Sümer ve Akad kralı
Sümer ve Akad Kralı (Sümerce: 𒈗𒆠𒂗𒄀𒆠𒌵 lugal-ki-en-gi-ki-uri,[2] Akadca: šar māt Šumeri u Akkadi)[3], antik Mezopotamya'daki Akad İmparatorluğu (MÖ 2334-2154) hükümdarlarının, sahip oldukları "Akad Kralı" yönetici ünvanıyla "Sümer Kralı" ünvanını birleştirmesiyle meydana gelen bir kraliyet ünvanıdır. Ünvan, Akad'lı Sargon tarafından kurulan antik imparatorluğun mirası ve ihtişamı üzerinde aynı anda bir hak iddia etmiş ve güneyde Sümer ve kuzeyde Akad bölgelerinden oluşan Aşağı Mezopotamya'nın tamamını yönetme iddiasını dile getirmiştir. "Sümer Kralı" ve "Akad Kralı" Ünvanlarının her ikisi de Akad kralları tarafından kullanılmasına rağmen ünvan, Yeni Sümer kralı Ur-Nammu'nun hükümdarlığına kadar birleşik haliyle takdim edilmemiştir. Ur-Nammu, bu ünvanı Aşağı Mezopotamya'nın güney ve kuzey kısımlarını kendi yönetimi altında birleştirme çabasıyla yaratmıştır. Daha önceki Akad kralları, Sümer ile Akad'ı bu şekilde birbiriyle bağlama aleyhinde olabilirler.
Mezopotamya tarihinin sonraki yüzyıllarında büyük krallıklar Asur ve Babil iken bu ünvan, Aşağı Mezopotamya'yı yönettikleri için çoğunlukla Babil hükümdarları tarafından kullanılmıştır. Asur kralları için bu ünvan, Babil şehri ve çevresi üzerinde resmi bir otorite iddiası haline gelmiş; sadece Babil'i gerçekten kontrol eden Asur hükümdarları bu ünvanı kullanmış ve Asurlular, Babil'in yönetimini Yeni Babil İmparatorluğu'na karşı kalıcı olarak kaybettiğinde bu imparatorluğun yöneticileri de bu ünvanı kullanmaya başlamıştır. Sümer ve Akad Kralı olduğunu iddia eden son kral, MÖ 539'da Babil'i fethettikten sonra birçok geleneksel Mezopotamya ünvanını kullanan Ahameniş İmparatorluğu'dan Büyük Kiros'tur.
Tarihi
[değiştir | kaynağı değiştir]Arka plan (MÖ 2334-2112)
[değiştir | kaynağı değiştir]
MÖ 24/23. yüzyılda Akad'lı Sargon, adını başkenti Akad'dan alan ve Akad İmparatorluğu olarak bilinen en eski büyük Mezopotamya imparatorluğunu kurdu. İmparatorluğu çok geniş bir alana yayılmış olsa da şehir devletlerinin genel yönetim için yüzyıllardır birbirleriyle rekabet ettiği ve Aşağı Mezopotamya'nın güney kısımlarında yer alan Sümer, imparatorluğun en önemli bölgelerinden biriydi.[4] Bu nedenle, Sargon ve Akad'lı halefleri tarafından Akad Kralı (Akadca: šar māt Akkadi) ve Sümer Kralı (Akadca: šar māt Šumeri) adlarında kraliyet ünvanları kullanılmıştır.[3] Akad kralları ayrıca Sargon için "Evrenin Kralı" (šar kiššatim) ve Naram-Sin için (Sargon'un torunu) "Dünyanın Dört Köşesinin Kralı" (šar kibrāt erbetti) dahil olmak üzere bazı ek onursal kraliyet ünvanları da kullanmıştır.[5] Dünyanın o ana dek gördüğü en büyük imparatorluk olan Akad İmparatorluğu altında Sümer ve Akad'ın siyasi birleşimi, daha sonraki Mezopotamya tarih tartışmalarında sık sık karşılaşılan hem Sargon hem de Naram-Sin'in kısa bir sürede efsanevi figürler haline gelmesiyle çağdaş zamanlarda bile muazzam bir olay olarak görülmüştür.[6]
