Mete
| Mete Han Mo-tun | |
|---|---|
| Hun Tanhusu | |
 | |
| Asya Hun İmparatoru | |
| Hüküm süresi | MÖ 209-174 |
| Taç giymesi | MÖ 209 |
| Önce gelen | Teoman |
| Sonra gelen | Lao-Şang |
| Doğum | MÖ 234 Moğolistan |
| Ölüm | MÖ 174 |
| Eş(ler)i | Lu Hou |
| Çocuk(lar)ı | Lao-Şang |
| Hanedan | Luanti Hanedanı |
| Babası | Teoman |
| Annesi | Yen-sih |
Mete, Mao-tun (Çince: 冒頓單于 pinyin: Mòdú Chānyú; (MÖ 234 - MÖ 174), MÖ 209 - MÖ 174 arasında hüküm sürmüş Asya Hun İmparatorluğu hükümdarı olan Türk-Hun hükümdardır.[3][4][5][6] Oğuz Kağan Destanı'ndaki Oğuz Kağan ile aynı kişi olduğu düşünülmektedir. Babası Teoman'dır. Kendisi Baideng Muharebesi sırasında Han Hanedanlığı'nı yenmiş ve vergiye bağlamıştır. Yüeçi ve Tunguz milletlerini de yenerek devletini Hazar Denizi'nden Mançurya'ya kadar uzatmıştır.
Adı
[değiştir | kaynağı değiştir]Mete'nin asıl adı Batur veya Bagatur'dur.[7][8][9] Adının yanlışıkla Mei-tei olarak çevrilmesinden dolayı literatüre Mete olarak girmiştir.[10]
Hayatı
[değiştir | kaynağı değiştir]Mete Han'ın kağan olması
[değiştir | kaynağı değiştir]Çin kaynaklarında anlatılan bir olaya göre, Asya Hun İmparatorluğu'nun kurucusu olan Teoman, oğlu Mete yerine üvey annesinin etkisiyle Mete'nin üvey kardeşi olan diğer oğlunu tahta çıkarmak istedi.[11][12] Bu sebeple üvey annesi, Mete'nin Teoman'ı doldurdu ve Mete'nin komşu kavim olan Yüeçiler'e rehin olarak gönderdi. Babası, ardından Yüeçiler'e savaş ilan ederek Mete Han'ı öldürtmek istedi.[13][14] Mete, babası Teoman Yüeçiler'in topraklarına girmeden Yüeçiler'in elinden kaçtı.[15] Babası bu kadar zorlukları atlatmasının ardından hakkını vermek için emrine bir tümen asker verdi. Sonunda da Mete öz babasını, üvey annesi ve kardeşlerini öldürüp MÖ 209 yılında kağan oldu.[11][16]
Ok öyküsü
[değiştir | kaynağı değiştir]Pek çok konar-göçer kavmin kullandığı çavuş oku adı verilen ıslıklı okun mucidinin Mete olduğu kabul edilir. Çin kaynaklarına göre eğer okunu bir yöne yöneltirse emrindeki askerlerin hepsi o hedefe ok atarak hemen yok ederdi. Bir gün okunu en sevdiği atına çevirdi. Askerlerinden bazıları tereddüt etti. Bunun üzerine okunu sırayla tereddüt edenlerin üzerine çevirdi. Atına ok atmakta tereddüt eden askerlerinin bazılarını diğer askerlere ibret olsun diye üzerine ok atarak öldürdü. Bu olaydan sonra bir gün okunu ava çıkan babası Teoman'ın üzerine çevirdiğinde askerlerinden hiçbiri tereddüt etmedi ve üzerine yağan oklardan dolayı Teoman öldü.[17]
Hun'un yükselişi
[değiştir | kaynağı değiştir]Mete önce, Hunlardan toprak talebinde bulunan doğu komşuları Donghular üzerine yürüdü ve onları ağır bir yenilgiye uğrattı. Yapılan anlaşma ile Donghular; her sene sığır, at ve deveden oluşan bir vergi ödemeyi kabul ettiler ve MÖ 208 yılında da Hun hakimiyetine bağlandılar.
