çoğul | *walēβates | *walēβamenai |
3. Çoğul | *walēβand | *walēβantor |
Gelecek Z. Bildirme | Etken | Edilgen |
1. Tekil | *walēsō | *walēsor |
2. Tekil | *walēses | *walēsezo |
3. Tekil | *walēst | *walēstor |
1. Çoğul | *walēsomos | *walēsomor |
2. Çoğul | *walēstes | *walēsemenai |
3. Çoğul | *walēsont | *walēsontor |
Şimdiki Z. İsteme | Etken | Edilgen |
1. Tekil | *walēōm | *walēōr |
2. Tekil | *walēēs | *walēēzo |
3. Tekil | *walēēd | *walēētor |
1. Çoğul | *walēōmos | *walēōmor |
2. Çoğul | *walēētes | *walēēmenai |
3. Çoğul | *walēōnd | *walēōntor |
Geçmiş Z. İsteme | Etken | Edilgen |
1. Tekil | *walēsōm | *walēsōr |
2. Tekil | *walēsēs | *walēsēzo |
3. Tekil | *walēsēd | *walēsētor |
1. Çoğul | *walēsōmos | *walēsōmor |
2. Çoğul | *walēsētes | *walēsēmenai |
3. Çoğul | *walēsōnd | *walēsōntor |
İstek | Etken | Edilgen |
1. Tekil | *walēojam | *walēojar |
2. Tekil | *walēojas | *walēojazo |
3. Tekil | *walēojad | *walēojator |
1. Çoğul | *walēojamos | *walēojamor |
2. Çoğul | *walēojates | *walēojamenai |
3. Çoğul | *walēojand | *walēojantor |
Şimdiki Z. Emir | Etken | Edilgen |
2. Tekil | *walē | *walēzo |
2. Çoğul | *walēte | - |
Gelecek Z. Emir | Etken | Edilgen |
2./3. Tekil | *walētōd | - |
Ortaç (Sıfat-Fiil) | Şimdiki Z. | Geçmiş. Z |
Zaman | *walēnts | *walatos |
İsim-Fiil | tu-türevi | s-türevi |
Tür | *walatum | *walēzi |
Üçüncü çekim
[değiştir | kaynağı değiştir]Ön-İtalik fiillerinin çoğunluğu, ÖHA kök tematik fiillerinden türeyen üçüncü çekim fiilerdi. Fakat bazıları da farklı sınıflardan türemişti, ör. *linkʷō (ÖHA genizsil-içekli fiil) ve *dikskō (ÖHA *sḱe-ekli fiil).
Şimdiki Z. Bildirme | Etken | Edilgen |
---|---|---|
1. Tekil | *edō | *edor |
2. Tekil | *edes | *edezo |
3. Tekil | *edet | *edetor |
1. Çoğul | *edomos | *edomor |
2. Çoğul | *edetes | *edemenai |
3. Çoğul | *edont | *edontor |
Geçmiş Z. Bildirme | Etken | Edilgen |
1. Tekil | *edoβam | *edoβar |
2. Tekil | *edoβas | *edoβazo |
3. Tekil | *edoβad | *edoβator |
1. Çoğul | *edoβamos | *edoβamor |
2. Çoğul | *edoβates | *edoβamenai |
3. Çoğul | *edoβand | *edoβantor |
Gelecek Z. Bildirme | Etken | Edilgen |
1. Tekil | *edesō | *edesor |
2. Tekil | *edeses | *edesezo |
3. Tekil | *edest | *edestor |
1. Çoğul | *edesomos | *edesomor |
2. Çoğul | *edestes | *edesemenai |
3. Çoğul | *edesont | *edesontor |
Şimdiki Z. İsteme | Etken | Edilgen |