Naram-Sin'in oğlu Šar-kali-šarri'nin hükümdarlığı sırasında Akad İmparatorluğu, yaygın kuraklık ve göçebe bir halk olan Gutilerin istilası sonucunda çökmeye başladı.[7][8] MÖ 2100'lerde Gutiler, Akad şehrini yıktı ve iktidardaki Sargon soyundan gelen hanedanını kendi Sümer kralları ile değiştirdi. Sözde Guti Hanedanı'nın y. MÖ 2112'de bölgeden tamamen çıkarılmasıyla hanedanlık uzun ömürlü olmadı ve Üçüncü Ur Hanedanı veya Yeni Sümer İmparatorluğu olarak anılan yeni bir Sümer uygarlığı dönemini başlatan Ur kralları, Sümer'in genel hükümdarları olarak başa geçti.[9]
Ünvanın oluşturulması (MÖ 2112-1717)
[değiştir | kaynağı değiştir]
Üçüncü Ur Hanedanı'nın kurucusu olan kral Ur-Nammu, Aşağı Mezopotamya'nın güney ve kuzey kısımlarını kendi yönetimi (onun zamanında "Akad" sadece yıkık bir şehirden daha çok kuzeyle ilişkilendirilmiştir) altında birleştirmek amacıyla eski Akad kraliyet ünvanlarını "Akad Kralı" ve "Sümer Kralı" ünvanlarını birleştirerek "Sümer ve Akad Kralı"(Akadca: šar māt Šumeri u Akkadi'}[3] ünvanını oluşturdu ve Sümer ile Akad'ın yeniden birleştiğini ilan etti.[10] Birleşik ünvanı oluşturan her iki ünvan da Akad kralları tarafından kullanılmış olsa da bu çift ünvan yeniydi. Bazı uzmanlar, Akkad'lı Sargon'un hükümdarlığı sırasında Sümer ile Akad'ı böyle bir şekilde birbirine bağlamaya açıkça karşı olduğunu öne sürmüştür.[11]
Mezopotamya'da bu türden çift ünvanlar için bazı öncelikler vardı. Erken Hanedanlar döneminin sonlarında bazen tüm Sümer üzerindeki kontrolü ifade etmek için çift ünvanlar kullanılmıştır. Bu ünvanlar, genellikle Uruk ve Ur şehirlerini içerir veya bunlara atıfta bulunur. Bu zamanda "Sümer'in Efendisi ve Ulusun Kralı" gibi özel ünvanlar, genellikle tek bir hükümdara özgüydü ve çoğu durumda "kral" kelimesi (veya eşdeğeri) ile tekrarlanırdı.[11] Krallar Lugalkiginedudu ve Lugalkisalsi tarafından kullanıldığı ispatlanmış "Uruk Kralı ve Ur Kralı" ünvanı buna örnektir.[11] "Sümer Kralı", "Sümer ve Akad Kralı" gibi ünvanlar ile "Dünyanın Dört Köşesinin Kralı" ve "Evrenin Kralı" gibi daha çok övünen onursal ünvanlar oluşturulmadan önce bölgesel bir hükümdarı belirleyen ve onu sadece bir şehrin hükümdarından daha güçlü olarak belirten ünvanlar yoktu ve çoğu ünvan, "şehir adı + "Kralı"" şeklindeydi.[12]
Ur-Nammu, birleşik ünvan fikrini kendisinin hükümdarlığından hemen önceki on yıllarda Subartu topraklarında hüküm süren Hurri kralı Atal-şen'den ödünç almış olabilir. Atal-saen, tüm toprak üzerinde hüküm sürmek için birbirinden uzak iki şehrin adlarını birleştiren bir ünvan olan "Urki ve Nawar Kralı" ünvanını kullanmıştır. Ur-Nammu, dinsel açıdan önemli bir şehir olan Nippur'daki rahipler tarafından "Sümer ve Akad Kralı" ünvanıyla kabul edilmiş ve Nippur'u "sağa ve sola" çevreleyen iki ülkenin hükümdarı olarak taç giymiştir.[11] Ünvan, sadece Ur-Nammu ve oğlu Şulgi için doğruluğu kanıtlanmış olsa da "Ur Kralı"nın yanı sıra Üçüncü Ur Hanedanı'nın birincil kraliyet ünvanıydı. Üçüncü Ur Hanedanı'nın çöküşünden sonra kurulan İsin Hanedanı (y. MÖ 1953-1717) döneminde hükümdarların çoğunun bu ünvanı kullanmasıyla "Sümer ve Akad Kralı" unvanı, bir kraliyet ünvanı olarak kalmaya devam etmiştir.[13] Devam eden kullanımının sebebi, Mezopotamya'nın Kuzey Akad bölgesinin Sümer'in güney bölgesi üzerinde bir tür sosyoekonomik avantaj elde etmesinden kaynaklanıyor olabilir[10].
