İçeriğe atla

Türk halkları

Vikipedi, özgür ansiklopedi
(Türk kavimleri sayfasından yönlendirildi)
Türk halkları
Toplam nüfus
170-200 milyon
Önemli nüfusa sahip bölgeler
Türkiye Türkiye60.000.000-68.000.000[1][2]
Özbekistan Özbekistan34.600.000[3]
İran İran15,000,000-20,000,000[4][5] (Nüfusun %18'i)[6]
Rusya Rusya11.760.285 – 15.000.000[7][8]
Çin Çin14.849.837[9][10][11][12]
Kazakistan Kazakistan12.300.000[13]
Azerbaycan Azerbaycan10.047.000[14]
Avrupa Birliği Avrupa Birliği8.000.000 – 10.000.000[15]
KırgızistanKırgızistan7.000.000
Türkmenistan Türkmenistan5.000.000
Afganistan Afganistan4,600,000-5,300,000 (2017)[16][17]
Irak Irak1.500.000-3.000.000[18][19]
Suriye Suriye750.000-1.500.000[20][21]
Tacikistan Tacikistan1.200.000[22]
Bulgaristan Bulgaristan585.000[23][24]
Ukrayna Ukrayna300.000[25]
Gürcistan Gürcistan300.000[25]
Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti280.000[26]
Moldova Moldova158.000[27]
Yunanistan Yunanistan130.000[28]
Moğolistan Moğolistan110.000[29]
Kuzey Makedonya Kuzey Makedonya82.000[30]
Güney Kore Güney Kore73.800[31]
Kosova Kosova69.297[32][32]
Amerika Birleşik Devletleri Amerika Birleşik Devletleri1.000.000+[33]
Diller
Türk dilleri
Din
Çoğunluk:
İslam (Çoğunluk Hanefi Sünnilik, bir kısmı Şiilik, azınlık Alevilik-Bektaşilik)
Azınlık:
Ortodoks Hristiyanlık • Tibet Budizmi • Tengricilik • Diğer dinler

Türk halkları veya Türkî halklar (Eski Türkçe: 𐱅𐰇𐰼𐰰, Türük; Şatuo: 突厥, Pinyin: Tūjué; Eski Tibetçe:[34] drugu), Avrasya'da geniş bir coğrafyada dağınık olarak yaşayan ve çeşitli Türk dillerini konuşan etnik Türk gruplarıdır.

Coğrafî dağılım

[değiştir | kaynağı değiştir]
Türkmenler Ahalteke atında
Gümrü Azerileri
Özbek bir kız
Kırgız manasçı Shaabay Azizov (Karakol)
Dönem kıyafetiyle bir Türkiye Türkü

Türk halklarının 1995 yılındaki verilere göre toplam nüfusu 200 milyona ulaşmıştır.[35]

Sovyetler Birliği'nin dağılması ile Azerbaycan, Özbekistan, Kazakistan, Kırgızistan ve Türkmenistan bağımsızlıklarını kazandılar ve Türk dillerini egemen ve resmî dil olarak kabul eden devletlerin sayısı, Türkiye ve Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti ile birlikte yediye çıkmıştır. Bunların dışında Rusya, İran (Doğu Azerbaycan, Batı Azerbaycan, Erdebil, Zencan, Hamedan ve Fars eyaletleri ile Türkmensahra bölgesi), Çin (Sincan Uygur Özerk Bölgesi (Doğu Türkistan), Kansu), Tacikistan ve Afganistan (Mezar-ı Şerif çevresi), Gürcistan (Ahıska, Ahılkelek, Borçalı (Kvemo Kartli) bölgeleri)'da Türk dilleri konuşan azınlıklar yaşamaktadırlar.

Osmanlı Devleti'nin yayılma alanında bulunan Yunanistan (Trakya Bölgesi), Bulgaristan (Rodop ve Deliorman bölgeleri), Romanya (Dobruca'nın batısında), Kosova, Kuzey Makedonya, Suriye, Mısır ve Irak'ta da (Musul, Kerkük, Erbil bölgeleri) Türkler ve Türkçe konuşan topluluklar bulunur.

Ayrıca modern dönemdeki işçi göçleri sonucunda, Almanya, Hollanda, Fransa, Belçika, Avusturya, İsviçre, İsveç, Danimarka, Norveç, Büyük Britanya, ABD, Kanada, Avustralya, Libya, Suudi Arabistan ve Yeni Zelanda gibi birçok ülkede Türk toplulukları oluşmuştur. Avrupa Birliği'nde en çok Türk nüfusu bulunduran ülke Almanya'dır.

Aşağıda Türk dillerini anadili olarak konuşan toplulukların başlıca yerleşim alanları ve yaklaşık nüfusları gösterilmiştir.

Şive/Lehçe Ülke Bulunduğu Ülke Nüfus Tahmini
Türkçe resmî:
Türkiye Türkiye
Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti KKTC
Kıbrıs Cumhuriyeti Kıbrıs
tanınan bölgesel dil:
Kosova
Kuzey Makedonya Kuzey Makedonya
bölgesel dil:
Almanya Almanya
Bulgaristan Bulgaristan
Irak Irak
Suriye Suriye
Mısır Mısır
Yunanistan Yunanistan
Romanya Romanya
Ukrayna Ukrayna 		82.418.000 +
[36]Türkçe Vikipedi sayfasında Türkçe 77 milyon anadil 83 milyon toplam konuşan vardır.
Azerice resmî:
Azerbaycan Azerbaycan
Dağıstan
tanınan bölgesel dil:
İran İran
bölgesel dil:
Gürcistan
Türkiye Türkiye
geçmişte:
Ermenistan Ermenistan		 39.477.100 +
(Kuzey Azerice 9.477.100+[37]
Güney Azerice 23.500 000 - 30.000.000[38][39][40][41])
Özbekçe resmî:
Özbekistan
bölgesel dil:
Tacikistan
Afganistan
Kazakistan
Kırgızistan
Türkmenistan
Türkiye Türkiye 		28.048.600 +
(Kuzey Özbekçe 25.288.800 +[42]
Güney Özbekçe 2.759.800 +[43])
Kazakça resmî:
Kazakistan
bölgesel dil:
Çin Sincan Uygur Özerk Bölgesi
Moğolistan
Türkiye Türkiye 		10.000.000[44]-16.000.000
Uygurca resmî:
Çin Sincan Uygur Özerk Bölgesi
bölgesel dil:
Kazakistan
Özbekistan
Kırgızistan
Türkiye Türkiye		 Çin Çin HC 11-13 milyon[kaynak belirtilmeli]-20.000.000
Türkmence resmî:
Türkmenistan
tanınan bölgesel dil:
İran İran
bölgesel dil:
Afganistan Afganistan
Türkiye Türkiye		 8-10 milyon[kaynak belirtilmeli]
Tatarca resmî:
Tataristan
bölgesel dil:
Başkurdistan		 Rusya Rusya 10-12 milyon[kaynak belirtilmeli]
Kırgızca resmî:
Kırgızistan
bölgesel dil:
Çin Sincan Uygur Özerk Bölgesi
Özbekistan
Kazakistan
Türkiye Türkiye 		3.000.000[44]-5.500.000
Başkurtça resmî:
Başkurdistan		 Rusya Rusya 2 milyon[kaynak belirtilmeli]-2.500.000
Çuvaşça resmî:
Çuvaşistan		 Rusya Rusya 2 milyon[kaynak belirtilmeli]-2.200.000
Karakalpakça tanınan bölgesel dil:
Özbekistan
bölgesel dil:
Kazakistan
Türkmenistan		 500 bin[kaynak belirtilmeli]
Sahaca

(Yakutça)

resmî:
Yakutistan		 Rusya Rusya 500 bin[kaynak belirtilmeli]
Karaçay-Balkarca resmî:
Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti
Kabardey-Balkarya		 Rusya Rusya 400 bin[kaynak belirtilmeli]
Kumukça resmî:
Dağıstan		 Rusya Rusya 380 bin[kaynak belirtilmeli]
Tıvaca resmî:
Tıva Cumhuriyeti		 Rusya Rusya 337,271 bin[45]
Kırım Tatarcası resmî:
Kırım Cumhuriyeti
bölgesel dil:
Kırım Özerk Cumhuriyeti
Türkiye Türkiye
Özbekistan
Romanya Romanya 		Ukrayna Ukrayna

Rusya Rusya (yasa dışı ilhak)[46]

