Terpen
Terpenler hidrokarbonların geniş ve çeşitli bir sınıfıdır, başlıca bitkiler özellikle iğne yapraklılar tarafından üretilmekle beraber bazı böcekler de (örneğin Papilionidae cinsindeki kelebekler) osmeteriyumlarında terpenler salgılarlar. Reçinenin ve ondan elde edilen terebentinin ana bileşkesidirler. Terpen sözcüğü "terebentin" sözcüğünden türetilmiştir.
Terpenler kimyasal olarak değişime uğratıldıkları zaman, örneğin yükseltgenme veya karbon iskeletinin düzenlenmesi ile, meydana gelen bileşiklere genel olarak terpenoid olarak değinilir. Bazı yazarlar terpen sözcüğünü tüm terpenoidleri kapsayacak şekilde kullanırlar.
Terpen ve terpenoidler, çoğu bitki ve çiçekteki esans yağlarının başlıca bileşkeleridir. Esans yağları gıdalara tatlandırıcı katkısı olarak, parfümeride, aromaterapide ayrıca geleneksel ve alternatif tıpta kullanılırlar. Doğal terpenlerin sentetik değişiklikleri ve türevleri, parfümeri ve gıda tatlandırıcı katkı maddelerindeki çeşitliliği çok arttırmıştır. A vitamini bir terpenoiddir.
Yapı ve biyosentez
[değiştir | kaynağı değiştir]
Terpenler biyosentetik olarak izopren birimlerden türetilirler, bu birimin kimyasal formülü C5H8 olup terpenlerin temel moleküler formülleri de bunun katlarıdır, yani (C5H8)n (n birleştirilmiş izopren birimlerinin sayısıdır). Bu izopren kuralı veya C5 kuralı olarak bilinir. İzopren birimler baş-kuyruk şeklinde bağlanarak düz zincirler oluşturabilirler veya halkalar oluşturabilirler. İzopren birim doğada çok yaygın olarak kullanılan bir yapı taşıdır.
İzoprenin kendisi bu yapı sürecine girmez, onun etkinleştirilmiş halleri izopentenil pirofosfat (IPP veya diğer adıyla isopentenil difosfat) ve dimetilalil pirofosfat (DMAPP veya diğer adıyla dimetilalil difosfat) bu biyosentetik yolda kullanılırlar. IPP ayrıca HMG-KoA redüktaz yolunda mevalonik asit aracılığıyla asetil-KoA'dan da oluşabilir. Bundan tamamen farklı olan, IPP'nin bir diğer oluşum yolu bazı bakteriler ve bitki plastitlerinde görülen MEP (2-Metil-D-erytritol-4-fosphat) yoludur, bu yol C5 şekerleri ile başlar. Her iki yolda da isopentenil pirofosfat izomeraz enzimi aracılığıyla IPP DMAPP'ye izomerleşir.
 |
 |
İzopren birimlerinden oluşan zincirler büyüdükçe meydana gelen terpenlerinbüyüklüklerine göre sınıflandırması, sırasıyla, hemiterpenler, monoterpenler, sesquiterpenler, diterpenler, sesterterpenler, triterpenler ve tetraterpenler şeklinde olur.
Tipleri
[değiştir | kaynağı değiştir]
- Hemiterpenler tek bir izopren birimden oluşur. İzoprenin kendisi tek hemiterpen olarak sayılır, ama onun oksijenli türevleri olan prenol ve izovalerik asit hemiterpenoiddirler.
- Monoterpenler iki izopren birimden oluşurlar ve C10H16 moleküler formülüne sahiptirler. Monoterpenlere örnek olarak, geraniyol ve limonen gösterilebilir.
- Sesquiterpenler üç izopren birimden oluşurlar ve C15H24 moleküler formülüne sahiptirler. Bir örnek, farnesol'dur. sesqui- öneki bir-buçuk demektir.
- Diterpenler dört izopren birimden oluşurlar ve C20H32 moleküler formülüne sahiptirler. Geranilgeranil pirofosfat t]revleridir. Diterpenlere örnek olarak sembren ve taksadiyen (taksolun öncülü) gösterilebilir. Diterpenler, biyolojide önemli olan retinol, retinal, and fitol gibi bileşiklerin temelini oluştururlar.
- Sesterterpenler beş izopren birimli, 25 karbonlu terpenlerdir, diğer terpenlere kıyasla enderdirler.sester- üçe yarım kala, yani iki buçuk demektir.
- Triterpenler altı izopren birimden oluşurlar ve C30H48 moleküler formülüne sahiptirler. Köpek balığı karaciğeri yağının başlıca içeriği olan skualen doğrusal bir triterpendir ve iki farnesil pirofosfatın indirgenmeli birleşmesiyle oluşur. Ardından skualen biyosentetik işlemden geçerek ya lanosterol veya sikloartenola dönüşür, bunlar steroidlerin yapısal öncülleridir.
