1920'li yıllarda yeni bir başkent olma yolunda ilerleyen Ankara'da, Batılı bir şehir görünümü kazanmak için önemli adımlar atılmaktaydı. Buna yönelik girişimlerden biri de, Avrupa'dan getirilen anıtsal heykeller ve çeşmelerle şehir meydanlarını süslemek oldu. Su Perileri, bu dönemde Ankara'ya getirilen ve Avrupa'da yaygın olan "havuz başı" kutlamalarını şehrin sosyal yaşamına taşıması planlanan eserlerden biriydi. Fakat siyasi değişimler, şehir planlamasında hayata geçirilen farklı uygulamalar ve ihmaller nedeniyle yıllar boyunca pek çok kez yer değiştiren heykel, bir dönem tamamıyla unutulmaya yüz tuttu. Uzun süre belediye deposunda muhafaza edildikten sonra restore edilerek günümüzdeki konumuna yerleştirildi.[1]
1920'li yıllarda hayata geçirilen Lörcher Planı, kentte yeni kamusal mekanların inşası ve bunların mümkün olduğunca çağdaş Avrupa şehirlerindeki emsallerine benzemesini hedeflemekteydi. Bu bağlamda, dönemin Ankara Belediye Başkanı olan Asaf Bey tarafından söz konusu heykelin siparişi verildi. 1924-25 dolaylarında şehre ulaşan heykel, o yıllarda "Kurtuluş Meydanı" olarak adlandırılan kent meydanının yakınındaki bir alana yerleştirildi. Başlangıçta "Asaf Bey Havuzu" olarak anılan çeşme, bulunduğu bölgeye de "Havuzbaşı" ismini vermişti.[2] Su perisi kızları ve Eros figürleriyle bezeli olan bu heykel, Fransa'nın Lyon şehrindeki Celestins Tiyatrosu'nun önündeki anıtsal çeşmeye benzerliğiyle de dikkat çekmekteydi.[3][not 1]
Lörcher Planı'nın terk edilmesiyle birlikte şehirdeki kamusal mekanların düzenlenmesi konusunda değişiklikler hayata geçirilirken çeşmenin de birçok kez yeri değiştirildi. İlk yer değişikliği, Güven Park’ın karşısındaki Kızılay Binası’na yakın bir köşkün önünde konumlandırılmasıyla gerçekleşti. 1933 yılında Güvenlik Anıtı'nın yapımına başlanınca ise heykel II. Evkaf Apartmanı'nın önündeki parka götürüldü. Riyaset-i Cumhur Senfoni Orkestrası'nın ilk konserlerini bu heykelin çevresinde verdiğine ve ilk cumhurbaşkanı Atatürk'ün bu anıtın çevresinde konser dinlediğine ilişkin bilgiler vardır.[5]
On yıl kadar sonra aynı bölgede Gençlik Parkı'nın yapımına başlanınca heykel bu kez de Hamamönü semtinde bulunan Hacettepe Parkı'na nakledildi. Bu taşıma sırasında ise tepesindeki büyük su fıskiyesi kırıldı. Çeşmenin içinde bulunduğu park, 1959 yılında yapımına başlanan Hacettepe Hastanesi'nin inşaatı sonrasında mahalle için önemini yitirerek üniversitenin arka bahçesi haline dönüştü.[6] Bir süre burada muhafaza edilen ve tepesindeki fıskiye onarılmadan kullanılan Su Perileri[6], Sıhhiye çevresinde gerçekleştirilen yıkım çalışmaları gerekçe gösterilerek 1960'ların ortalarına belediye deposuna gönderilmek üzere buradan da kaldırıldı.[1]
Depoya kaldırılmasının üzerinden yıllar sonra Su Perileri'nin akıbetinden şüphelenen gazeteci Halil Soyuer, dönemin belediye başkanı Ekrem Barlas'a ulaşarak bir süredir kayıp olan anıtın bulunarak uygun bir alana yerleştirilmesini talep etti.[7] Bunun üzerine depodan çıkartılan anıtsal çeşme, Tandoğan Meydanı'na götürülerek yeniden monte edildi. Fakat 1992 senesinde başlayan ve meydana inşa edilmesi planlanan Ankarayistasyonu sebebiyle heykel tekrardan belediye deposuna gönderildi. Çalışmalar tamamlandıktan sonra ise dönemin belediye yönetimi tarafından Su Perileri'nin yerine Kütahya Porselen'e ait bir sürahi heykelini meydana yerleştirilmesi, kamuoyunda büyük tepki ile karşılandı.[1][8] 2001 yılında, Millî Komite[not 2] tarafından oy birliğiyle alınan bir karar doğrultusunda Su Perileri Çeşmesinin Atatürk Kültür Merkezi arazisine yerleştirilmesi öngörüldüyse de bu karar uygulamaya konmadı.
2008'de, Hürriyet gazetesinde yayımlanan bir haberde Su Perileri'ne ait bir fotoğrafın kullanılması; bir süredir unutulmuş olan eserin yeniden hatırlanmasına yol açtı. Gazeteci Ateş Yalazan, heykelin akıbetini sorgulayıp Ankaralılardan yardım istedi. Belediyenin açık hava deposunda, bir muşambaya sarılı vaziyette bulunduğu ortaya çıkan heykel[7], perişan durumdaki fotoğrafının gazetede "Bak Bak Ağla” manşeti ile yayımlanmasının ardından günlerce ülke gündemde kaldı.[9] Bazı kesimler Su Perileri'nin tekrar Tandoğan Meydanı'na yerleştirilmesini isterken bazılarıysa bu anıt için yeni bir mekan bulunması gerektiğine yönelik beyanlarda bulundu.