1. Tekil | *edōm | *edōr |
2. Tekil | *edēs | *edēzo |
3. Tekil | *edēd | *edētor |
1. Çoğul | *edōmos | *edōmor |
2. Çoğul | *edētes | *edēmenai |
3. Çoğul | *edōnd | *edōntor |
Geçmiş Z. İsteme | Etken | Edilgen |
1. Tekil | *edesōm | *edesōr |
2. Tekil | *edesēs | *edesēzo |
3. Tekil | *edesēd | *edesētor |
1. Çoğul | *edesōmos | *edesōmor |
2. Çoğul | *edesētes | *edesēmenai |
3. Çoğul | *edesōnd | *edesōntor |
İstek | Etken | Edilgen |
1. Tekil | *edojam | *edojar |
2. Tekil | *edojas | *edojazo |
3. Tekil | *edojad | *edojator |
1. Çoğul | *edojamos | *edojamor |
2. Çoğul | *edojates | *edojamenai |
3. Çoğul | *edojand | *edojantor |
Şimdiki Z. Emir | Etken | Edilgen |
2. Tekil | *ede | *edezo |
2. Çoğul | *edete | - |
Gelecek Z. Emir | Etken | Edilgen |
2./3. Tekil | *edetōd | - |
Ortaç (Sıfat-Fiil) | Şimdiki Z. | Geçmiş. Z |
Zaman | *edents | *essos |
İsim-Fiil | tu-türevi | s-türevi |
Tür | *essum | *edezi |
Üçüncü Çekim (jō- varyantı)
[değiştir | kaynağı değiştir]Bu çekim ÖHA *ye-eki fiillerinden türemiştir ve Latincede üçüncü çekim jo- varyantı fiillerinin çoğunluğunu ve bazı dördüncü çekim fiillerini oluşturmuştur.
Şimdiki Z. Bildirme | Etken | Edilgen |
---|---|---|
1. Tekil | *gʷenjō | *gʷenjor |
2. Tekil | *gʷenjes | *gʷenjezo |
3. Tekil | *gʷenjet | *gʷenjetor |
1. Çoğul | *gʷenjomos | *gʷenjomor |
2. Çoğul | *gʷenjetes | *gʷenjemenai |
3. Çoğul | *gʷenjont | *gʷenjontor |
Geçmiş Z. Bildirme | Etken | Edilgen |
1. Tekil | *gʷenjoβam | *gʷenjoβar |
2. Tekil | *gʷenjoβas | *gʷenjoβazo |
3. Tekil | *gʷenjoβad | *gʷenjoβator |
1. Çoğul | *gʷenjoβamos | *gʷenjoβamor |
2. Çoğul | *gʷenjoβates | *gʷenjoβamenai |
3. Çoğul | *gʷenjoβand | *gʷenjoβantor |
Gelecek Z. Bildirme | Etken | Edilgen |
1. Tekil | *gʷenjesō | *gʷenjesor |
2. Tekil | *gʷenjeses | *gʷenjesezo |
3. Tekil | *gʷenjest | *gʷenjestor |
1. Çoğul | *gʷenjesomos | *gʷenjesomor |
2. Çoğul | *gʷenjestes | *gʷenjesemenai |
3. Çoğul | *gʷenjesont | *gʷenjesontor |
Şimdiki Z. İsteme | Etken | Edilgen |
1. Tekil | *gʷenjōm | *gʷenjōr |
2. Tekil | *gʷenjēs | *gʷenjēzo |
3. Tekil | *gʷenjēd | *gʷenjētor |
1. Çoğul | *gʷenjōmos | *gʷenjōmor |
2. Çoğul | *gʷenjētes | *gʷenjēmenai |
3. Çoğul | *gʷenjōnd | *gʷenjōntor |
Geçmiş Z. İsteme | Etken | Edilgen |
1. Tekil | *gʷenjesōm | *gʷenjesōr |
2. Tekil | *gʷenjesēs | *gʷenjesēzo |
3. Tekil | *gʷenjesēd | *gʷenjesētor |
1. Çoğul | *gʷenjesōmos | *gʷenjesōmor |
