Spahbed

Geç Sasani dönemi askeri komutanının modern yeniden inşası

Spāhbed (aynı zamanda spahbod ve spahbad olarak da yazılır) esas olarak Sasani İmparatorluğu'nda kullanılan "ordu şefi" anlamına gelen Orta Farsça bir unvandır. Başlangıçta Orta Farsça: Ērān-spāhbed adı verilen tek bir spahbed vardı. Sasani ordusunun Generalissimo'su olarak görev yapmıştır. I. Hüsrev'in (h. 531-579) zamanından itibaren makam, ana yönlerin her biri için birer spahbed olacak şekilde dörde bölünmüştür. Müslümanların İran'ı fethinden sonra, Doğu'nun spahbed'i, Hazar Denizi'nin güney kıyısındaki erişilemez dağlık Taberistan bölgesi üzerindeki otoritesini korumayı başarmış; burada unvanın çoğu zaman İslami biçimiyle Farsça: ispahbadh olduğu görülür, 13. yüzyıldaki Moğol istilalarına kadar kraliyet unvanı olarak varlığını sürdürmüştür. Fars kökenli eşdeğer bir unvan olan ispahsālār veya sipahsālār, 10. ve 15. yüzyıllarda İslam dünyasında büyük bir geçerlilik kazanmıştır.

Bu unvan aynı zamanda Ermeniler ve Gürcüler ve Hotan ve Orta Asya'da Soğdlular tarafından da benimsenmiştir. Yunan kaynaklarında Grekçe: aspabedēs olarak da geçmektedir. Unvan, 20. yüzyılda Pehlevî Hanedanı tarafından Modern Farsça: sepahbod biçiminde yeniden canlandırılmıştır, Farsça: arteshbod altında yer alan üç yıldızlı Korgeneral'e eşdeğerdir.

İslam öncesi İran'da kullanın

Ahameniş İmparatorluğu'nda Eski Farsça biçimindeki spadapati (*spāda- "ordu" ve *pati- "şef" kelimesinden gelir), ordunun başkomutanını belirtir. Unvan, Part soylularının yedi büyük hanedanından birinde kalıtsal bir konum olduğu anlaşılan Arşaklı Part İmparatorluğu döneminde kullanılmaya devam etti.

Arşaklıların yerini alan Sasani İmparatorluğu, 3. yüzyıldan kalma bir dizi yazıtta kaydedilmiştir.

6. yüzyılın başlarına kadar bu unvanın tek bir sahibi vardı; 9. yüzyıl Müslüman tarihçisi Yakubî tarafından sağlanan saray hiyerarşisi listesine göre beşinci sırada yer alan Ērān -spāhbed olarak yer almaktaydı. Her ikisi de Raxš olarak adlandırılan iki spahbed, Shapur-KZ ve Paikuli yazıtlarında kaydedilmiştir.

Bizans ve Süryanice kaynakları, 6. yüzyılın başlarında rütbeye sahip olabilecek bir dizi üst düzey subaydan bahseder. 502 ile 506 yılalrı arasında gerçekleşen Anastasya Savaşı sırasında, Bizans Magister officiorum Celer ile müzakere eden ve 505 yılında ölen Boes (Bōē) adında biri, Süryanice kaynaklarında astable' (aynı zamanda astabed, astabad, astabadh olarak da yazılır) olarak anılır. Müzakerelerdeki isimsiz halefi de bu unvanı taşımaktaydı. Bazı modern bilim adamları, astabed'i, sözde Wuzurg framadār otoritesini zayıflatmak amacıyla I. Kubâd tarafından 503'ten kısa bir süre önce kurulduğu iddia edilen Bizans magister officiorum'una karşılık gelen yeni bir makam olarak yorumladılar. Ancak bu Süryanice kelimenin basit bir şekilde spāhbed'in (normalde Süryanice'de aspabid olarak kaydedilir) bozulmuş bir şekli olması muhtemeldir veya muhtemelen asp(a)bed ("süvarilerin şefi"), çünkü Yunan kaynakları bu ismi verir. Aspebedes olarak ikinci adam (Latince: Aspebedus), Aspevedes veya Aspetios (Latince: Aspetius). Yine İberya Savaşı (526-532) sırasında, tarihçi Prokopius'a göre I. Hüsrev'in (hükümdarlık dönemi 531-579) dayısı olan Aspebedes (yani Bawi ) adında bir adam ortaya çıkar. 527'de Bizans elçileriyle müzakerelere katıldı ve 531'de Chanaranges ve Mihr-Mihroe ile birlikte Mezopotamya'nın işgaline öncülük etti. Tahta çıkmasından kısa bir süre sonra diğer soylularla birlikte kardeşi Zames lehine kendisini devirmek için komplo kurmak suçundan Hüsrev tarafından idam edildi.