- Tetraterpenler sekiz izopren birimden oluşurlar ve C40H56 moleküler formülüne sahiptirler. Biyolojik olarak önemli tetraterpenler arasında halkasız (asiklik) likopen, tek halkalı (n-monosiklik) gama-karoten ve iki halkalı (bisiklik) alfa- ve beta-karotenler sayılabilir.
- Politerpenler pek çok izopren birimden oluşan uzun zincirlerdir. Doğal kauçuk, çift bağların cis konumlu olduğu poliizoprendir. Bazı bitkiler guta-perka olarak adlandırılan trans çift bağlı poliizopren üretirler.
Özellikler ve kullanım
[değiştir | kaynağı değiştir]Terpenler, gıda, kozmetik, farmasötik ve biyoteknoloji endüstrilerinde kullanım için arzu edilen özelliklere sahiptir.[1][2]
17 bitki türünün genomları, temel yapılarıyla terpen veren terpenoid sentaz enzimlerini kodlayan genleri ve bu temel yapıyı değiştiren sitokrom P450leri içerir.[3]
Terpenler, doğal tarım ilaçlarının bir parçası olan yararlı aktif maddelerdir.[4] Terpenler termit alt ailesinin Nasutitermitinae tarafından yırtıcı böceklerden korunmaya fontanellar gun adlı özel mekanizmayı kullanılır.[5]
Sıcak havalarda ağaçlar tarafından daha çok miktarda terpen salınır ve bulut tohmlamanın doğal bir formu olabilir. Bulutlar güneş ışığını yansıtır ve orman sıcaklığının düzenlenmesine imkan verir.[6] Şerbeçiotunun aroması ve tadı kısmen sesquiterpenelerden (başlıca α-humulene ve bira kalitesini etkileyen β-caryophyllene) den gelir.[7] Terpenler aynı zamanda en az 120 tanımlı bileşik içeren Cannabis sativa bitkilerinin temel bileşenleridir.[8][9]
Dış bağlantılar
[değiştir | kaynağı değiştir]
- Institute of Chemistry - terpenes20 Nisan 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)
- Structures of alpha pinene and beta pinene (İngilizce)
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Thimmappa, R.; Geisler, K.; Louveau, T.; O’Maille, P.; Osbourn, A. (2014). "Triterpene biosynthesis in plants". Annual Review of Plant Biology. 65: 225-257. doi:10.1146/annurev-arplant-050312-120229. PMID 24498976.
- ^ Augustin, J. M.; Kuzina, V.; Andersen, S. B.; Bak, S. (2011). "Molecular activities, biosynthesis and evolution of triterpenoid saponins". Phytochemistry. 72 (6): 435-457. doi:10.1016/j.phytochem.2011.01.015. PMID 21333312.
- ^ Boutanaev, A. M.; Moses, T.; Zi, J.; Nelson, D. R.; Mugford, S. T.; Peters, R. J.; Osbourn, A. (2015). "Investigation of terpene diversification across multiple sequenced plant genomes". Proceedings of the National Academy of Sciences. 112 (1): E81-E88. Bibcode:2015PNAS..112E..81B. doi:10.1073/pnas.1419547112. PMC 4291660 $2. PMID 25502595.
- ^ Isman, M. B. (2000). "Plant essential oils for pest and disease management". Crop Protection. 19 (8–10): 603-608. doi:10.1016/S0261-2194(00)00079-X.
- ^ Nutting, W. L.; Blum, M. S.; Fales, H. M. (1974). "Behavior of the North American Termite, Tenuirostritermes tenuirostris, with Special Reference to the Soldier Frontal Gland Secretion, Its Chemical Composition, and Use in Defense". Psyche. 81 (1): 167-177. doi:10.1155/1974/13854
. 18 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Temmuz 2011.
- ^ Adam, David (31 Ekim 2008). "Scientists discover cloud-thickening chemicals in trees that could offer a new weapon in the fight against global warming". The Guardian. 4 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ekim 2020.
- ^ Steenackers, B.; De Cooman, L.; De Vos, D. (2015). "Chemical transformations of characteristic hop secondary metabolites in relation to beer properties and the brewing process: A review". Food Chemistry. 172: 742-756. doi:10.1016/j.foodchem.2014.09.139. PMID 25442616.
- ^ André, C. M.; Hausman, J.-F.; Guerriero, G. (2016). "Cannabis sativa: The Plant of the Thousand and One Molecules". Frontiers in Plant Science. 7: 19. doi:10.3389/fpls.2016.00019. PMC 4740396 $2. PMID 26870049.
- ^ Booth, Judith K.; Page, Jonathan E.; Bohlmann, Jörg (29 Mart 2017). Hamberger, Björn (Ed.). "Terpene synthases from Cannabis sativa". PLOS ONE. 12 (3): e0173911. doi:10.1371/journal.pone.0173911. ISSN 1932-6203. PMC 5371325 $2. PMID 28355238.