280 bin[kaynak belirtilmeli]
Gagavuzca resmî:
Gagavuzya		 Moldova Moldova 300 bin[kaynak belirtilmeli]
Altayca resmî:
Altay Cumhuriyeti		 Rusya Rusya 70 bin[kaynak belirtilmeli]
Hakasça resmî:
Hakasya Cumhuriyeti		 Rusya Rusya 70 bin[kaynak belirtilmeli]

Etimoloji

[değiştir | kaynağı değiştir]

Türk sözcüğü Çin kaynaklarında M.Ö. 3. yüzyılda geçmektedir. Çin yıllıklarında Ting-ling (丁零 Pinyin: dīng líng, 丁霊, dīng líng), T’ieh-lê (鉄勒 tiě lè), T’u-cüeh, 敕勒, (chì lè) şeklinde değişik biçimlerle ifade edilmiştir.[47] Türk adının bilim çevrelerince kabul edilen Avrupa'da ilk kullanımı ise MS 1. yüzyılda Pomponius Mela ve Plinius adlı Romalı tarihçilerce kaydedilmiştir. Azak bölgesinde yaşayan insanlar Turcae/Tyrcae adı ile kayda geçmiştir.[48][49][50][51][52][53][54] Türk adı 6. yüzyılda da resmî olarak Göktürk Kağanlığı'nda kullanılmıştır.[55][56] Orhun Abideleri'ndeki edebi dil ve Türk adının yoğun kullanımı da Türk sözcüğünün sözlü ve yazılı olarak daha önceden kullanıldığını gösterir.[57] Türk sözcüğü Orhun Yazıtlarında 𐱅𐰇𐰼𐰰 olarak geçer. 10. yüzyıla ait Uygur Türkçesi metinlerde Türk, "güç, kuvvet" anlamında kullanılmıştır.[58]

Dil

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Türk dilleri
Türk dillerinin resmî dil statüsüne sahip olduğu ülke ve bölgeler.
Türk dillerinin yeryüzündeki diğer dil ailelerinin arasındaki yeri.

Türk dilleri, Doğu Avrupa ve Akdeniz'den Sibirya ve Mançurya'ya ve Orta Doğu'ya kadar geniş bir alanda konuşulan yaklaşık 40 dilden oluşan bir dil ailesini oluşturmaktadır. Yaklaşık 170 milyon insan anadili olarak bir Türk dili konuşmaktadır;[35] ek olarak 20 milyon insan ikinci dil olarak bir Türk dili konuşmaktadır. En fazla konuşana sahip Türk dili Anadolu Türkçe'sidir ve bu Türk dil grubunun yaklaşık %40'ını oluşturmaktadır.[34] Türk halkının geri kalanı Orta Asya, Rusya, Kafkaslar, Çin ve kuzey Irak'ta yoğunlaşmıştır.

Alfabe

[değiştir | kaynağı değiştir]

Türk alfabeleri, çoğunlukla Türk dillerini yazmak için kullanılan alfabelerdir (eski adıyla Runik yazı olarak bilinir). Moğolistan'da Türk alfabeleri ile yazılmış yazıtlar bulunmuştur. Korunmuş yazıtların çoğu MS 8. ve 10. yüzyıllar arasında tarihlendirilmiştir.

En eski tarihlendirilmiş ve okunan Türk yazıtları 8. yüzyıla tarihlenmekte olup alfabelerin yerini genellikle Orta Asya'da Eski Uygur alfabesi, Orta ve Batı Asya'da Arap alfabesi, Doğu Avrupa ve Balkanlar'da Kiril alfabesi ve Orta Avrupa'da Latin alfabesi almıştır. Türk alfabesinin en son kaydedilen kullanımı MS 1699 yılında Orta Avrupa Macaristan'da kaydedilmiştir.

Tarihçe

[değiştir | kaynağı değiştir]
Türklerin, Göktürk devletinden önce en yaygın olduğu 5.yy dönemi.

Köken

[değiştir | kaynağı değiştir]
Türk göçü ve yayılması (Uchiyama et al. 2020).

Türk halklarının kökenleri tarihsel olarak tartışılmış ve çeşitli teori öne sürülmüştür.[59] Proto-Türkler Orta Asya halkıydı ve Doğu Asyalılar ile sibirya halkı ile yakından ilgiliydi.[60][61][62]

Bilim adamlarına göre, proto-Türkler, MÖ 6000 civarında güney sibirya çevresinde yaşayan ve Hongshan kültürü özdeşleştirilebilen Altay Dağları halkından geliyor. Tarımcılar olarak yaşadılar ve daha sonra göçebe bir yaşam tarzını benimsediler ve batıya göç başlattılar.[63][64][65] Peter Benjamin Golden, varsayımsal Proto-Türk Urheimat'ında iklim, topoğrafya, flora, fauna, insanların geçim biçimleriyle ilgili Proto-Türkçe sözlük öğelerini sıraladı ve Proto-Türk Urheimat'ın Moğolistan'ın kuzeyindeki Sayan-Altay bölgesinde bulunduğunu öne sürdü.[66] Martine Robbeets, Türk halklarının, Xinglongwa kültürü ve onu takip eden Hongshan kültürü ile ilişkilendirilmesi gereken kuzeydoğu Çin'de yerleşik bir Trans-Avrasya tarım topluluğunun soyundan geldiğini öne sürüyor. Türk halklarının Doğu Asya tarımsal kökeni, yakın zamanda yapılan birçok çalışmada doğrulanmıştır.[67][68] MÖ 2200 civarında, kuzeydoğu Çin'in çölleşmesi nedeniyle, Türk halklarının tarımsal ataları muhtemelen batıya, pastoral bir yaşam tarzı benimsedikleri Moğolistan'a göç etti.[69]

Tarihçi ve türklog Osman Karatay (2022), proto-Türklerin Moğollar ve Tunguz halklarından ziyade eski Urallar ile daha yakın bir ilişkisi olduğu sonucuna varmıştır. Zamanla, Türk halkları hem İranlılar hem de Moğollarla uzun süreli temas halinde olmuş ve Orta Asya Bozkırı çobanları arasında baskın grup haline gelmiştir.[70][71]

Dilbilimsel ve genetik kanıtlar, Doğu Moğolistan'da Türk halklarının erken bir varlığını güçlü bir şekilde göstermektedir.[72][73] Genetik çalışmalar, ilk Türk halklarının ağırlıklı olarak Doğu Asya kökenli olduğunu ve Orta Çağ'daki Türk örneklerinin daha heterojen olduğunu ve Türk kültürünün ve dilinin elit hakimiyeti yoluyla batıya doğru yayıldığını göstermiştir.[69][74] Genetik kanıtlar, Orta Asya'nın Türkleştirilmesinin Moğolistan'dan göç eden Doğu Asyalı baskın azınlıklar tarafından gerçekleştirildiğini gösteriyor.[62][75]

Göktürklerden önce

[değiştir | kaynağı değiştir]
Çinliler, ülkelerini kuzeyden ve batıdan saldıranlara karşı koruyabilmek için Çin Seddi'ni inşa ettiler.

Doğu ve Orta Asya'nın "Bozkır İmparatorlukları" içinde Türk halkları daima belirleyici bir rol oynadılar; çoğu zaman bu imparatorlukların kurucu ve yönetici zümresini oluşturdular.

Wei Kitabına göre, Tiele halkı Türklerin atalarından ve ilkbahar ve sonbahar döneminde Çin'in kuzeydoğusundaki kırmızı Di halkı olan Chidi'nin (赤 狄) kalıntılarıydı. Tarihsel olarak MÖ 6. yüzyıldan sonra kurulmuşlardı ve Hiung-nu üyesiydi.[76] Hiung-Nu yazısının bilinen en eski Türk alfabesi olan Orhun alfabesi olduğu kabul edilir. Bu son zamanlarda Yinshan ve Helan Dağları'nın kaya sanatı olan tek olası Xiongu yazıları kullanılarak tartışıldı.[77]

Asya Hun İmparatorluğu Teoman tarafından kurulmuştur. Bu imparatorluğu Türk boyları kurmuş, yönetmiş; Türk kültürü devlete şeklini vermiştir.[78] Asya Hunlarının en önemli hükümdarı olan Mete Han, Turanlı uluslardan olan Tunguzları ve Türk olan Yüeçileri tamamen itaat altına almış ve Çin'i baskı altına alan bir politika izlemiştir. Çin seddi bu dönemde Türklerden korunabilmek amacıyla yapılmıştır. Chicago Üniversitesi bünyesinde 2003'te yapılan bir araştırmada, Moğolistan'da Egyin Gol'de bulunan Asya Hunları dönemine ait insan kalıntılarıyla Anadolu'da Türklerden alınan genetik verilerin birbiriyle uyuştuğu tespit edilmiştir.[79]