2. Çoğul | *gʷenjesētes | *gʷenjesēmenai |
3. Çoğul | *gʷenjesōnd | *gʷenjesōntor |
İstek | Etken | Edilgen |
1. Tekil | *gʷenjojam | *gʷenjojar |
2. Tekil | *gʷenjojas | *gʷenjojazo |
3. Tekil | *gʷenjojad | *gʷenjojator |
1. Çoğul | *gʷenjojamos | *gʷenjojamor |
2. Çoğul | *gʷenjojates | *gʷenjojamenai |
3. Çoğul | *gʷenjojand | *gʷenjojantor |
Şimdiki Z. Emir | Etken | Edilgen |
2. Tekil | *gʷenje | *gʷenjezo |
2. Çoğul | *gʷenjete | - |
Gelecek Z. Emir | Etken | Edilgen |
2./3. Tekil | *gʷenjetōd | - |
Ortaç (Sıfat-Fiil) | Şimdiki Z. | Geçmiş. Z |
Zaman | *gʷenjents | *gʷentos |
İsim-Fiil | tu-türevi | s-türevi |
Tür | *gʷentum | *gʷenjezi |
Atematik Fiiller
[değiştir | kaynağı değiştir]Orijinal ÖHA kök atematik fiillerinden türeyen bu çekim tipinden yalnızca bir avuç fiil kaldı.
Şimdiki Z. Bildirme | Etken | Edilgen |
---|---|---|
1. Tekil | *ezom | - |
2. Tekil | *es | - |
3. Tekil | *est | - |
1. Çoğul | *(e)somos | - |
2. Çoğul | *(e)stes | - |
3. Çoğul | *sent | - |
Geçmiş Z. Bildirme | Etken | Edilgen |
1. Tekil | *fuβam | - |
2. Tekil | *fuβas | - |
3. Tekil | *fuβad | - |
1. Çoğul | *fuβamos | - |
2. Çoğul | *fuβates | - |
3. Çoğul | *fuβand | - |
Gelecek Z. Bildirme | Etken | Edilgen |
1. Tekil | *fuzom | - |
2. Tekil | *fus | - |
3. Tekil | *fust | - |
1. Çoğul | *fuzomos | - |
2. Çoğul | *fustes | - |
3. Çoğul | *fuzent | - |
Şimdiki Z. İsteme | Etken | Edilgen |
1. Tekil | *ezom | - |
2. Tekil | *ezes | - |
3. Tekil | *ezed | - |
1. Çoğul | *ezomos | - |
2. Çoğul | *ezetes | - |
3. Çoğul | *ezond | - |
Geçmiş Z. İsteme | Etken | Edilgen |
1. Tekil | *fuzom, *essom | - |
2. Tekil | *fuzes, *esses | - |
3. Tekil | *fuzed, *essed | - |
1. Çoğul | *fuzomos, *essomos | - |
2. Çoğul | *fuzetes, *essetes | - |
3. Çoğul | *fuzond, *essond | - |
İstek | Etken | Edilgen |
1. Tekil | *siēm | - |
2. Tekil | *siēs | - |
3. Tekil | *siēd | - |
1. Çoğul | *sīmos | - |
2. Çoğul | *sītes | - |
3. Çoğul | *sīnd | - |
Şimdiki Z. Emir | Etken | Edilgen |
2. Tekil | *es | - |
2. Çoğul | *este | - |
Gelecek Z. Emir | Etken | Edilgen |
2./3. Tekil | *estōd | - |
Ortaç (Sıfat-Fiil) | Şimdiki Z. | Geçmiş. Z |
Zaman | *sēnts | - |
İsim-Fiil | tu-türevi | s-türevi |
Tür | - | *essi |
Bu çekimlere ek olarak Ön-İtalik'te bazı edilgen görünüşlü (deponent) fiiller de vardı, ör. *ōdai (durum-bitmemişlik) ve *gnāskōr (edilgen-etken).