Donghu'yu yendikten sonra,[18] Moğolistan'ın kuzey kesiminde yaşamakta olan Tunguz gibi halkları da içine kattı. MÖ 177-165 yılları arasında Hunların güney batısında, Tanrı Dağları ile Kansu arasında yaşayan Yüeçilerin üzerine seferler düzenledi.[19] MÖ 203'te Yüeçiler'i mağlup ederek kendi toprağına kattı.[4]
Ordos'da hakim olmaya çalışan Tahin Türklerini[kaynak belirtilmeli] yendi. Çin üzerine sürekli seferler düzenleyerek Sarı Irmak'ın güneyindeki kaleleri egemenliğine aldı. Bu zaferlerle, sonradan Hunlara büyük gelirler getirecek önemli ticaret yollarının kontrolüne sahip oldu.[4]
Bölgede yaşayan Moğol, Tunguz ve Türk vd. Altay kavimlerini egemenliği altına alarak askerî ve stratejik olarak daha güçlü bir hâle geldi.
MÖ 200'de Çinli Han Hanedanı imparatoru Gaozu'nun (Gao-Di) 320.000 kişilik ordusunu Baideng'te (bugünkü Datong, Şanşi) Peteng Kalesinde kuşattı. Gaozu (Gao-Di) Mete'nin eşine hediyeler gönderdi ve Mete'nin, kuzey eyaletlerini Hunlara bırakma ve yıllık vergi ödeme gibi bütün şartlarını kabul etti; böylelikle kuşatmadan çıkmasına müsaade edildi.[5] Gaozu, başşehri Çang'an'a (bugünkü Şian) dönebildiyse de Mete arada bir Han'ın kuzey sınırını tehdit etmiş ve nihayet MÖ 198'de Gaozu barış istemiş, Han prensesinin Tanhu'nun eşi olması ve yıllık haraç ödeme şartlarıyla barış antlaşması imzalanmıştır.
Han Hanedanı'yla akrabalık
[değiştir | kaynağı değiştir]Qin ve Chu ile yıllar süren mücadelenin ardından Han imparatoru olan Liu Bang (Gaozu), Baideng'da Mete karşısında zor duruma düşünce, yorgun ordusunun Hunlarla baş edemeyeceğini fark etmişti. Akrabalık (和亲) ilişkisi kurmak amacıyla, bir prensesi yüklüce hediyeyle birlikte Hun sarayına gönderdi.
Liu Bang MÖ 195'te ölür, karısı Lü Hou imparatoriçe olur. MÖ 192'de Mete Lü Hou'ya mektup göndererek kaba bir üslupla evlenme teklif eder. Ülkesinin içinde bulunduğu koşullarda Hunlarla bir çatışmayı göze alamayan imparatoriçe, uğradığı saygısızlığa karşın bir mektup yazarak Mete'ye bir prenses gönderir. Çin kaynaklarına göre, Lü Hou'nun davranışı karşısında pişman olan Mete, imparatoriçeden bir mektupla özür dilemiştir.
Çin savaşından sonra Mete, Yüzehi ve Wusun'u Hun'un köleleri olmaya zorladı.
Saltanatı boyunca çoğu halklar Hun idaresi altına girdi. Onların tümünü, steplerin bütün göçebe atlı okçularını bir imparatorluk altında birleştirdi. Göçebe tebaalarından başka Mete ayrıca Tarım Havzası'nda kendisine bağlılık yemini eden vaha şehir devletleri kurdu. Onun hem askerî hem de idarî yapılanması sonradan birçok merkezi Asya halklarında ve devletlerinde uygulandı.