Asya Hun İmparatorluğu'nun yıkılmasından birkaç yüzyıl sonra Hunların bir bölümü daha batıya göç etmiş burada Avrupa merkezli bir devlet kurmuşlardır. Kama Tarkan, bölgedeki Hun topluluklarını yönetimi altında toplayarak 352 yılında Avrupa Hun İmparatorluğunu resmen kurmuş ve yönetimi 370 yılına kadar elinde bulundurarak Hazar ve çevresinde önemli bir güç haline gelerek hakimiyet alanını batıya doğru ilerletmiştir. Geçen 18 yıl, Hazar bölgesinde yaşayan Hun Türklerinin teşkilatlanmasını ve Devlet düzeninde ilerlemesini sağlamıştır. Kama Tarkan'ın ölümüyle yönetime geçen Balamir batıya doğru ilerlemeye başlamış ve Hunlar gibi batıya yönelen Türk halklarından biri olan Alanların ülkesini ele geçirmiştir. Balamir, İdil nehrini geçerek bu bölgede bulunan Gotlara baskı kurmaya başlamıştır. Gotlarla İlk savaş 375 yılında gerçekleşmiştir. Savaşı kazanan Balamir, Gotları Avrupa'nın içlerine, Roma'ya doğru ilerlemelerini sağlamıştır. Kavimler Göçü olarak tarihe geçen süreç bu savaşla başlamıştır. Balamir döneminde Hunlar, hakimiyet alanlarını genişleterek Avrupa içlerine doğru ilerlemişlerdir. Alipbi’nin ölümüyle tahta geçen Uldız ise Karpat dağlarını aşarak bugünkü Macaristan'a kadar ulaşmıştır. Roma'nın ikiye bölünmesiyle Uldız, Trakya ve Balkanlar üzerine yürümüş ve aynı dönemde, bir diğer koldan da bugünkü Urfa ve Lübnan'a kadar hızla ilerleyip Akdeniz'e ulaşmıştır. Batı Roma ile iyi ilişkiler içerisinde olan Uldız, Doğu Roma'yla mücadele halinde olmuştur. Uldız, Doğu Romanın gönderdiği elçiye “Güneşin Battığı Yere Kadar Her Yeri Zaptedebilirim” diyerek meydan okuduğu tarih kaynaklarında geçmektedir. 434 yılında, Rua’nın ölümüyle yönetim, Rua’nın kardeşi Muncuk’un iki oğluna kalmıştır. Bleda ve kardeşi Attila, bu dönemde imparatorluğun yönetimine geçmiştir. Bu dönem boyunca genelde savaşları yöneten kişi olan Attila 445 yılında Bleda'nın ölmesiyle yönetimi tek başına eline almıştır. Attila’nın amacı, hem Doğu hem Batı Roma'yı egemenliği altına almaktı. Daha önce Doğu Roma üzerine yürünmüş ve baskı altına alınmıştı. Doğu Roma hâlen Hunlara vergi ödüyordu. Ancak Doğu Roma’nın Hunlar üzerindeki oyunları hâlen devam ediyordu. Rua'nın ölümünden hemen sonra Attila, Doğu Roma'nın üzerine yürüyüp savaşı kazanmış ve Margos antlaşması imzalanmıştır. Bu antlaşmayla vergi iki katına çıkarılmıştır. Doğu Roma, antlaşmayı imzalasa da antlaşmanın şartlarına uymamıştır. Bunun üzerine Attila, 441 yılında tekrar Doğu Roma’nın üzerine yürümüştür. Trakya'ya kadar ilerlemiş ve vergi üç katına çıkarılmıştır. Doğu Roma, yine antlaşmaya aykırı hareket ederek Hunlara bağlı kavimleri isyana teşvik etmiştir. Ticaret kurallarını çiğneyerek tüccarlarını Hun topraklarına göndermiştir. Attila, bu kez Doğu Roma'nın üzerine iki koldan saldırıya geçmiştir. Bir koldan Yunanistan'dan girerek Tselya’ya kadar ilerlemiştir. Diğer koldan Sofya, Lüleburgaz, Flibe şehirlerini ele geçirmiştir. Bugünkü Büyük Çekmece yakınlarına kadar ulaşmıştır. Bu ilerleyişten sonra Doğu Roma tekrar barış istemiştir. Anatolyos antlaşması imzalanmış ve vergi üç katına çıkarılmıştır, savaş tazminatı ödetilmiş ve Tuna'nın güneyindeki bölge Doğu Roma askerlerinden arındırılmıştır. Attila, 451 yılında Batı Roma imparatorunun kızıyla evlenmiştir. Karısının çeyizi olarak Batı Roma topraklarının yarısını istemiştir. Bunun üzerine Batı Roma ve Hun İmparatorluğu büyük bir savaşa girmiştir. Attila ordularını, Batı Romanın asker deposu olarak görülen Galya’ya göndermiştir. Savaş daha sonuçlanmadan Batı Roma askerlerini geri çekip yenilgisini kabul etmiştir. Attila'nın amacı Doğu Roma'yı tamamen kendisine bağlamaktır. Kesin sonuç almak için 452 yılında bir sefer daha düzenlemiştir. Roma'nın artık karşı koyacak gücü yoktur. Attila, ordusuyla Alpleri aşarak Po ovasına inmiş ve İtalya'nın kuzey kentlerini ele geçirerek Roma önüne kadar ilerlemiştir. Papa II. Leo, Attila'nın huzuruna çıkarak Attila'nın Roma'ya zaten hakim olduğunu söyleyerek Hristiyanlığın merkezi olarak kabul edilen Roma’nın yıkılmamasını talep etmiştir. Bu dönemde bölgede Veba salgını sorunu vardır. Attila bu seferle Batı Roma'yı egemenliği altına almıştır. Bölgedeki Veba salgını nedeniyle daha fazla ilerlememiş ve vergiyi arttırarak geri dönmüştür. Attila, 453 yılında şüpheli bir şekilde öldürülmüştür. Bazı tarih kaynaklar Attila'nın karısı tarafından zehirlendiğini ifade ederken bazıları da hançerlenerek öldürüldüğünü belirtir.[80]

Göktürklerden sonra

[değiştir | kaynağı değiştir]
Tanrı Dağlarında Bogda Shan ve T'ien-ch'ih (Fukang, Sanci Hui Özerk İli, Sincan Uygur Özerk Bölgesi)
Timur, Belh Kuşatması'nı komuta ediyor.
Kanuni Sultan Süleyman'ı Mohaç Savaşı'nı komuta ederken betimleyen bir Türk minyatürü.
Nadir Şah, Delhi'ye girerken.

Göktürk Kağanlığı'nu kuran Türk halkının köken efsanesine 8. yüzyıla ait olan Orhun Yazıtları'nda ve daha sonraki birçok kaynakta yer verilmiştir. Buna göre Türk halklarının anayurdu Altay dağları yakınında, Selenga ve Orhun ırmakları arasında bulunan Ötüken Ormanı idi. Bu yer Baykal Gölü'nin güney ucunun 250 km kadar güneyinde olup, günümüzde Moğolistan sınırları içinde bulunmaktadır.

Dilsel verilerden hareket eden bazı araştırmacılar Türk dillerinin nihai kökeninin daha kuzeyde, belki Baykal Gölü'nün kuzeyinde veya doğu Sibirya'da olabileceğini ileri sürmüşlerdir. (Türk dillerinde ılıman ve soğuk iklim ormanlarına ilişkin kelimeler bozkır kuşağına ilişkin kelimelerden daha eski ve daha zengindir.[kaynak belirtilmeli])

Göktürk Kağanlığı'nın 8. yüzyılda yıkılmasından sonra Uygurlar, bugünkü Moğolistan ve Batı Çin'i kapsayan güçlü bir imparatorluk kurdular. 10. yüzyılda Orta Asya'nın Batısında bir imparatorluk kuran Karahanlılar, Müslümanlığı benimseyen ilk Türk hanedanıydı. Yine 10. yüzyılda, Türk asıllı bir mamlûk olan Gazneli Mahmut, Afganistan'ın Gazne kentinde bir imparatorluk kurarak Hindistan'ın büyük bir bölümüne egemen oldu.[kaynak belirtilmeli]

Orta Doğu'nun İslam ülkelerinde Türk halkları 8. yüzyıldan itibaren profesyonel paralı asker olarak önemli bir yer edinmişlerdi. 9. yüzyıl sonunda Abbasi İmparatorluğu'nun zayıflamasıyla mamlûkler Mısır, Bağdat ve İran'da bağımsız veya yarı bağımsız devletler kurdular.[kaynak belirtilmeli]

1040 yılı dolayında, Oğuz boyuna mensup olan Selçuklu Hanedanı İran'ı ele geçirerek Büyük Selçukluları kurdular. 1071 yılında Selçuklu Hanedanı Bizans İmparatorluğu'nu ağır bir yenilgiye uğratarak, Anadolu, Suriye ve Kafkaslar'da çok sayıda Anadolu Beyliklerinin ortaya çıkmasına zemin hazırladılar. Ancak Türk halklarının kitle halinde Anadolu'ya yerleşmesi daha çok 13. yüzyılda, Moğol istilasından batıya kaçmalarıyla gerçekleşti.[kaynak belirtilmeli]

13. yüzyıl sonunda Anadolu'da kurulan Türk devletlerinden biri olan Osmanlı Devleti, İslam dünyasının en güçlü imparatorluğu haline geldi. Balkan Yarımadası'nı fethetti; 16. yüzyılda bir yandan Viyana'ya dayandı ve diğer yandan Cezayir'i himaye altına aldı.

