Çoyr Yazıtı
 Çoyr Yazıtı | |
 | |
| Genel bilgiler | |
|---|---|
| Konum | Ulan Bator, Moğolistan |
| Koordinatlar | 47°55′17″K 106°54′47″D / 47.92139°K 106.91306°D |
| Tamamlanma | 682 - 691 |
| Makale serilerinden |
 |
Çoyr Yazıtı, Çöyr Yazıtı ya da Çoyren Bengi Taşı, İkinci Göktürk Kağanlığı dönemi, 7. yüzyılda (687 yılı) 6 dizelik bir bengi taş olarak dikilmiş şimdiye dek bulunan en eski Türk yazıtıdır. Moğolistan’ın Dornogovı aymağı (köy) Çöyr demiryolu istasyonundan 15 km kuzeydoğu yönünde, Urga-Kalgan yolunun doğusunda, Sansar-Ula (veya Baga Sansar) dağının güney eteklerindeki kurgan yerinde 1928’den önce Jamtsarano Tseeveen ve Sendsüren tarafından bulunmuştur. 682-691 yılları arasına ait olduğu düşünülür.[1] Kimi görüşlere göre Çoyr yazıtı, Türkler'e ait en eski metinler olarak kabul edilen Kül Tigin, Bilge Kağan ve Tonyukuk yazıtlarından daha eski olup; Türkçenin tarihlendirilen en eski yazıtıdır.[2]
Yazıt
[değiştir | kaynağı değiştir]Yazıt, 135 х 43 cm ebatlarında, kalınlığı 46 cm olan insan vücudu şeklinde bir taşın, ön tarafına oyulmuş altı satırdan ibarettir. Оrhun Irmağı yakınlarında bulunan bitig taş anıtları içinde heykel üzerine kazınarak yazılma özelliği ile farklılık gösterir. En eski dönemlere ait olduğu bilinir. Heykel üzerinde metin yazılı bir diğer anıt da Yenisey’de bulunan Теs heykelidir. Uzmanlara göre, heykel daha eski bir döneme ait olup yazıt için, yani dikili taş olarak sonradan kullanılmıştır. Satırlar insan vücudunun ön kısmında, boyundan karnın alt arasında oyulmuştur.[1] 6 satırdan dördü yukarıdan aşağıya doğru, ikisi ise aşağıdan yukarıya doğru geçmektedir.[1] 1928'den önce Jamtsarano Tseeveen ve Sendsüren tarafından bulunan yazıt,[3] 1929 yılından beri Ulaanbaatar Tarih Müzesi'nde sergilenmektedir.[3][4]
Yazıttaki Metinlerin Konusu
[değiştir | kaynağı değiştir]2. Bölüm: Tun Bilge Qutluγ...
3. Bölüm: Elteriš qaγanqa /qoñ/ yïl üčünč ay jeti qa
4. Bölüm: adïrïlïmïz tatanïz da
5. Bölüm: toqïdïm bitidim ïraq-ču yoγlaqïŋ
Çoyr Bengütaşı üzerinde bulunan 6 bölümlük yazının içeriği
Yazıt, "Tun" unvanlı iki kişi adına dikilmiştir. Bu kişiler, Tun Bilgä ve Tun Yägän Ärkindir. Yazıtta, bu kişilerin ölüm tarihleri "? yılının üçüncü ayının yedinci günü" şeklinde geçmektedir. Yıl bölümü silik olsa da yazıtın İlteriş Kağan'ın kağanlık ilanının başlangıç dönemlerine, yani dağınık veya Çin esaretindeki Türk boylarının, İlteriş Kağan'ın kağanlığına katılmalarının teşvik edildiği bir dönemde dikildiği düşünülür. Tun unvanı taşıyan iki kişinin başvezirlik makamında yer aldıkları veya asıl kağanı çıkaran ailenin birinci dereceden akrabası oldukları söylenebilir.[3] Yazıtın içeriği ise atlarını ve davarlarını (yani mal-mülklerini) bırakıp ayrılan (yani ölen) Tun Bilgä ve Tun Yägän Ärkin'in geride kalanlara İlteriş Kağan'ın kağanlığını tanımak suretiyle mutluluk içinde yaşayacaklarını öğütlemesinden ibarettir.
Yazıtın Yazarı
[değiştir | kaynağı değiştir]Yazıtın yazıcısı ve hazırlatıcısı Toluk'tur.[3] Yazıtın sonunda Toluk'un, kendisine iyi bir talih dilenmesini istediği dilek cümlesi yer alır.
Ayrıca bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ a b c Kormuşin, İgor. "Çoyr Runik Kitabesinin Yeni Okuma Yorumlaması Hakkında". III. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu (26-29 Mayıs 2010) Bildiri Kitabı Cilt II. 31 Aralık 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2016.
- ^ Ölmez, Mehmet. "Türkçenin ve Türk dillerinin yaşı konusu" (PDF). turkoloji.cu.edu.tr/. Çukurova Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Merkezi. 31 Ocak 2013 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2016.
- ^ a b c d Özöner, Sema Barutçu. "Çöyr yazıtı" (PDF). Modern Türklük Araştırmaları dergisi Cilt 3, Sayı 3, Eylül 2006. 3 Nisan 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2016.
- ^ Alyılmaz, Cengiz. "Moğolistan'da Eski Türk Kültür ve Medeniyetine Ait Bazı Eserler ve Bulundukları Yerler". e-dergi.atauni.edu.t. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü dergisi Sayı 21, Yıl 2003. 20 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2016.