Bölgesinde askerî gücü ile korku saldı. Savaş taktikleri ve askerî disiplini sayesinde Çin İmparatorluğu'nu ve çevre kavimlerle yaptığı savaşları kazandı. Ordusu savaş zamanında toplanan sivillerden oluşmuyordu. Onun yerine sürekli eğitimli ve savaşa hazır hâlde bulunan profesyonel askerlerden oluşmaktaydı. Hâkim olduğu bölgelerdeki geniş tahıl ve yiyecek kaynakları ile ordusunu ayakta tutabiliyordu.[4]
Mete, MÖ 174 yılında öldüğünde birçok kavimleri çatısı altında birleştiren büyük bir imparatorluk geriye bıraktı. Bu imparatorluk yaklaşık 18.000.000 km2 büyüklüğe sahipti. İmparatorluğunun sınırları doğudan batıya Japon Denizi'nden İdil Nehri'ne ve kuzeyden güneye Sibirya'dan Tibet ve Keşmir'e uzanıyordu. Hunların karşılarında bulunan tek düzenli ve güçlü kuvvet olan Çin ordusunun iç karışıklıklar nedeniyle idarî zafiyet içinde olması, Mete'nin devletini kolayca büyütmesine sebep gösterilir.[4][5][6]
Kültüre yaptığı etkiler
[değiştir | kaynağı değiştir]Yaygın kitle eğlence sektöründe Çin efsanelerinde geçen acımasız ve disiplinli komutan olarak tasvir edilen karakterlere, Modu, Şanyu gibi Mete'nin isimleri verilmiş ve bu yapıtlara Mete'nin Çin kaynaklarında geçen hayat hikâyesinden kesitler aktarılmıştır.
Oğuz Kağan efsanesi
[değiştir | kaynağı değiştir]Türk destanlarında Çin ve Hindistan fetihlerinde söz edilen Oğuz Kağan'ın Mete olduğu sanılmaktadır. Destanda anlatılan Oğuz Kağan ile Mete'nin hayat hikâyesinde birçok benzerlikler bulunmaktadır. Hayat hikâyesinin Oğuz Kağan efsanesinin tarihi temelini oluşturduğuna inanılır.[4][5][6]
Türk Kara Kuvvetlerinin kuruluşu
[değiştir | kaynağı değiştir]Türk Kara Kuvvetlerinin kuruluş tarihi 1363 yılı olarak kabul edilmekteydi. Nihal Atsız 1963 ve 1973'te Türk Kara Kuvvetlerinin kuruluş tarihinin Mete'nin tahta geçtiği MÖ 209 olması gerektiğini yazmıştır.[20][21] Atsız'ın görüşlerini benimseyen Yılmaz Öztuna da 1968'de Cemal Tural'a Türk Kara Kuvvetlerinin kuruluş tarihinin MÖ 209 olması teklifini yaptı.[22] Sonraları, T.K.K. kuruluş tarihi MÖ 209 olarak değiştirildi.
Mulan çizgi filmi
[değiştir | kaynağı değiştir]Çin halk destanlarında Hunlara karşı yapılan savaşa katıldığı sanılan Hua Mulan adlı kadın karakterinden esinlenen Disney'in Mulan çizgi filminde Çin Seddi'ni aşarak Han Hanedanı'na saldıran "acımasız" Hun reisi "Şan-Yu"'nun motifi Mete'den alınmıştır.
Turdakun Niyazaliyev'in "Büyük Türkiye"si
[değiştir | kaynağı değiştir]Kırgız Türkü sanatçı Turdakun Niyazaliyev'in "Büyük Türkiye" şarkısında Mete Han anılmıştır.
Ayrıca bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]
|
Vikisöz'de alıntılar |
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- Özel
- ^ "Monument of Turkishness". Governorshıp of Kayserı. 8 Ocak 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "The monument of Turkishness was opened to visitors (in Turkish)". Turkgun news. 21 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "Central Asian arts, Mongolian Huns". Encyclopædia Britannica. 29 Nisan 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Haziran 2008.
- ^ a b c d e f Ana Britaannica, Mete maddesi. Ana. 1986.
Hun hükümdarı
- ^ a b c d
Meydan Larousse, Mete maddesi. Meydan yayıncılık. 1970.
Büyük Türk - Hun İmparatoru
- ^ a b c
Büyük Larousse, Mete maddesi. İnterpres. 1986.
Hun İmparatoru, Hun Hakanı Tuman(Teoman)'ın büyük oğlu
- ^ Ögel, Bahaeddin (2001). Türk mitolojisi. M.E.B yayınları. 22 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Kasım 2022.
- ^ Kim, Hyun Jin (19 Kasım 2015). The Huns (İngilizce). Routledge. ISBN 978-1-317-34090-4. 20 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ekim 2022.