Sibir Hanlığı

Sibir Hanlığı, parçalanmaya başlamış olan Altın Ordu'dan daha kuzeye göç eden Tatar Türkleri tarafından 15. yüzyılın ikinci yarısında kurulmuş bir devletti. Turan Hanlığı olarak da bilinen[81][82] Sibir Hanlığı, İslam'ı resmî din olarak kullanarak hüküm sürdüğü bölgedeki yerli Türklerin ve Ural halklarının da Müslümanlaşmasını sağlamıştı. Sibir Hanlığı, tarihten bu yana en kuzeydeki Müslüman devlettir ve 1598'de Rusya Çarlığı tarafından ortadan kaldırılmasına kadar varlığını sürdürmüştür.

Timurlu İmparatorluğu, 14. yüzyılın ikinci yarısında Timur tarafından kurulan, Özbekistan merkezli bir Türk devletiydi. Timurlu İmparatorluğu, Timur döneminde en güçlü zamanlarını yaşarken etrafındaki Türk-İslam devletlerini kendi bünyesine katarak Müslüman Türkleri büyük ölçüde birleştirmiş oldu. Timur Orta Asya'da büyük bir rönesans yapmış, zaten bilim dünyasının merkezi olan Özbekistan'da bilimin daha da ilerlemesini sağlamış ve bilim adamlarını bu bölgede toplamıştı. Ayrıca Timur Türkçeyi yüksek bir kültür dili haline getirerek dönemin en saygın dili haline gelmesini sağlamıştı.

Safevi Devleti, Azeri Türkü kökenliydi.[83][84][85] Safeviler Türkçe konuşuyordu[86][87] ve şahlar kendi anadilleri Türkçeyi kullanarak şiirler yazıyordu. Safeviler tüm İran ve çevresini yaklaşık iki yüzyıl boyunca egemenliği altında tuttu[88][89][90][91] ve hüküm süresi boyunca Onikici Şii İslam'ı yaşattı.[92] Safevilerin, Onikici Şii İslam'ı resmî din olarak kullanan ilk devlet olması, İslam tarihinin en önemli dönüm noktalarından biri oldu.

Babür İmparatorluğu, Hindistan'ı yöneten Türk devletlerinden biriydi. En güçlü dönemlerini yaşadığı 16. yüzyılın ilk yarısından 18. yüzyılın ilk yarısına kadar olan dönem arasında sınırları Özbekistan, Hindistan, Afganistan, Pakistan, Bangladeş ve dolay bölgeleri kapsıyordu. Babür Hanedanlığı, Çağatay Türklerinin önderi Babür tarafından kurulmuştu. Babür Şah'ın soyu Timur'a dayanıyordu, Babür Şah'ın annesinin soyu ise Cengiz Han'a dayanıyordu.[93][94] Babür İmparatorluğu, sınırları içerisinde Müslümanları ve Hinduları birleştirmiş[93][95][96][97] ama şeriat yönetiminden vazgeçmemişti.

Afşar İmparatorluğu, adını Oğuz Türklerinin Afşar boyundan alıyordu. Safevi komutanı olan Nadir Şah, 1736'da son Safevi hükümdarını devirerek imparatorluğunu kurdu ve hükümdarlığını ilan etti. Nadir Şah, Afşar boyunun Kırklu oymağına mensuptu.[98]

Demografi ve antropoloji

[değiştir | kaynağı değiştir]

Türk halkları günümüzde Doğu Sibirya'dan Orta Asya'ya, Anadolu'dan, Balkanlar'a kadar geniş yayılım göstermektedir. Türk halklarının yoğun olarak yaşadığı başlıca ülkeler Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan, Türkmenistan, Türkiye, Azerbaycan ve İran'dır. Irak, Çin (Doğu Türkistan), Rusya, Balkanlar ve diğer çeşitli Avrupa ülkelerinde de muhtar cumhuriyet vatandaşı veya azınlık konumunda bulunan Türk kökenli halklar yaşamaktadır.

Bugün nüfusları yaklaşık 150-200 milyonu bulan[99] Türk halkları, etnik olarak yayılım sahaları içerisinde Doğu'ya gittikçe "mongoloid" (sarı), Batıya gittikçe de "europid" (beyaz) ırk özellikleri göstermektedir.[100] Türk halkları tarihte sıklıkla "sarı" (mongoloid) ırkın bir alt kolu olan ve "beyaz" (europid) ırkla karışmış ırkı tanımlamak için kullanılan[101][102] "Turanid" terimi ile anılmışlardır.[103]

Lee & Kuang (2017) tarafından analiz edilen tarihsel tanımlamalar ve genetik veriler, en eski Türkler'in farklı fenotiplere sahip olduğunu ancak çoğunlukla Avrupa halkına ve Orta Doğu halkına benzediğini göstermiştir. Çin tarihleri, en eski Türkleri "karışık barbarlar" olarak tanımladı ve sık sık "derin gözlere, yüksek köprülü buruna ve ağır yüz kıllarına" sahipti. Bazı Türkler de Çinliler tarafından Wusun'a benzeyen sarı veya kızıl saçlı ve mavi gözlü olarak tanımlanmıştır. Bununla birlikte, diğer Türk boyları, Çinlilerden farklı olmayan, tipik Doğu Asya özelliklerine sahip olarak tanımlanmıştır.[104][105] Ming hanedanlığından Çin tarihleri, Kıpçakları sarı/kızıl saçlı ve mavi/yeşil gözlü olarak tanımladı. Tüylü ve büyük burunlu olarak tanımlandılar. Ming hanedanlığı döneminde, Kıpçakların Han Çinlileriyle evlenmeleri istenmedi, çünkü fiziksel görünümleri itici ve garip olarak kabul edildi.[106]

Eski Türkler büyük olasılıkla Güney Sibirya'dan geliyorlardı. Önerilen vatan, batı Orta Asya'dan batı Moğolistan'a kadar uzanmaktadır. Proto-Türkler Orta Asya halkıydı ve Doğu Asyalılar ile Sibirya halkı ile yakın akrabaydı.[60][61][62] Proto-Türkler'de Doğu Asyalı fenotipleri vardı.[107][108] Orta Çağ Müslüman yazarları, Tibetlilerle Türklerin birbirine benzediğini ve çoğu zaman Türkler ile Tibetliler arasındaki farkı anlayamadıklarını belirtmişlerdir.[109]

Göktürk ve Hiung-nu örnekleri de dahil olmak üzere eski Avrasya örneklerinin ilk genetik analizi (Jeong vd. 2020), Türklerin çoğunun ağırlıklı olarak "Doğu-Avrasyalı" (Doğu Asyalılar, Güneydoğu Asyalılar ve Sibiryalılar) olduğunu göstermiştir. Proto-Türklerin Türkmenistan'daki Sayan Dağları kaynaklandığı ve daha sonra Altay Dağları'na göç ettikleri öne sürülmektedir.[69][75]

Bilimsel görüşler

[değiştir | kaynağı değiştir]

Türk halklarının dilleri, kültürleri ve tarihi ile meşgul olan bilim dalının adı Türkoloji'dir. Bu anlamda görüş bildiren Fransız tarihçi ve Türkolog Jean-Paul Roux Türklerle ilgili olarak:

"Türkler dışarıdan evlenme eğiliminde oldukları ve eşlerini Türk olmayanlar arasından seçtikleri, rastladıkları her kavimle kaynaştıkları, dilleri çok büyük bir çekim gücüne sahip olduğu ve pek çok topluluk da bu dili ve kültürü benimsediği için Türklerle ilgili karakteristik denilebilecek (..) herhangi bir özellik saptama olanağı kalmamıştır. (...)[110] Çünkü dünyada en çok yayılan ve gittikleri bölgelerdeki yerli halklarla en çok karışan millet Türkler'dir. Türklerle ilgili olarak kabul edilebilecek tek tanım dilbilimsel olandır. Türk; Türk diliyle konuşandır;" tarifinden sonra, "İnsanlık tarihinde baştan beri var olan bu millet;kendine özgü yasaları, ayırt edici özellikleri olan canlı bir organizma, çok çeşitli ögelerden oluşmuş; ancak matematiksel bir bütün oluşturmuş ve kesin ve net tanımla Türk adını almış, aynı kültürden olan,aynı dili konuşan insan topluluğudur; ifadesini kullanmıştır.[110]

Çağdaş cumhuriyetler

[değiştir | kaynağı değiştir]
Bayrak Devlet Tarih Notlar
Türkiye 1923-....
Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti 1983-....
Azerbaycan 1991-....
Kazakistan 1991-.... Asıl yerleşim yeri Gürcistan olan ve başta Kazakistan olmak üzere Orta Asya ve Türkiye'ye yayılmış olan Ahıska Türklerinin kullandıkları gayriresmî bayrağı.
Kırgızistan 1991-....
Özbekistan 1991-....
Türkmenistan 1991-....

Çağdaş özerk cumhuriyetler ve bölgeler

[değiştir | kaynağı değiştir]

Özerk cumhuriyetler

[değiştir | kaynağı değiştir]
Bayrak Devlet Tarih Notlar
Altay 1991-.... Rusya Federasyonunda bir Cumhuriyettir.
Balkar 1991-.... Rusya Federasyonunda bir Cumhuriyettir.
Başkurtistan 1991-.... Rusya Federasyonunda bir Cumhuriyettir.
Çuvaşistan 1991-.... Rusya Federasyonunda bir Cumhuriyettir.
Dağıstan 1991-.... Halkın yaklaşık %25'ini Türki halklar olan Kumuklar, Azeriler ve Nogaylar teşkil eder. Kafkasya Avarları'nın kökeni tartışmalıdır.
  • Dağıstanda Nogayların kullandıkları gayriresmî bayrağı.
  • Dağıstanda Kumıkların kullandıkları gayriresmî bayrağı.
Kırım Özerk Cumhuriyeti 1991-.... Resmiyette Ukrayna Ukrayna'ya bağlıdır. 2014-2021'de Rusya Rusya tarafından ilhak edilmiştir[111] ve Kırım Cumhuriyeti adını almıştır.
Hakasya 1991-.... Rusya Federasyonunda bir Cumhuriyettir.
Karaçay 1991-.... Rusya Federasyonunda bir Cumhuriyettir.
Karakalpakistan 1991-.... Özbekistan'da özerk bir Cumhuriyettir.
Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti 1991-.... Azerbaycan'da özerk bir Cumhuriyettir.
Tataristan 1991-.... Rusya Federasyonunda bir Cumhuriyettir.
Tıva 1991-.... Rusya Federasyonunda bir Cumhuriyettir.
Yakutistan 1991-.... Rusya Federasyonunda bir Cumhuriyettir.

Özerk bölgeler

[değiştir | kaynağı değiştir]
Bayrak Devlet Tarih Notlar
Gagavuzya 1991-....
  • Moldova'ya bağlı bir özerk bölgedir
Sincan Uygur Özerk Bölgesi 1955-....
Şunhua Salar Özerk İlçesi ? Çin'in Çinghay Eyaletinde özerk bölge
Jishishan Bao'an Dongxiang ve Salar Özerk İlçesi ? Çin'in Kansu Eyaletinde özerk bölge
Sunan Yugur Özerk İlçesi 1954-... Çin'in Kansu Eyaleti, Zhangye Şehrine bağlı özerk bir ilçedir
Aksay Kazak Özerk İlçesi 1954-... Çin'in Kansu eyaleti, Jiuquan şehrine bağlı özerk bir ilçe

Dinler

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana maddeler: Tengricilik, Türk mitolojisi ve Türklerin İslam'a geçişi

Türk halklarının büyük çoğunluğu 10. yüzyıldan itibaren İslam dinini kabul etmiştir. Ancak Gagavuzlar ve Çuvaşlar gibi Hristiyanlığın Ortodoks koluna mensup olan, Kırımçaklar ve Karaylar gibi Yahudilik dinine mensup olan, Tıvalar gibi Budizm dinine mensup olan ve Altaylar ve Yakutlar gibi geleneksel Gök-Tanrı veya Şamanizm inancını sürdüren Türk toplulukları da vardır.

Erken Türk mitolojisi ve Tengrizm

İslam öncesi Türk mitolojisinde Şamanizm, Animizm ve Tengrizm hakimdi. Türk animistik gelenekleri daha çok ata ibadeti, çok tanrılı-animizm ve şamanizm üzerine yoğunlaşmıştır. Daha sonra bu animistik gelenek daha örgütlü Tengrizmi oluşturacaktı.[112] Baş Tanrı, 763'te Uygur İmparatorluğu'nun resmi dini olarak Maniheizm ortaya çıkana kadar erken Türk toplumunun üst sınıfları tarafından ibadet edilen bir gök tanrısı olan Tengri idi.

Kurt, onuru sembolize eder ve aynı zamanda çoğu Türk halkının annesi olarak kabul edilir. Asena (Aşina Tuwu), Göktürklerin ilk Hanı olan Tümen İl-Kağan'ın kurt annesidir. Kartal veya Şahin gibi at ve yırtıcı kuşlar da Türk mitolojisinin ana figürleridir.

Dini dönüşümler

[değiştir | kaynağı değiştir]

Budizm

Tengri Bögü Han, 763 yılında artık soyu tükenmiş olan Maniheizmi Uygur Kağanlığı'nın devlet dini haline getirmiştir ve Karluklar arasında da popüler hale gelmiştir. Yavaş yavaş Mahayana Budizmine geçiş yapmışlardır.

Tibet Budizmi veya Vajrayana, Maniheizm'den sonra ana dindi.[113] Gotama Buda,[114] Guan Yin ve Maitreya'ya[115] tapıyorlardı. Hint yarımadası ve Batı Sincan'daki Türk Müslüman Fethi, Kuzey Hindistan ve Orta Asya'daki diğer dinlerin hızla ve neredeyse tamamen ortadan kalkmasıyla ilişkilendirildi. Batı Çin'in Sarı Uygurları "Sarı Yuğurlar" ve Rusya'nın Tıvaları geriye kalan tek Budist Türk halklarıdır.

Hristiyanlık

Başlıca Hristiyan-Türk halkları Çuvaşistan Çuvaşları ve Moldova'nın Gagavuzlarıdır. Rusya Çuvaşlarının geleneksel dini, birçok eski Türk kavramını içermekle birlikte, Zerdüştlük, Hazar Yahudiliği ve İslam ile de bazı unsurları paylaşmaktadır. Çuvaşlar, çoğunlukla 19. yüzyılın ikinci yarısında Doğu Ortodoks Hristiyanlığına geçiş yaptılar. Sonuç olarak, festivaller ve ayinler Ortodoks bayramlarıyla çakışacak şekilde yapıldı ve Hristiyan ayinleri geleneksel törenlerin yerini aldı. Çuvaşların bir azınlığı hala geleneksel inançlarını devam ettirmektedir. Doğu Kilisesi, Naymanlar gibi Türkler arasında popülerdi.[116] Hatta Gaochang'da yeniden canlandı ve Yuan Hanedanı döneminde Sincan'da genişledi. Hanedanlığın çöküşünden sonra ortadan kayboldu.

İslam

İslamiyet’i kabul etmeden önce politeizm temeline dayanan Tengricilik dinine tabi olan bu Asya topluluğu, önce yönetici kesiminin, daha sonra da halk tabakasının Müslümanlığı kabul etmesiyle İslam'ı inanç dünyalarının merkezine yerleştirmişlerdir.