Fiil çekimine bazı örnekler
[değiştir | kaynağı değiştir]Zamir | Fiil (şimdiki zaman) |
---|---|
Ben | *portāō < ÖHA *pr̥teh₂yóh₂ |
Sen | *portās < *pr̥teh₂yési |
O | *portāt < *pr̥teh₂yéti |
Biz | *portāmos < *pr̥teh₂yómos |
Siz | *portāte < *pr̥teh₂yéte |
Onlar | *portānt < *pr̥teh₂yónti |
Zamir | Fiil (şimdiki zaman) |
---|---|
Ben | *moneō < ÖHA *monéyoh₂ |
Sen | *monēs < *monéyesi |
O | *monēt < *monéyeti |
Biz | *monēmos < *monéyomos |
Siz | *monēte < *monéyete |
Onlar | *monēont < *monéyonti |
Zamir | Fiil (şimdiki zaman) |
---|---|
Ben | *agō < ÖHA *h₂éǵoh₂ |
Sen | *ages < *h₂éǵesi |
O | *aget < *h₂éǵeti |
Biz | *agomos < *h₂éǵomos |
Siz | *agete < *h₂éǵete |
Onlar | *agont < *h₂éǵonti |
Zamir | Fiil (şimdiki zaman) |
---|---|
Ben | *gʷəmjō < ÖHA *gʷm̥yóh₂ |
Sen | *gʷəmjes < *gʷm̥yési |
O | *gʷəmjet < *gʷm̥yéti |
Biz | *gʷəmjomos *gʷm̥yomos |
Siz | *gʷəmjete < *gʷm̥yéte |
Onlar | *gʷəmjont < *gʷm̥yónti |
Zamir | Fiil (şimdiki zaman) |
---|---|
Ben | *ezom < ÖHA *h₁ésmi |
Sen | *es < *h₁ési |
O | *est < *h₁ésti |
Biz | *(e)somos < *h₁smós |
Siz | *(e)stes < *h₁sté |
Onlar | *sent < *h₁sénti |
Bitmişlik (Aorist) ve Durum (Bitmiş) Görünüşleri[47]
[değiştir | kaynağı değiştir]Rix'e göre, eğer ki bir fiil gövdesi hem Latin-Falisk hem de Osko-Umbriya gruplarında mevcutsa bitmemişlik gövdesi, durumların %90'ında benzerken durum gövdesi sadece %50'sinde benzerdir. Bu, muhtemelen Ön-İtalik döneminin ardından orijinal ÖHA bitmişlik ile durum gövdelerinin birleşmesinden kaynaklanıyor. Bu yüzden de İtalik'in iki grubundaki bitmemişlik ve durum gövdelerindeki benzerliklerdeki tutarsızlıklar, muhtemelen gruplardaki farklı korumalardan kaynaklanmaktadır. Latin-Falisk'teki yeni yaygın bitmiş gövdeler çoğunlukla ÖHA durum biçimlerinden türerken Osko-Umbriya'daki bitmiş gövdeler çoğunlukla ÖHA bitmişlik biçimlerinden türemiştir.
Ön-İtalik döneminde ÖHA kök bitmişlik, artık üretken değildi fakat diğer ÖHA durum ve bitmişlik gövdeleri üretken kaldılar, ör. ikilemeli durum gövdeleri, uzun ünlülü durum gövdeleri ve sigmatik bitmişlik gövdeleri (Latince dīcō, dīxī).
Bazen her gövde için birden fazla durum biçimi oluşur. Örneğin De Vaan, *fakiō bitmişik gövdesi için *fēk-, *fak- biçimlerini veriyor; ikilemeli biçim <FHEFHAKED> de ayrıca Eski Latincede yazılan Praeneste fibulası'nda (en) tasdiklenmiştir.