- ^ "...öyle anlaşılıyor ki Mete’nin esas adı da eski Türkçedeki “ Bagatur” ve orta Türkçedeki “Bahadır” dan başka bir şey değildi." Prof. Dr. Bahaeddin Ögel, Türk Mitolojisi Sayfa 5, 1. Cilt, 5. Baskı Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 201020 Ekim 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ "...Çince işaretleri Mei-dei ( Mei-tei) şeklinde okuyan yazar, Mete için kitabının her yerinde de bu adı kullanmıştı. Bu kitapdan istifade eden Türk tarihçileri ise adı, doğrudan doğruya Mete şeklinde okumuşlar ve kitaplarına böyle geçirmişlerdi. îşte bu yolla bu büyük Hun imparatorunun adı, Türkiye’de Mete şeklinde öğrenilmiş ve yayılmıştı." Prof. Dr. Bahaeddin Ögel, Türk Mitolojisi Sayfa 5, 1. Cilt, 5. Baskı Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 2010 20 Ekim 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ a b Barfield, Thomas Jefferson (1989). The Perilous Frontier. Cambridge, MA: Basil Blackwell. [1] 20 Ekim 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ Çin kaynakları incelendiğinde, üvey annesinin Mete’nin kişiliğinden ve üstün meziyetlerinden çekindiği öğrenilmektedir. Mete gözünü budaktan esirgemeyen, yiğit, atılgan, lider karakterli bir gençti. Doğru bildiği konularda kesinlikle taviz vermiyordu. Bu yüzden, üvey annesi kendisinden kurtulmak istemiştir. Çukurova Üniversitesi Hukuk Araştırmaları Dergisi, Sayfa 7, (ÇÜHAD), 2022/1 ISSN: 2822-4809 [2] 20 Ekim 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ "Records of the Grand Historian of China, the Age of Emperor Wu 140 to Circa 100 B.C.: Vol. II". INDIAN CULTURE (İngilizce). 20 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ekim 2022.
- ^ Sima, Qian (1961). Records of the Grand Historian of China (İngilizce). Columbia University Press. 20 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ekim 2022.
- ^ Tanyu’nun (Teoman’ın) Ulu Hatun (birinci eş)’dan olan oğlu ve veliahdı Mete, üvey annesi (Yen-Sih)’nin babasını kendi oğlunu yani ikinci küçük oğlunu tahta çıkarması konusunda ikna etmiş. Mete yine Yen-shih'nin ısrarı üzerine Donghulardan daha güçlü olan Yüeçilere rehin olarak verilmiştir ve Mete Yüeçilerin elinden kaçmıştır. KMÜ Sosyal ve Ekonomik Araştırmalar Dergisi 16 (Özel Sayı II): 107-109, 2014 ISSN: 2147-7833 [3] 20 Ekim 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ Barfield, Thomas Jefferson (1989). The Perilous Frontier: Nomadic Empires and China (İngilizce). B. Blackwell. ISBN 978-1-55786-043-9. 20 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ekim 2022.
- ^ s:zh:史記/卷110 (6. paragrafı)
- ^ Sien Pi ile Wuhuan'ın Donghu kökenli olduğuna dair tez <!-hangi tez--> <!-L.N. GUMILEV; Hunlar-->mevcuttur
- ^
Roux, Jean Paul (1984). Türklerin Tarihi (Historie des Turks). Ad. ISBN 975-506-018-9.
Batıda Yüeçiler ile çatışarak onları 177-176 ve 174-165 yılları arasında yapıldığı sanılan iki sefer ile Kansudan(Gansu)kovdular. Heredot'a göre İskitlerden bile bilinen bir geleneğe uyarak savaşta yendikleri kralların kafatasını kadeh olarak kullandılar (MÖ 165)
- ^ Nihal Atsız, 'Türk Kara Ordusu Ne Zaman Kuruldu?', Orkun, Sayı: 18 (15 Temmuz 1963)
- ^ Nihal Atsız, 'Türk Karaordusunun Kuruluşu Meselesi', Ötüken, Sayı: 4 (1973)
- ^ Yılmaz Öztuna, 'Türk Ordusu 605 yıl önce kurulmadı', Hayat Tarih Mecmuası, Sayı: 8 (Ekim 1968)
- Genel
- Tekin Gün, Mete Han - Büyük Hun Devleti, Belgesel, 3 Haziran 2017