Bunun dışında Orta Asya’da Şamanist geleneğin bazı yönlerini İslam ve Hristiyanlıkla bir biçimde bağdaştırarak sürdüren toplumlar olduğu gibi, bir inanç sistemi olarak Kamlık (Türk-Moğol Şamanizm’i) dışında başka bir din kabul etmeyen topluluklar da -sayıları çok az da olsa- günümüzde dahi mevcuttur. Bu toplumların bugünkü uygulamaları bile geçmiş çağlardaki inançları hakkında pek çok kıymetli bilgiler içerir. Bunun dışında geçmiş dönem inançlarına ait pek çok uygulama ve anlayışın örtülü bir biçimde günümüzde varlığını sürdürdüğü de görülmektedir. Ancak istisnalar (mesela Gagavuzlarda Hristiyanlık, Karaylarda Musevilik, Moğollarda Budizm, kimi Sibirya ve Altay boylarında Kamlık) dışında İslam Dini tüm Türk Dünyasının ortak paydalarından ve değerlerinden birisidir. Türklerin devlet kurarak yayılmış oldukları alanların tamamında nüfusun en az yüzde 90’ı İslamiyet’i benimsemiş durumdadır.[kaynak belirtilmeli]

Etnik grup listesi

[değiştir | kaynağı değiştir]
İsim Nüfus Ülke Din
Türkler 82,000,000  Türkiye
 Kuzey Kıbrıs
 Avrupa Birliği 		Sünni islam, Alevilik
Azeriler 31,300,000  Azerbaycan
 Dağıstan (Rusya federasyonu)

 İran

Şii islam, Sünni islam
Özbekler 30,700,000  Özbekistan Sünni islam
Kazaklar 15,193,000  Kazakistan
Moğolistan Bayan Ölgii (il)
Çin Barköl Kazak Özerk İlçesi, Mori Kazak Özerk İlçesi 		Sünni islam
Uygurlar 11,900,000 Çin Sincan Uygur özerk bölgesi Sünni islam
Türkmenler 8,000,000  Türkmenistan  İran Afganistan Sünni islam
Tatarlar 6,200,000  Tataristan (Rusya federasyonu) Sünni islam, Ortodoks Hristiyanlık
Kırgızlar 6,000,000  Kırgızistan
Çin Kızılsu (il) 		Sünni islam
Başkurtlar 1,700,000  Başkurdistan (Rusya federasyonu) Sünni islam
Çuvaşlar 1,500,000  Çuvaşistan (Rusya federasyonu) Ortodoks Hristiyanlık
Kaşkaylar 1,000,000  İran Şii İslam
Horasan Türkleri 1,000,000  İran Şii İslam
Karakalpaklar 796,000  Karakalpakistan Cumhuriyeti (Özbekistan) Sünni islam
Kırım Tatarları 600,000  Kırım Sünni islam
Kumuklar 520,000  Dağıstan (Rusya federasyonu) Sünni islam
Yakutlar 482,000  Yakutistan (Rusya federasyonu) Ortodoks Hristiyanlık, Tengrizm
Karaçaylar 346,000  Karaçay-Çerkesya (Rusya federasyonu) Sünni islam
Tıvalar 337,271  Tuva Cumhuriyeti (Rusya federasyonu) Tibet Budizmi, Tengrizm
Gagavuzlar 150,000  Gagavuzya (Moldova) Ortodoks Hristiyanlık
Balkarlar 112,000  Kabardino-Balkarya (Rusya federasyonu) Sünni islam
Salarlar 104,000 Çin Şunhua Salar Özerk İlçesi, Jishishan Bao'an Dongxiang ve Salar Özerk İlçesi Tibet Budizmi, Sünni islam
Nogaylar 100,000  Dağıstan Sünni islam
Hakaslar 75,000  Hakasya (Rusya federasyonu) Ortodoks Hristiyanlık, Tengrizm
Altaylar 70,000  Altay Cumhuriyeti (Rusya federasyonu) Burhancılık, Tengrizm, Ortodoks Hristiyanlık
Eynular >60,000  Çin Alevilik
Halaçlar 42,000  İran Şii İslam
Lipka Tatarları 15,000  Belarus
 Litvanya
 Polonya 		Sünni İslam
Yugurlar 13,000 Çin Sunan Yugur Özerk İlçesi Tibet Budizmi, Tengrizm
Dolganlar 13,000  Rusya Ortodoks Hristiyanlık, Tengrizm
Hoton Türkleri 10,000  Rusya Sünni islam
Şorlar 8,000  Rusya Ortodoks Hristiyanlık, Tengrizm
Sibirya Tatarları 6,000  Rusya Sünni islam
Soyotlar 3,600  Rusya Tibet Budizmi, Tengrizm
Kumandılar 2,900  Rusya Ortodoks Hristiyanlık, Tengrizm
Teleutlar 2,700  Rusya Ortodoks Hristiyanlık, Tengrizm
Karaylar 2,000  İsrail< Ukrayna Yahudilik
Kırımçaklar 1,000  İsrail
 Ukrayna 		Ortodoks Yahudilik
Tofalar 800  Rusya Ortodoks Hristiyanlık, Tengricilik
Çulımlar 355  Rusya Ortodoks Hristiyanlık
İli Türkler 177  Çin Sünni islam

Tarihi Türk grupları

[değiştir | kaynağı değiştir]