Babil ve Asur kralları (MÖ 1728-539)
[değiştir | kaynağı değiştir]
İsin Hanedanı'nın çöküşünden sonra Larsa kralı Rim-Sin hanedanlığın mirasına sahip çıkmış fakat kısa bir süre sonra Rim-Sin, Babilli Hammurabi tarafından mağlup edilmiş ve Uruk ile önceki başkent İsin gibi önemli şehirleri içeren elindeki toprakları, Hammurabi'ye karşı kaybetmiştir.[14] Ya doğrudan fetih yoluyla ya da diğer devletleri haraç ödemeye zorlayarak Mezopotamya boyunca Babil egemenliğini genişleten Hammurabi, hem Sümer hem de Akad'ı az çok ayrı yerler olarak yönetmiş, kuzeydoğu ve kuzeydeki fetihleri gerçek bir imparatorluğun oluşumunu sağlamıştır.[14] İmparatorluğunun oluşumunun bir parçası olarak Hammurabi, geleneksel hükümdarlık ünvanı olan "Sümer ve Akad Kralı" ünvanını kullanmış ve bu ünvan, MÖ sekizinci yüzyıla kadar Babil krallarının ünvanlarında ara sıra ortaya çıkmıştır.[13]
Babil krallarının yanı sıra Babil ve Sümer'i fethetmeyi ve kontrol etmeyi başaran Asur hükümdarları da Sümer ve Akad Kralı ünvanını kullanmışlardır. Orta Asurlu I. Tukulti-Ninurta, bunu başaran ilk Asur kralıdır. Saltanatının ardından Babil hızla bağımsızlığını kazanmış ve bu nedenle ünvan, Babilli III. Tiglat-Pileser yönetimi altında yeniden fethedilene kadar herhangi bir Asur hükümdarı (Babil'i aslında kontrol etmeyen V. Şamşi-Adad'ın iddiası hariç)[15] tarafından beş yüz yıl boyunca kullanılmamıştır. III. Tiglat-Pileser saltanatından sonra Babil yeniden isyan etmiş ve oğlu II. Sargon da bir kez daha Babil'i fethetmek zorunda kalmıştır. Ünvanı, bu zaferinden sonra kullanmıştır. II. Sargon'un varisi Sanherib, bilinmeyen nedenlerden ötürü ünvanı bir kenara atmış ancak Sanherib'in varisi Esarhaddon tarafından yeniden kullanılmıştır.[13]
Yeni Asur İmparatorluğu'nun güney fetihleri ışığında Sümer ve Akad Kralı da dahil olmak üzere güney ünvanları ve sıfatları, kontrolü sağlamak için önemli olmuştur. Ünvan, Asur kralının hem Akad hem de Sümer kültürlerine uyum sağlamasını öncülük etmiştir. Güney Mezopotamya ile Akad'ın kıyı bölgeleri ile güneyin kuzey kesimlerine atıfta bulunan "Sümer" ile ünvan, Aşağı Mezopotamya'nın tamamını kontrol altına alınmıştır.[16] Asurlular için başlık sadece Akad'lı Sargon ile Akad İmparatorluğu'nun prestij ve mirasına yönelik bir iddia değil ayrıca Babil üzerinde resmi bir egemenlik iddiasıdır.[13] Yeni Babil İmparatorluğu'nun kurulmasıyla Yeni Asur İmparatorluğu'nun Babil üzerindeki kontrolünü tamamen kaybetmesiyle Asur kralları bu ünvanı kullanmayı bırakmıştır. "Sümer ve Akad Kralı" ilk Yeni-Babil kralı Nabopolassar tarafından benimsenmiştir.[17] Başlık, Yeni Babil İmparatorluğu'düşüşüne kadar imparatorluğun hükümdarları tarafından kullanılmaya devam edilmiştir.[3]
Büyük Kiros (MÖ 539)
[değiştir | kaynağı değiştir]MÖ 539'da Ahameniş İmparatorluğu'nun kurucusu Büyük Kiros, Babil şehrini fethetti ve Yeni-Babil İmparatorluğu'nu resmen sona erdirmiştir. Kiros, fethinin bir parçası olarak Akad çivi yazısı ile yazılmış bir metinle Babil'in duvarlarına gömülecek bir eser oluşturmuştur ve bu eser, günümüzde Kiros Silindiri olarak anılır.[18] Silindir metninde Kiros; "Babil Kralı", "Sümer ve Akad Kralı" ve "Dünyanın Dört Köşesinin Kralı" gibi birkaç geleneksel Mezopotamya ünvanını almıştır.[19][20]