CerModern yetkilisi Zihni Tümer'in dönemin Kültür ve Turizm BakanıErtuğrul Günay'la temasa geçerek Millî Komite kararını hatırlatması üzerine Su Perileri'nin depodan çıkartılarak restore edilmesine karar verildi. 2010 senesinde, heykeltıraş Metin Yurdanur'un öncülüğünde yaklaşık 4 aylık bir restorasyon süreci geçiren heykel; gerekli çevre düzenlemelerinin de yapılmasının ardından CerModern önündeki ağaçlık alana yerleştirildi.[10][11]
Heykelin tam olarak hangi yılda ve nereden getirildiği konusunda olduğu gibi isimlendirilmesi hakkında da farklı görüşler mevcuttur. İlk yıllarda, dönemin belediye başkanı Asaf Bey'e ithafen "Asaf Bey Havuzu" olarak anılan eser, bulunduğu çevreye de "Havuzbaşı" adını vermişti. Yıllar içerisinde pek çok kez yer değiştirmesi sebebiyle halk arasında "Seyyar Havuz" lakabıyla da tanınmaya başladı.[2] Heykel üzerine araştırmalar yapan mimar Levent Civelekoğlu ise eserin "Anıtsal Dionysos ve Dağ Perileri Nysiad'lar Çeşmesi" olarak adlandırılması gerektiğini savunur.[12]
Su perisi kızları ve eros figürleriyle bezeli dökme bronzdan çeşme, kimi kaynaklara göre Napoli Belediyesi'nin hediyesidir; kimi kaynaklara göre Fransız Val D'osne Dökümhanesi'nde üretilerek gönderilmiştir.[13][14] Su Perileri ile benzer bir dönemde, yaklaşık on kadar havuz heykelinin Ankara'ya modern bir görünüm kazandırmak amacıyla şehrin farklı noktalarına yerleştirildiği bilinmektedir. Fakat getirilen bu heykeller, şehir planlamasındaki değişiklikler ve zaman içindeki ihmaller nedeniyle varlıklarını sürdürmekte zorlanmış ve birçoğu kaybolmuştur. Bilindiği kadarıyla bu heykellerden diğerleri şu şekildedir[1]:
İzmir Caddesi'nde bulunan, su perileri ve Eros figürleri ile bezeli heykel (2009)Sağlık Bakanlığı önündeki heykel: Bebek su perisi ve Eros figürleriyle süslü bu heykel, 1927 yılında Sıhhiye’deki Sağlık Bakanlığı önüne yerleştirildi. Kısa bir süreliğine Hitit Güneş Kursu Anıtı’nın bulunduğu Lozan Meydanı'na, oradan ise İzmir Caddesi'ne taşındı. Caddenin araç trafiğine kapatıldığı esnada heykelin kaldırılması gündeme geldiyse de bölgedeki esnafın heykele sahip çıkması, eserin yerinde kalmasına olanak sağladı.
Zabitan Yurdu önündeki heykel: Taşa oyulmuş bebek su perisi ve Eros motifleriyle süslü bu küçük havuzlu fıskiye, 1930'lu yıllarda Zabitan Yurdu'nun önündeki bahçede bulunuyordu.
Başvekalet binası önündeki heykel: Üzerinde bebek su perisi heykelciği bulunan bir başka havuzlu fıskiye olan bu heykel, öncelikle Başvekâlet binasının önüne yerleştirilmiştir. İlerleyen dönemde Yargıtay binası önüne, daha sonra ise Samanpazarı'ndaki Avizeciler Çarşısı’nın önündeki küçük avluya taşınmıştır. Günümüzde bebek su perisi heykelciği kayıptır.
Maliye Bakanlığı önündeki heykel: Üzerinde bir Eros heykelciği bulunan üç su perisi figürlü bu heykel, neo-klasik bir tarzda yapılmıştır. 1920'li yıllarda, Maliye Bakanlığı önüne yerleştirilmiştir.
Gençlik Parkı'ndaki heykel: Parkın içindeki küçük havuzun baş ucunda bulunan iki su perisi heykeli, daha sonra Musiki Cemiyeti'nin girişine taşınmıştır.
^Lyon'daki çeşmenin tasarımı Fransız heykeltraş, süslemeci ve tasarımcı Michel Joseph Napoleon Lienard tarafından yapılmıştır.[3] Lyon Celestins Tiyatrosu önündeki anıtsal çeşme yangından kurtulmuş ama 1957 yılında meydanın genişletilmesi amacı ile yıkılarak yerinden kaldırılmıştır.[4]
^Millî Komite, Atatürk’ün Doğumunun 100. Yılının Kutlanması ve Atatürk Kültür Merkezi Kurulması Hakkındaki Kanun”un 4. maddesindeki, Cumhurbaşkanının nezdinde kurulmuş bir komitedir.
^Alyanak, Aykut; Başgül, Ali İhsan (20 Ocak 2021). "Meydansız başkent olmaz". Ayrancı Semti Kent Kültürü ve Dayanışma Derneği web sitesi. 1 Mart 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Aralık 2024.
^"SU PERİLERİ HAVUZU". AYAK İZLERİM. 28 Ocak 2018. 2 Aralık 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Aralık 2024.
^Çınar, Erol (15 Nisan 2010). "Su, Ankara, Kaybolan Kent Kültürü". MAG | Özgün İçerik Sunan, Yüzde Yüz Türk Dergisi. 1 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Aralık 2024.
Wikimedia Commons'ta Su Perileri ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.