Ayrıca bakınız

[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ "Turkey". The World Factbook. 10 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Aralık 2014.  "Population: 81,619,392 (July 2014 est.)" "Ethnic groups: Turkish 90%, Kurdish 10%, other minorities 7–12% (2008 est.)" 70% of 81.6m = 57.1m, 75% of 81.6m = 61.2m
  2. ^ (2.) Helen Chapin Metz, ed. Turkey: A Country Study. Washington: GPO for the Library of Congress, 1995. Turks 27 Eylül 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..
  3. ^ "Uzbekistan". Statistics Committee of the Republic of Uzbekistan. 22 Kasım 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Şubat 2022.  "Population: 34,600,000 (January 2021 est.)" "Ethnic groups: Uzbek 84.6%, Russian 2.1%, Tajik 4.9%, Kazakh 2.4%, Karakalpak 2.2%, other 4.1% (2021 est.)" Assuming Uzbek, Kazakh and Karakalpak are included as Turks, 84.6% + 2.4% + 2.2% = 89.2%. 89.2% of 34.6m = 31.9m
  4. ^ Egbert Jahn, (2009). Nationalism in Late and Post-Communist Europe, p. 293 (20 mil)
  5. ^ "Azerbaijani". 6 Ekim 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ekim 2021. 
  6. ^ "Iran" (PDF). 27 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 20 Ekim 2021. 
  7. ^ https://www.rusemb.org.uk/russianpopulation/#:~:text=According%20to%20the%202010%20census,1.9%25)%20and%20other%20minorities 9 Nisan 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..
  8. ^ "Национальный состав России 2023 (перепись 2020)". 1 Nisan 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Haziran 2022. 
  9. ^ "Chinese Foreign Ministry Spokesperson Hua Chunying's remarks on Xinjiang-related issues". 24 Mart 2021. 25 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Haziran 2022. 
  10. ^ "Main Data of the Seventh National Population Census". 11 Mayıs 2021. 11 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Haziran 2022. 
  11. ^ "49. Chinese Nationalities (Uzbek Minority) (Ozbek) -- Minorities by Descending Populations". 8 Kasım 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Haziran 2022. 
  12. ^ "3-8 主要年份分民族人口数". 15 Mart 2017. 14 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Haziran 2022. 
  13. ^ "Kazakhstan". The World Factbook. 9 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Aralık 2014.  "Population: 17,948,816 (July 2014 est.)" "Ethnic groups: Kazakh (Qazaq) 63.1%, Russian 23.7%, Uzbek 2.9%, Ukrainian 2.1%, Uighur 1.4%, Tatar 1.3%, German 1.1%, other 4.4% (2009 est.)" Assuming Kazakh, Uzbek, Uighur and Tatar are included as Turks, 63.1% + 2.9% + 1.4% + 1.3% = 68.7%. 68.7% of 17.9m = 12.3m
  14. ^ "Azerbaijan". The World Factbook. 9 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Mayıs 2014. 
  15. ^ "Turkish population". 4 Haziran 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Haziran 2022. 
  16. ^ "Uzbeks and Turkmens". 7 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Haziran 2022. 
  17. ^ "Afganistan". 4 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Haziran 2022. 
  18. ^ "Iraqi Turkmen". UNREPRESENTED NATIONS AND PEOPLES ORGANIZATION. 20 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ağustos 2015. 
  19. ^ "Iraq". The World Factbook. 24 Aralık 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Mayıs 2014. 
  20. ^ "SYRIAN TURKMENS: POLITICAL MOVEMENTS AND MILITARY STRUCTURE" (PDF). ORSAM-MIDDLE EASTERN TURKMEN PROGRAMME. 12 Aralık 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 24 Ağustos 2015. 
  21. ^ "Conflict and Population: The Situation in Syria". World Youth Alliance. 11 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ağustos 2015. 
  22. ^ "Tajikistan". The World Factbook. 9 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ağustos 2015. 
  23. ^ "Bulgaria". The World Factbook. 9 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ağustos 2015. 
  24. ^ "Resmi nüfus sayımı sonuçları açıklandı, Türklerin oranı yüzde 8,8". Zaman İnternational Newspapaer Bulgaria. 9 Temmuz 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ağustos 2015. 
  25. ^ a b "Georgia". The World Factbook. 9 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ağustos 2015. 
  26. ^ "Cyprus". The World Factbook. 9 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ağustos 2015. 
  27. ^ "Moldova". The World Factbook. 9 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ağustos 2015. 
  28. ^ "Greece". The World Factbook. 9 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ağustos 2015. 
  29. ^ "Mongolia". The World Factbook. 9 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ağustos 2015. 
  30. ^ "North Macedonia" (PDF). The World Factbook. 9 Şubat 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 9 Şubat 2022. 
  31. ^ "South Korea". Joshua Project. 29 Mart 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi.  "Population: 73.800 (July 2014 est.)" "Ethnic groups: Uzbeks; 55.000, Kazakhs; 12.000, Kyrgyzs; 5.100, Turks; 1,700 TOTAL;73,800 %0,14
  32. ^ a b Kosova Nüfus ve Konut Sayımı 2011, “Usually resident population by mother tongue, sex and age”, s. 64. 2 Kasım 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Kosova İstatistik Ajansı (İngilizce)
  33. ^ "Obama, recognize us". St. Louis American. 5 Eylül 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mart 2015. 
  34. ^ a b Golden, Peter B. (August 2018). "The Ethnogonic Tales of the Türks". The Medieval History Journal. 21 (2): 291–327. doi:10.1177/0971945818775373. S2CID 166026934.
  35. ^ a b "M1". 13 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Haziran 2009. 
  36. ^ Turkish Speaking Peoples 12 Aralık 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Joshua Project
  37. ^ "Population by ethnic groups". The State Statistical Committee of the Republic of Azerbaijan. 2014. Erişim tarihi: 12 December 2014.
  38. ^ "Azerbaijani, South". 13 Şubat 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Haziran 2015. 
  39. ^ "PetroleumWorld". 19 Temmuz 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Temmuz 2015. 
  40. ^ a b Unrepresented Nations and Peoples Organization : Southern Azerbaijan
  41. ^ a b World Cultures
  42. ^ Uzbek, Northern Speaking Peoples 3 Ocak 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Joshua Project
  43. ^ Uzbek, Southern 4 Ekim 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Joshua Project
  44. ^ a b Lars Johanson / Elisabetta Ragagnin, Central Asia and Mongolia IX Regional Overview, Sociolinguistics Vol. 3, No. 3, s. 1890 13 Mart 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  45. ^ "2023 yılı Tıva nüfusu". 6 Ağustos 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  46. ^ "Rusya, Kırım'ı resmen ilhak etti". 26 Mart 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  47. ^ Prof. Dr. Tuncer Baykara, Türk, Türklük ve Türkler, s. 371-387, İstanbul, IQ yayınları.
  48. ^ Sevan Nişanyan, Çağdaş Türkçenin Etimolojik Sözlüğü, İstanbul, 2009 ISBN : 9789752896369
  49. ^ Abdulkadir İnan, Urartu yazıtında ve Romalı Plinius'un tarihinde «Türk Adı» var mı? Belleten, TTK, Cilt. XlI, S. 45, 1948, s. 277 - 278
  50. ^ dile Ayda, Une Theorle Sur L'Orlglne Du Mot «Türk», «Türk» kelimesinin Menşei Hakkında Bir Nazariye, TTK, Belleten. Cilt. XL., No. 158, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Nisan 1976, s. 229 - 247
  51. ^ Hamit Koşay, ldil - Ural bölgesindeki Türkler'In Menşei Hakkında, V. Türk Tarih Kongresi: 12-17 Nisan 1956, TTK. Basımevi. Ankara 1960. s. 232-243
  52. ^ "Türk Adının Anlamı nedir Kaynağı Tarihi Kökeni Etimoloji Dünya". 2 Eki 2013. 29 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Ocak 2024. 
  53. ^ Laszlo Rasonyi, Dünya'da Türklük, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları. Ayyıldız Matbaası, Ankara 1974
  54. ^ Prof. Dr. Ercümend Kuran, Türk Adı ve Türklük Kavramı, Türk Kültürü Dergisi, Yıl, XV, S. 174, Nisan 1977. s. 18-20.
  55. ^ aton.ttu.edu/pdf/Eski_Turk_Yazitlari_Part_1.pdf
  56. ^ aton.ttu.edu/pdf/Eski_Turk_Yazitlari_Part_4.pdf
  57. ^ eogrenme.anadolu.edu.tr/eKitap/EDB201U.pdf
  58. ^ Müller, Friedrich Wilhelm Karl (1910). Uigurica II, von F.W.K. Müller (Almanca). G. Reimer. 6 Ağustos 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Ağustos 2022. 
  59. ^ Yunusbayev et al. 2015, ss. 1-2.
  60. ^ a b Yunusbayev et al. (2015-04-21). "The Genetic Legacy of the Expansion of Turkic-Speaking Nomads across Eurasia". PLoS Genetics. 11 (4): e1005068. doi:10.1371/journal.pgen.1005068. ISSN 1553-7390. PMC 4405460. PMID 25898006. The origin and early dispersal history of the Turkic peoples is disputed, with candidates for their ancient homeland ranging from the Transcaspian steppe to Manchuria in Northeast Asia, (https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4405460 11 Kasım 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.)
  61. ^ a b "Structure of Transeurasian language family revealed by computational linguistic methods". 22 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Aralık 2019. 
  62. ^ a b c Damgaard, Peter de Barros; Marchi, Nina; Rasmussen, Simon; Peyrot, Michaël; Renaud, Gabriel; Korneliussen, Thorfinn; Moreno-Mayar, J. Víctor; Pedersen, Mikkel Winther; Goldberg, Amy; Usmanova, Emma; Baimukhanov, Nurbol (Mayıs 2018). "137 ancient human genomes from across the Eurasian steppes". Nature (İngilizce). 557 (7705): 369-374. doi:10.1038/s41586-018-0094-2. ISSN 1476-4687. 21 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Kasım 2021. 
  63. ^ Robbeets et al. Transeurasian ancestry:https://www.researchgate.net/publication/320915864_Austronesian_influence_and_Transeurasian_ancestry_in_Japanese_A_case_of_farminglanguage_dispersal 4 Mart 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  64. ^ Lee (18 Oct 2017). Brill. 19 (2) (https://brill.com/view/journals/inas/19/2/article-p197_197.xml 4 Mart 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.)