"Babil Kralı" haricinde, Kiros tarafından benimsenen Mezopotamya ünvanlarının çoğu, kendi hükümdarlığının haricinde kullanılmamış ancak diğer benzer Mezopotamya ünvanları kabul edilmeye devam etmiştir. Modern çağa kadar İran hükümdarları tarafından kullanılan popüler krallık ünvanı "Kralların Kralı", aslen Babil'i ilk kez fetheden Asur kralı olan Asurlu I. Tukulti-Ninurta tarafından MÖ 13. yüzyılda oluşturulan bir ünvandır.[21] Asur hükümdarları tarafından en azından III. Şalmanezer'den beri kullanılan[22] "Toprakların Kralı" ünvanı da Büyük Kiros ve halefleri tarafından kabul edilmiştir.[23]
Sümer ve Akad Kralı ünvanını kullananlar
[değiştir | kaynağı değiştir]
Üçüncü Ur Hanedanı döneminde:
Ur-Nammu tarafından oluşturulan, Sümer ve Akkad ünvanı Üçüncü Ur Hanedanı döneminde önemli bir kraliyet ünvanıydı.[13]
- Ur-Nammu (h. y. MÖ 2112-2095)[13][11]
- Şulgi (h. y. MÖ 2094-2047)[13][11]
- Amar-Sin (h. y. MÖ 2046-2038)[13]
- Şu-Sin (h. y. MÖ 2037-2029)[13]
- İbbi-Sin (h. y. MÖ 2028-2004)[13]
İsin Hanedanı döneminde:
Sümer ve Akad Kralı, İsin Hanedanı döneminde Mezopotamya üzerinde krallık iddia eden birincil kraliyet ünvanı olmaya devam etmiştir.[13]
- İşbi-Erra (h. y. MÖ 1953-1920)[13]
- Şu-İlishu (h. y. MÖ 1920-1900)[13]
- İddin-Dagan (h. y. MÖ 1900-1879)[13]
- İşme-Dagan (h. y. MÖ 1879-1859)[13]
- Lipit-Eştar (h. y. MÖ 1859-1848)[13]
- Ur-Ninurta (h. y. MÖ 1848-1820)[13]
- Bur-Suen (h. y. MÖ 1820-1799)[13]
- Lipit-Enlil (h. y. MÖ 1799-1794)[13]
- Erra-imitti (h. y. MÖ 1794-1786)[13]
- Enlil-bani (h. y. MÖ 1786-1762)[13]
- Zambiya (h. y. MÖ 1762-1759)[13]
- İter-pişa (h. y. MÖ 1759-1755)[13]
- Ur-du-kuga (h. y. MÖ 1755-1751)[13]
- Suen-magir (h. y. MÖ 1751-1740)[13]
- Damik-ilişu (h. y. MÖ 1740-1717)[13]
Larsa döneminde:
- Sin-İddinam (h. y. MÖ 1785-1778)[24]
- Rim-Sin (h. y. MÖ 1758-1699)[14]
Babil döneminde:
Hammurabi'nin Mezopotamya'yı fethinden sonra hak iddia ettiği ünvan, MÖ 700'lere kadar Babil kralları tarafından ara sıra kullanılmıştır.[13] Ünvanı kullanan bazı krallar arasında şunlar vardır:
Orta Asur İmparatorluğu döneminde:
I. Tukulti-Ninurta, Babil'i elinde tutan tek Orta Asur kralıydı ve bu nedenle ünvanını alan tek kişi olmuştur.[13]
- I. Tukulti-Ninurta (h. y. MÖ 1244-1208)[13]
Yeni Asur İmparatorluğu döneminde:
V. Şamşi-Adad haricinde, ünvan yalnızca Babil'i gerçekten kontrol eden Yeni Asur hükümdarları tarafından kullanılmıştır.[13]
- V. Şamşi-Adad (h. y. MÖ 824-811)[15]
- III. Tiglat-Pileser (h. y. MÖ 745-727)[13]
- II. Sargon (h. y. MÖ 722-705)[13]
- Esarhaddon (h. y. MÖ 681-669)[13]
- Asurbanipal (h. y. MÖ 669-631)[26]
- Şamaş-şum-ukin (Babil'in Yeni-Asur kralı, h. y. MÖ 668-648)[27]
Yeni Babil İmparatorluğu döneminde:
Bağımsızlığını kazandıktan sonra, Babil hükümdarları ünvanı kullanmaya devam etmişlerdir.[3]
- Nabopolassar (h. y. MÖ 626-605)[3][17]
- II. Nebukadnezar (h. y. MÖ 605-562)[3]
- Amel-Marduk (h. y. MÖ 562-560)[3]
- Neriglissar (h. y. MÖ 560-556)[3]
- Labaşi-Marduk (h. y. MÖ 556)[3]
- Nabonidus (h. y. MÖ 556-539)[3]
Ahameniş İmparatorluğu döneminde:
- Büyük Kiros (h. MÖ 559-530), MÖ 539 yılında ünvanı talep etmiştir.[19][20]
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]Notlar
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Edzard 2003, s. 36.