Ek olarak durum görünüşünde bazı yenilikler de vardı, örneğin -v- bitmiş (Latince amō, amāvī) ve -u- bitmiş (moneō, monuī) daha sonraki yeniliklerdi.
Bitmişlik (aorist) görünüşü çekimi
[değiştir | kaynağı değiştir]Ön-İtalik'teki bitmişlik, ÖHA ikincil bitimlerinin bitmişlik gövdeye uygun tematik ünlüyle bağlanması yoluyla elde edilir. Bu bitimler en iyi, bitmişlik bitimlerinin büyük oranda durum bitimlerinin yerine geçtiği Sabel grubunda gözlemlenmektedir. Öte yandan Latince durum bitimlerini, bitmişlikten türemiş durum bitimlerinin yerine kullandı.[48]
Aşağıdaki bitmişlik çekimleri bilinmektedir:
- Basit kök bitmişliği, bitmişlik bitimlerinin basitçe eksiz bir köke eklenmesiyle oluşur. Eğer fiil için ablaut mevcutsa kök; tekilde e-sınıfında, çoğulda sıfır-sınıftadır.
- s-bitmişlik, e-sınıfındaki köke -s- eklenmesiyle oluşur.
Bitimler | Kök bitmişlik
*fēk-/*fak- "yaptı" |
s-bitmişlik
*deiks- "dedi" | |
---|---|---|---|
1. Tekil | *-om | *fēkom | *deiksom |
2. Tekil | *-es | *fēkes | *deikses |
3. Tekil | *-ed | *fēked | *deiksed |
1. Çoğul | ? | ? | ? |
2. Çoğul | ? | ? | ? |
3. Çoğul | *-ond | *fakond | *deiksond |
Durum (bitmiş) görünüşü çekimi
[değiştir | kaynağı değiştir]Ön-İtalik'teki diğer ana çekim, Ön-Hint-Avrupaca durum gövdelerinden türeyen ve kendi bitimleri olan durum gövdeleriydi.
Durum gövdeleri, fiil kökünün ilk ünsüzüne e eklenerek oluşan kopya hecenin ön ek olarak köke gelmesi şeklindeki bir ikileme süreciyle oluşturuluyordu. Vine, kökün ya sıfır-sınıfta olduğuna ya da bitmgövdeyle aynı ünlüye sahip olduğuna inanıyor. Fakat De Vaan, kök hecede o-sınıflı en az iki durum gövdesi de tanımladı. Ayrıca Latince ve Sabel grubunun ikisi de kökün ortasında yarı ünlü olduğunda kopya hecede e'nin yerine bu yarı ünlüyü koyma gibi bir eğilime sahipler. Eğer fiil kökü *s ile başlıyor ve hemen ardından bir patlamalı geliyorsa iki ünsüz de kopya hecede bulunur ve kökteki *s düşer.
Kök | Kopya hece | Kök hece | Durum gövdesi | Notlar |
---|---|---|---|---|
*deh₃-
"vermek" |
*de- | *d- | *ded- | İtalik'te yaygın bir şekilde tasdiklenmiştir. Sıfır-sınıf kökü *-dh₃- ünlüden önce geldiğinde heceselliğini yitirir. |
*perh₃-
"ortaya çıakrmak, doğurmak" |
*pe- | *par- | *pepar- | Kopya hecede *e ile ikileme. Vine, kök hecedeki *a'nın *parj- bitmemişlik gövdesinden alındığını söylüyor[49] ama sıfır-sınıf *-prh₃- zaten *-par- biçimini vereceğinden bu düşünce gereksizdir.[50] |
*pewǵ-
"delmek" |
*pu- | *pug- | *pupug- | Kopya hecede *e yerine yarı ünlü. |
*dʰeyǵʰ-
"oluşturmak" |
*θi- | *θiɣ- | *θiθiɣ- | |
*telh₂-
"taşımak" |
*te- | *tol- | *tetol- | Kopya hecede *e ile ikileme ama tuhaf bir şekilde kök hecede o-sınıfı bulunmakta. |
*deḱ-
"almak" |
*de- | *dok- | *dedok- | Kök hecede o-sınıfı bulunan başka bir durum gövde. Latincedeki karşılığı didicī kelimesinin kopya hecesindeki ünlü, şimdiki zamandaki discō 'öğreniyorum' kelimesinden analojiyle i'ye dönüşmüştür.[51] |
Sadece Latin-Falisk'te hayatta kalan İtalik durum bitimleri, ÖHA'daki orijinal durum bitimlerinden türemektedir ama çoğunun ardından ekstra bir -i eklenmiştir.[52]
Latincenin gelişiminde 2. kişi bitimlerine fazladan bir -is- eki eklenmiştir fakat bu ekin kökenini bulmak zor görünmektedir.