I. Hüsrev'in reformu

Aşırı kudretli generalissimo'nun gücünü dizginlemek için I. Hüsrev -her ne kadar bu reform babası I. Kubâd (h. 499-531) tarafından planlanmış olsa da- Ērān-spāhbed'in makamını, bunlara karşılık gelen dört bölgesel komutanlığa bölmüştür. Dört geleneksel ana yöne (kust, bkz. Šahrestānīhā ī Ērānšahr) göre: "Doğu'nun ordu şefi (Horasan)" (kust ī khwarāsān spāhbed), "Güney'in ordu şefi" (kustī nēmrōz spāhbed), "Batı'nın ordu şefi" (kust ī khwarbārān spāhbed) ve "Azerbaycan'ın ordu şefi" (kust ī Ādurbādagān spāhbed, burada Azerbaycan'ın kuzeybatı eyaleti, "kuzey" terimininin olumsuz çağrışımlarından dolayı değiştirmiştir). Her komutun tam coğrafi tanımı Anania Şirakatsi'nin Aşharhatsuyts'dan alınmıştır. Bu reformdan yalnızca daha sonraki yazılı kaynaklarda bahsedildiği için, bu bölümün tarihselliği veya I. Hüsrev'in hükümdarlığından sonra hayatta kalması geçmişte sorgulanmıştı, ancak yakın zamanda keşfedilen ve sekiz spāhbed'in adını veren on üç mühürden oluşan bir seri. s, I. Hüsrev ve onun halefi IV. Hürmüz'ün (h. 579-590) hükümdarlık dönemlerine ait döneme ait kanıtlar sağlar; P. Pourshariati, bunlardan ikisinin II. Hüsrev (h. 590-628) dönemine tarihlenebileceğini öne sürüyor. Bilinen sekiz spahbed şunlardır:

İsim	Emretmek	Kral	Aile	Diğer başlıklar
Chihr-Burzen (Simah-ı Bürzin)	Doğu	I. Hüsrev	Karin
Dād-Burzen-Mihr (Wuzurgmihr)	Doğu	IV. Hürmüz	Karin	aspbed ve pahlav
Wahrām Adurmāh (Behram-ı Mah Ezher)	Güney	I. Hüsrev ve IV. Hürmüz	Bilinmeyen	šahr- hazāruft (yalnızca IV. Hürmüz döneminde), nēwānbed, šābestan
Wēh-Shāpūr	Güney	I. Hüsrev	Bilinmeyen	aspbed ve parsīg
Pirag	Güney	II. Hüsrev	Mihran	Şehrbârâz
Wistakhm(Vistahm)	Batı	II. Hüsrev ve IV. Hürmüz	Ispahbudhan	Hazarbed
Gōrgōn veya Gōrgēn (Golon Mihran)	Kuzey	I. Hüsrev	Mihran
Sēd-hosh (?)	Kuzey	I. Hüsrev	Mihran	šahr-aspbed

Spahbed makamı, genellikle kişisel ad olarak kabul edilen Şehrbârâz ("İmparatorluğun Yaban Domuzu") gibi diğer makam ve unvanlarla birlikte yürütüldüğünden, rütbenin diğer sahiplerinin yazılı kaynaklardan tespit edilmesi zordur. Daha sonraki yazılı kaynaklardaki bir diğer kafa karışıklığı faktörü, rütbenin marzbān ("sınır muhafızı, uçbeyi") ve pāygōsbān ("bölge koruyucusu") gibi alt eyalet rütbeleriyle birbirinin yerine kullanılmasıdır.

Taberistan

Son Dâbûyî ispahbadh'ın gümüş dirhemi, Taberistan Ispahbadhı Hurşid (h. 740-761

Müslümanların İran'ı fethi sırasında Horasan'ın spahbed'i görünüşe göre Taberistan dağlarına çekilmişti. Orada son Sasani şahı III. Yezdicerd'i sığınmaya davet etmiş, ancak Yezgerd reddetmiş ve 651'de öldürülmüştür Komşu vilayetler Gürgan ve Gilan da dahil olmak üzere eski Sasani topraklarındaki diğer pek çok yerel yönetici gibi spahbed de daha sonra Araplarla anlaşmalar yapmış ve bu onun yıllık bir haraç karşılığında Taberistan'ın fiilen bağımsız hükümdarı olarak kalmasına izin vermiştir. Bu, Abbâsîler tarafından fethedilip bir eyalet olarak Halifeliğe dahil edildiği 759-761 yılına kadar Taberistan'ı yöneten Dâbûyîler'in kuruluşuna işaret ediyordu. Hanedanlığın ilk yöneticilerinin kayıtları kötüdür; Sasani hanedanının 651'deki düşüşünden başlayarak Pehlevi efsaneleri ve tarihleme sistemi ile kendi paralarını bastılar ve Gīlgīlan, Padashwargarshah (" Pataşwargar Şahı", Tabaristan dağlarının eski adı) ve Horasan'daki spahbed'in yeni Farsça biçimi ispahbadh (Farsça: اسپهبذ) unvanlarını almışlardır.