  65. ^ The ethnogenesis of the modern Turkic peoples: A brief overview http://zti.hu/sipos_gyujtesek/pdf/3_TR.pdf 24 Eylül 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  66. ^ Golden, Peter B. Studies on the Peoples and Cultures of the Eurasian Steppes. 21 Mart 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Kasım 2021. 
  67. ^ Robbeets, Martine (1 Ocak 2017). "Austronesian influence and Transeurasian ancestry in Japanese: A case of farming/language dispersal". Language Dynamics and Change (İngilizce). 7 (2): 210-251. doi:10.1163/22105832-00702005. ISSN 2210-5832. 15 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Kasım 2021. 
  68. ^ Robbeets, Martine. "The Transeurasian homeland: where, what and when?". The Oxford Guide to the Transeurasian Languages. 17 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Kasım 2021. 
  69. ^ a b c Uchiyama, Junzo; Gillam, J. Christopher; Savelyev, Alexander; Ning, Chao (2020). "Populations dynamics in Northern Eurasian forests: a long-term perspective from Northeast Asia". Evolutionary Human Sciences (İngilizce). 2. doi:10.1017/ehs.2020.11. ISSN 2513-843X. 15 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Kasım 2021. 
  70. ^ "The Genesis of the Turks: An Ethno-Linguistic Inquiry into the Prehistory of Central Eurasia - Book in Focus". www.cambridgescholars.com. 20 Haziran 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Haziran 2022. 
  71. ^ Karatay, Osman. Karatay, Osman, The Genesis of the Turks: An Ethno-Linguistic Inquiry into the Prehistory of Central Eurasia, trans. Mehmet Ciğerli, Cambridge Scholars Publishing, 2022. 24 Haziran 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Haziran 2022. 
  72. ^ Blench, Roger; Spriggs, Matthew (2 Eylül 2003). Archaeology and Language II: Archaeological Data and Linguistic Hypotheses (İngilizce). Routledge. ISBN 978-1-134-82869-2. 3 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Kasım 2021. 
  73. ^ Yunusbayev, Bayazit; Metspalu, Mait; Metspalu, Ene; Valeev, Albert; Litvinov, Sergei; Valiev, Ruslan; Akhmetova, Vita; Balanovska, Elena; Balanovsky, Oleg; Turdikulova, Shahlo; Dalimova, Dilbar (21 Nisan 2015). "The Genetic Legacy of the Expansion of Turkic-Speaking Nomads across Eurasia". PLoS Genetics. 11 (4). doi:10.1371/journal.pgen.1005068. ISSN 1553-7390. PMC 4405460 $2. PMID 25898006. 25 Şubat 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Kasım 2021. 
  74. ^ Lee, Joo-Yup; Kuang, Shuntu (18 Ekim 2017). "A Comparative Analysis of Chinese Historical Sources and y-dna Studies with Regard to the Early and Medieval Turkic Peoples". Inner Asia (İngilizce). 19 (2): 197-239. doi:10.1163/22105018-12340089. ISSN 2210-5018. 4 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Aralık 2019. 
  75. ^ a b "A dynamic 6,000-year genetic history of Eurasia's Eastern Steppe". bioRxiv (İngilizce): 2020.03.25.008078. 26 Mart 2020. 3 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Temmuz 2020. 
  76. ^ "丁零—铁勒的西迁及其所建西域政权". 15 July 2015. (https://web.archive.org/web/20150715184347/http://www.xjass.com/ls/content/2010-06/11/content_150662.htm)
  77. ^ MA Li-qing On the new evidence on Xiongnu's writings. (http://www.wanfangdata.com.cn/qikan/periodical.Articles/kgyww/kgyw2004/0402/040208.htm 19 Ekim 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.)
  78. ^ Balaban, Ayhan. İskit, Hun ve Göktürklerde Sosyal ve Ekonomik Hayat. T.C. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Eski Çağ Tarihi Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi. 2006. URL:http://fef.kafkas.edu.tr/sosyb/tde/halk_bilimi/makaleler/kultur_med/kultur_med%20(20).pdf 13 Ekim 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Erişim tarihi: 11.12.2011. (Archived by WebCite® at)
  79. ^ Christine Keyser-Tracqui, Eric Crubézy , Horolma Pamzsav, Tibor Varga, Bertrand Ludes, "Population origins in Mongolia: Genetic structure analysis of ancient and modern DNA", American Journal of Physical Anthropology, 2006 Apr 4.
  80. ^ "Hun İmparatorluğu". 19 Temmuz 2020. 7 Şubat 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Şubat 2016. 
  81. ^ John Smith, A System of Modern Geography: Or, the Natural and Political History of the Present State of the World vol.1 p.321.
  82. ^ Tooke, William, A View of the Russian empire during the reign of Catharine the Second volume II p.60
  83. ^ Tamara Sonn. A Brief History of Islam, Blackwell Publishing, 2004, p. 83, ISBN 1-4051-0900-9
  84. ^ É. Á. Csató, B. Isaksson, C Jahani. Linguistic Convergence and Areal Diffusion: Case Studies from Iranian, Semitic and Turkic, Routledge, 2004, p. 228, ISBN 0-415-30804-6.
  85. ^ "Peoples of Iran" 17 Mayıs 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Encyclopædia Iranica. RN Frye.
  86. ^ Savory, Roger (2007). Iran Under the Safavids (İngilizce). Cambridge University Press. s. 213. ISBN 978-0-521-04251-2. 26 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2016. qizilbash normally spoke Azari brand of Turkish at court 
  87. ^ E. Yarshater, "Iran", . Encyclopædia Iranica. "for all practical purposes they were Turkish-speaking and Turkic."
  88. ^ Helen Chapin Metz. Iran, a Country study. 1989. University of Michigan, p. 313.
  89. ^ Emory C. Bogle. Islam: Origin and Belief. University of Texas Press. 1989, p. 145.
  90. ^ Stanford Jay Shaw. History of the Ottoman Empire. Cambridge University Press. 1977, p. 77.
  91. ^ Andrew J. Newman, Safavid Iran: Rebirth of a Persian Empire, IB Tauris (March 30, 2006).
  92. ^ RM Savory, Safavids, Encyclopedia of Islam, 2nd ed.
  93. ^ a b Encyclopædia Britannica Article:Mughal Dynasty 26 Temmuz 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  94. ^ Encyclopædia Britannica Article:Babur 3 Nisan 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  95. ^ "the Mughal dynasty". 29 Ocak 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mart 2015. 
  96. ^ "Kamat's Potpourri". 16 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mart 2015. 
  97. ^ Babur: Encyclopædia Britannica Article 3 Nisan 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  98. ^ Cambridge History of Iran Volume 7, pp.2–4
  99. ^ Brigitte Moser, Michael Wilhelm Weithmann, Landeskunde Türkei: Geschichte, Gesellschaft und Kultur, Buske Publishing, 2008, p.173
  100. ^ Golden, "Türk halkları tarihine giriş."
  101. ^ "Racial and cultural minorities: an analysis of prejudice and discrimination, Environment, development, and public policy, George Eaton Simpson, John Milton Yinger, Springer, 1985, ISBN 0-306-41777-4, p.32". 8 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Haziran 2014. 
  102. ^ American anthropologist, American Anthropological Association, Anthropological Society of Washington (Washington, D.C,), 1984 v. 86, nos. 3-4, p. 741.
  103. ^ Eickstedt, Rassenkunde und Rassengeschichte der Menschheit 13 Nisan 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., 1934, pp. 169-174. In: Maksim Grigorʹevich Levin, Ethnic origins of the peoples of northeastern Asia 13 Nisan 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Arctic Institute of North America by University of Toronto Press, 1963, p.31 13 Nisan 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..
  104. ^ "A dynamic 6,000-year genetic history of Eurasia's Eastern Steppe". bioRxiv (İngilizce): 2020.03.25.008078. 26 Mart 2020. 3 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Temmuz 2020. 
  105. ^ Lee & Kuang 2017
  106. ^ Weiner, Michael (30 Eylül 2021). Routledge Handbook of Race and Ethnicity in Asia (İngilizce). Routledge. ISBN 978-1-351-24668-2. 3 Haziran 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Haziran 2022. 
  107. ^ BRILL (2005). Mongols, Turks, and Others: Eurasian Nomads and the Sedentary World (İngilizce). Brill. ISBN 978-90-04-14096-7. 30 Nisan 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Kasım 2021. 
  108. ^ Wink, André (2002). Al-Hind: The Slavic Kings and the Islamic conquest, 11th-13th centuries (İngilizce). BRILL. ISBN 978-0-391-04174-5. 4 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Kasım 2021. 
  109. ^ Babayar, Gaybullah; Sultonova, Dr Gulchekhra; Rahimova, Zuhrahon. "Babayarov G. The Imperial Titles on the Coins of the Western Turkic Qaghanate // Марказий Осиё тарихи замонавий медиевистика талқинида: ЎзР ФА Тарих ин-ти. Т.: Янги нашр, 2013. P. 330-348." (İngilizce). 9 Kasım 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Kasım 2021. 
  110. ^ a b Jean Paul Roux, çev.: Aykut Kazancıgil, Lale Arslan-Özcan, Türklerin Tarihi: Pasifik'ten Akdeniz'e 2000 Yıl, Kabalcı Yayınevi, Şubat 2007, ISBN 9759970910, Sayfa 29
  111. ^ "Is Crimea gone? Annexation no longer the focus of Ukraine crisis" (İngilizce). 4 Nisan 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  112. ^ mrreese. "The Ancient Practice of Tengriism, Shamanism and Ancient Worship of the Sky Gods". www.ancient-origins.net (İngilizce). 13 Aralık 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ağustos 2021. 
  113. ^ "元明时期的新疆藏传佛教 - 新疆哲学社会科学网". web.archive.org. 4 Mart 2016. 23 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ağustos 2021. 
  114. ^ "回鹘文《陶师本生》及其特点 - 新疆哲学社会科学". web.archive.org. 6 Mayıs 2013. 26 Ekim 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ağustos 2021. 
  115. ^ "回鶻彌勒信仰考". ccbs.ntu.edu.tw. 11 Eylül 2002 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ağustos 2021. 
  116. ^ "景教艺术在西域之发现 | 西域文明的发现". dsr.nii.ac.jp. 27 Eylül 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ağustos 2021. 

Dış bağlantılar

[değiştir | kaynağı değiştir]
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Türk_halkları&oldid=34139279" sayfasından alınmıştır