Durum | Bitim | Latince bitim |
---|---|---|
1. Tekil | *-ai | -ī |
2. Tekil | *-tai | -istī[b] |
3. Tekil | *-ei | -īt[c] |
1. Çoğul | ? | -imus[d] |
2. Çoğul | *-e | -istis[b] |
3. Çoğul | *-ēri | -ēre[e] |
İtalik sonrası değişimler
[değiştir | kaynağı değiştir]İtalik dillerin evrimi sırasında yeni değişimler meydana geldi. Bu kısımda en kayda değer değişimlere bir genel bakış verilmiştir. Daha fazlası için dillerle ilgili maddelere bakınız.
- *x yer yitimine uğrayarak [h] olur. *ɣ sesi de ünlüler arasında [ɦ] olur ama diğer yerlerde korunur. Bu değişim muhtemelen Ön-İtalik döneminde yer aldı. Sonuç [h] veya [ɦ] idi ve tüm İtalik dillerde h olarak yazıldı. Başlangıçtaki *xl, *xr (en azından Latincede) gl, gr oldu.
- Venetçe hariç *θ(e)r, *ð(e)r > *f(e)r, *β(e)r. Venetçe louder-obos, Latince līber, Faliskçe loifir-ta, Oskanca lúvfreis.
- Latincede *β, *ð> b, d. Osko-Umbriya'da sonuç ikisi için de f idi (muhtemelen ötümlü). Faliskçede *β sürtünmeli kaldı.
- Latincede *ɣʷ > *gʷ, sonrasında aşağıdaki değişim oldu. Osko-Umbriya'da *ɣʷ > f oldu.
- Osko-Umbriya'da *kʷ, *gʷ > p, b. Latin-Falisk ve Venetçede korundular. Latincede sonradan *gʷ > v [w] oldu, *n sesinden sonra geldiği durumlar hariç.
- Klasik Latincede *dw > b, Eski Latincede korunmuştu (bkz. Duenos yazıtı (en)).
- Klasik Latince ve Umbriyacada *z > r fakat Eski Latince ve Oskancada yaşanmadı.
- Osko-Umbriya'da kelime sonu *-ā (dişil tekil yalın, nötr çoğul yalın/belirtme) > [o:],[53][f] Latincede ise kısalarak *-ā > -a.
- Eski Latince döneminde Latince ünlü indirgenmesi. Bu, vurgusuz kısa ünlülerin çoğunu birleştirdi; en önemlisi tüm kısa ünlüler kelime içindeki açık hecelerde (çoğunlukla /i/'de) birleşti. Ayrıca kelime başında *ai ve *au (ve bazen de *oi) dışında tüm ikili ünlüler tekli ünlüye dönüştü.