İspahbadh unvanı, Sasani geçmişine uzaktan bağlı olduklarını iddia eden bölgedeki diğer yerel yöneticiler tarafından da sahiplenildi: Kendilerini Dâbûyîler'in mirasçıları olarak gören ve 839/840'a kadar orta ve batı Taberistan'ı yöneten Karen ailesi ve Doğu dağlarındaki Bâvendî hanedanı, çeşitli kolları 13. yüzyıldaki Moğol fetihlerinden çok sonrasına kadar hayatta kaldı. Bu unvan aynı zamanda Taberistan'a komşu Deylemliler tarafından da kullanılıyordu. Bu bölgeden daha sonraki bazı metinlerde bu unvan yalnızca yerel bir reisi ifade etmeye başladı.

Orta Asya

Horasan'da bu unvan yerel Soğdya prensler arasında kullanılmaya devam etmiştir. Belh'in ispahbad'ından 709'da, el-İşkand'dan, Nasa'nın ispahbad'ından 737'de bahsedilmektedir ve aynı unvan 9. yüzyılın başlarında Kâbil kralı ile bağlantılı olarak kullanılmıştır. 1090'lı yıllarda Mekke'nin kontrolünü bir süreliğine ele geçiren Selçuklu komutanı İsfabadh bin Savtegin'in kişisel adı olarak karşımıza çıkar.

Ermenistan'da

Part Arşak hanedanının bir kolu tarafından yönetilen Ermenistan Krallığı, bu terimi ilk olarak Ermenice parapet veren Eski Farsça biçimini benimsemiş ve daha sonra Sasani etkisi altında, Orta Farsça biçimini vererek aspahapet biçimini almıştır. Bu unvan, İran'da olduğu gibi, kraliyet ordusunun başkomutanı için kullanılıyordu ve Mamikonyan ailesi tarafından kalıtsal olarak taşınmaktaydı.

Gürcistan'da

Gürcü rütbesi spaspet kurumu, komşu Ermenistan'daki kaba eşdeğeri spahbed gibi, Sasani Pers spahbedinin etkisi altında tasarlanmış, ancak kalıtsal olmayan bir rütbe olması ve yalnızca askeri değil aynı zamanda sivil işlevleri de içermesi bakımından farklıdır.

Orta Çağ Gürcü kroniklerine göre spaspet rütbesi, MÖ 3. yüzyılda ilk kral I. Parnavaz tarafından tanıtılmıştır. Makam, çeşitli şekillerde değiştirilmiş bir şekilde, 19. yüzyılın başlarında Rusya'nın ilhakına kadar Orta Çağ ve erken modern Gürcistan'da varlığını sürdürmüştür.

Konuyla ilgili yayınlar

• Bosworth, C. E. (1978). "Ispahbad̲h̲". van Donzel, E.; Lewis, B.; Pellat, Ch.; Bosworth, C. E. (Ed.). The Encyclopaedia of Islam, New Edition, Volume IV: Iran–Kha (İngilizce). Leiden: E. J. Brill. ss. 207-208. OCLC 758278456. 
• Chaumont, M. L. (1987). "ASTABED". Yarshater, Ehsan (Ed.). Encyclopædia Iranica, Volume II/8: Aśoka IV–Āṯār al-Wozarāʾ (İngilizce). Londra ve New York: Routledge & Kegan Paul. ss. 825-826. ISBN 978-0-71009-108-6. 
• Daryaee, Touraj (2009). Sasanian Persia: The Rise and Fall of an Empire. Londra ve New York: I.B. Tauris. ISBN 978-1-85043-898-4. 
• Gyselen, Rika (1996–2021). "SPĀHBED". Yarshater, Ehsan (Ed.). Encyclopædia Iranica, Online Edition (İngilizce). Encyclopædia Iranica Foundation. Erişim tarihi: 30 Kasım 2012. 
• Kennedy, Hugh (2007). The Great Arab Conquests: How the Spread of Islam Changed the World We Live In (İngilizce). Philadelphia, Pennsylvania: Da Capo Press. ISBN 978-0-306-81740-3. 
• Madelung, W. (1975). "The Minor Dynasties of Northern Iran". Frye, Richard N. (Ed.). The Cambridge History of Iran, Volume 4: From the Arab Invasion to the Saljuqs (İngilizce). Cambridge: Cambridge University Press. ss. 198-249. ISBN 0-521-20093-8. 
• Martindale, John R., (Ed.) (1980). The Prosopography of the Later Roman Empire: Volume II, AD 395–527 (İngilizce). Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0-521-20159-4. 
• Martindale, John R., (Ed.) (1992). The Prosopography of the Later Roman Empire: Volume III, AD 527–641 (İngilizce). Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0-521-20160-8. 
• Pourshariati, Parvaneh (2008). Decline and Fall of the Sasanian Empire: The Sasanian-Parthian Confederacy and the Arab Conquest of Iran. Londra ve New York: I.B. Tauris. ISBN 978-1-84511-645-3.