- Kelime sonu *-ns (çeşitli isim sınıflarında çoğul belirtme), *-nts (ortaçlarda eril tekil yalın) ve *-nt (ortaçlarda nötr tekil yalın/belirtme) karmaşık şekillerde değiştiler:[54]
Ön-İtalik | Osko-Umbriya
öncesi |
Oskanca | Umbriyaca | Latince
öncesi |
Latince |
---|---|---|---|---|---|
*-ns | *-ns | -ss | -f | *-ns | -s |
*-nts | *-nts | -ns | |||
*-nt | *-nts | -ns | - |
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ "Immigrants from the North". CUP Archive – Google Books vasıtasıyla.
- ^ a b Bossong 2017, s. 859.
- ^ Baumer, Christoph (11 Aralık 2012). The History of Central Asia: The Age of the Steppe Warriors. I.B.Tauris. ISBN 978-1-78076-060-5. 1 Ocak 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Eylül 2023 – Google Books vasıtasıyla.
- ^ Blench, Roger; Spriggs, Matthew (2 Eylül 2003). Archaeology and Language I: Theoretical and Methodological Orientations. Routledge. ISBN 978-1-134-82877-7 – Google Books vasıtasıyla.
- ^ a b Silvestri 1998, s. 326
- ^ Sihler 1995, s. 228.
- ^ Silvestri 1998, s. 325
- ^ Silvestri 1998
- ^ Sihler 1995, ss. 205–206.
- ^ Bakkum 2009, ss. 58–61.
- ^ a b Silvestri 1998, s. 332
- ^ a b c d de Vaan 2008, s. 6.
- ^ Weiss, Michael L. (2009). Outline of the historical and comparative grammar of Latin. Ann Arbor: Beech Stave Press. s. 109. ISBN 978-0-9747927-5-0.
- ^ M. de Vaan, Etymological Dictionary of Latin, 2008, Brill, p. 9; B. Vine, 2006: “On ‘Thurneysen-Havet’s Law’ in Latin and Italic”; Historische Sprachforschung 119, 211–249.
- ^ Sihler 1995, ss. 256–265.
- ^ de Vaan 2008, s. 29.
- ^ de Vaan 2008, s. 314.
- ^ Sihler 1995, s. 259.
- ^ Sihler 1995, s. 387.
- ^ Sihler 1995, ss. 266–272.
- ^ de Vaan 2008, s. 618-619.
- ^ Sihler 1995, s. 268.
- ^ Sihler 1995, ss. 283–286.
- ^ de Vaan 2008, s. 409-410.
- ^ de Vaan 2008, s. 134-135.
- ^ Sihler 1995, ss. 315–319.
- ^ de Vaan 2008, s. 372.
- ^ de Vaan 2008, s. 365.
- ^ Sihler 1995, ss. 316–317.
- ^ Sihler 1995, ss. 319–327.
- ^ de Vaan 2008, s. 482.
- ^ de Vaan 2008, s. 136-137.
- ^ Sihler 1995, s. 323.
- ^ Sihler 1995, s. 324.
- ^ Sihler 1995, ss. 325–326.
- ^ de Vaan 2008, s. 187.
- ^ a b de Vaan 2008, s. 507-508.
- ^ de Vaan 2008, s. 284, 310, 323–324, 426.
- ^ Rix, Helmut. "Towards a reconstruction of Proto-Italic" (PDF). Program in Indo-European Studies. UCLA. 13 Kasım 2017 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Haziran 2017.
- ^ de Vaan 2008, s. 179.
- ^ de Vaan 2008, s. 387.
- ^ de Vaan 2008, s. 651-652.
- ^ de Vaan 2008, s. 185-186.
- ^ de Vaan 2008, s. 661.
- ^ de Vaan 2008, s. 599.
- ^ Rix, Helmut. "Towards a reconstruction of Proto-Italic" (PDF). Program in Indo-European Studies. UCLA. 13 Kasım 2017 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Haziran 2017.
- ^ Rix, Helmut. "Towards a reconstruction of Proto-Italic" (PDF). Program in Indo-European Studies. UCLA. 13 Kasım 2017 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Haziran 2017.
- ^ Piwowarczyk, Dariusz (2011). "Formations of the perfect in the Sabellic languages with the Italic and Indo-European background". Studia Linguistica Universitatis Iagellonicae Cracoviensis. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego. 128 (128): 103-126. doi:10.2478/v10148-011-0017-1. ISSN 1897-1059. Erişim tarihi: 20 Haziran 2024.
- ^ Vine 2017, s. 789.
- ^ De Vaan 2008, ss. 445-446.
- ^ De Vaan 2008, s. 172.
- ^ Vine 2017, ss. 792-793.
- ^ Sihler 1995, s. 266.
- ^ Sihler 1995, s. 230.
Dipnotlar
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Ön-Hint-Avrupaca çalışmalarında fiil görünüşleri için geleneksel ve modern olarak ikişer terim bulunmaktadır. Eski terminolojideki şimdiki, aorist, bitmiş (present, aorist, perfect) yeni terminolojide sırasıyla bitmemişlik, bitmişlik, durum (imperfective, perfective, stative) olmuştur. Bu yazıda yeni terimler kullanılmıştır.
- ^ a b -is- ekiyle genişletilmiştir
- ^ Plautus'ta görülen bu ek -t bitmemişlik bitiminden modellenmiştir. Yerine bitmişlik bitiminden türeyen kısa ünlülü -it gelmiştir.
- ^ Etken bitmemişlik bitimlerine göre yeniden biçimlendirilmiştir.
- ^ Yaygın -ērunt bitimini elde etmek için bitmişlik bitimlerindeki *-ond ile genişletilmiştir.
- ^ Latin alfabesinde "o", yerel Oskanca alfabesinde "ú" ve yerel Umbriyaca alfabesinde "u" veya bazen "a" diye yazılır.
Bibliyografya
[değiştir | kaynağı değiştir]- Bakkum, Gabriël C.L.M. (2009), The Latin Dialect of the Ager Faliscus: 150 Years of Scholarship:Part I, Amsterdam: University of Amsterdam, ISBN 978-90-5629-562-2
- Bossong, Georg (2017). "The Evolution of Italic". Klein, Jared; Joseph, Brian; Fritz, Matthias (Ed.). Handbook of Comparative and Historical Indo-European Linguistics (İngilizce). 2. Walter de Gruyter. ISBN 978-3-11-054243-1.
- Pocetti, Paolo (2017). "The Phonology of Italic". Klein, Jared; Joseph, Brian; Fritz, Matthias (Ed.). Handbook of Comparative and Historical Indo-European Linguistics (İngilizce). 2. Walter de Gruyter. ISBN 978-3-11-054243-1.
- Vine, Brent (2017). "The Morphology of Italic". Klein, Jared; Joseph, Brian; Fritz, Matthias (Ed.). Handbook of Comparative and Historical Indo-European Linguistics (İngilizce). 2. Walter de Gruyter. ISBN 978-3-11-054243-1.
- de Vaan, Michiel (2008). Etymological Dictionary of Latin and the other Italic Languages (İngilizce). Brill. ISBN 978-90-04-16797-1.
- Sihler, Andrew L. (1995), New Comparative Grammar of Greek and Latin, Oxford University Press, ISBN 0-19-508345-8
- Silvestri, Domenico (1998), "The Italic Languages", Ramat, Anna Giacalone; Ramat, Paolo (Ed.), The Indo-European languages, Taylor & Francis Group, ss. 322-344
- Rix, Helmut. "Towards a reconstruction of Proto-Italic" (PDF). Program in Indo-European Studies. UCLA. 13 Kasım 2017 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Haziran 2017.
Daha fazla okuma
[değiştir | kaynağı değiştir]- Heidermanns, Frank (2002). "Nominal Composition In Sabellic And Proto–Italic". Transactions of the Philological Society. 100 (2): 185-202. doi:10.1111/1467-968X.00096. ISSN 0079-1636.