- ^ Maeda 1981, s. 4.
- ^ a b c d e f g h i j k Da Riva 2013, s. 72.
- ^ Liverani 2013, ss. 120–121.
- ^ Levin 2002, s. 362.
- ^ Charpin 2011, s. 810.
- ^ Levin 2002, s. 360.
- ^ Bachvarova 2012, s. 102.
- ^ De Mieroop 2004, s. 67.
- ^ a b Maeda 1981, s. 5.
- ^ a b c d e f Hallo 1980, s. 192.
- ^ Maeda 1981, s. 7.
- ^ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab ac ad ae af ag ah Porter 1994, s. 79.
- ^ a b c Charpin 2011, s. 817.
- ^ a b Karlsson 2016, s. 151.
- ^ Soares 2017, s. 21.
- ^ a b Da Riva 2013, s. 12.
- ^ Cyrus Cylinder.
- ^ a b New Cyrus Cylinder Translation.
- ^ a b Cyrus Cylinder Translation.
- ^ Handy 1994, s. 112.
- ^ Miller 1986, s. 258.
- ^ Peat 1989, s. 199.
- ^ Hallo 1967, s. 97.
- ^ Goetze 1964, s. 98.
- ^ Karlsson 2017, s. 10.
- ^ Karlsson 2017, s. 11.
Bibliyografya
[değiştir | kaynağı değiştir]- Bachvarova, Mary h. (2012). "From "Kingship in Heaven" to King Lists: Syro-Anatolian Courts and the History of the World". Journal of Ancient Near Eastern Religions. 12 (1). ss. 97-118. doi:10.1163/156921212X629482.
- Charpin, Dominique (2011). "The History of Ancient Mesopotamia: An Overview". The Cambridge World History. 4.
- Da Riva, Rocío (2013). The Inscriptions of Nabopolassar, Amel-Marduk and Neriglissar. Walter de Gruyter. ISBN 978-1614515876. 10 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Aralık 2020.
- De Mieroop, Marc Van (2004). A History of the Ancient Near East ca. 3000 - 323. Blackwell Publishing. ISBN 978-1405149112.
- Edzard, Dietz Otto (2003). Sumerian Grammar (İngilizce). BRILL. s. 36. ISBN 978-90-474-0340-1. 1 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Aralık 2020.
- Goetze, Albrecht (1964). "The Kassites and near Eastern Chronology". Journal of cuneiform Studies. 18 (4). ss. 97-101. doi:10.2307/1359248. JSTOR 1359248.
- Hallo, William W. (1967). "New Texts from the Reign of Sin-iddinam". Journal of cuneiform Studies. Cilt 21. ss. 95-99. doi:10.2307/1359363. JSTOR 1359363.
- Hallo, William W. (1980). "Royal Titles from the Mesopotamian Periphery". Anatolian Studies. Cilt 30. ss. 189-195. doi:10.2307/3642789. JSTOR 3642789.
- Handy, Lowell K. (1994). Among the host of Heaven: the Syro-Palestinian pantheon as bureaucracy. Eisenbrauns. ISBN 978-0931464843.
- Hill, Jane A.; Jones, Philip; Morales, Antonio J. (2013). Experiencing Power, Generating Authority: Cosmos, Politics, and the Ideology of Kingship in Ancient Egypt and Mesopotamia. University of Pennsylvania Press. ISBN 9781934536643.
- Karlsson, Mattias (2016). Relations of Power in Early Neo-Assyrian State Ideology. Walter de Gruyter GmbH & Co KG. ISBN 9781614519683.
- Karlsson, Mattias (2017). Assyrian Royal Titulary in Babylonia (Manuscript). Uppsala University.[ölü/kırık bağlantı]
- Levin, Yigal (2002). "Nimrod the Mighty, King of Kish, King of Sumer and Akkad". Vetus Testamentum. 52 (3). ss. 350-366. doi:10.1163/156853302760197494.
- Liverani, Mario (2013). The Ancient Near East: History, Society and Economy. Routledge. ISBN 978-0415679060. 19 Aralık 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Aralık 2020.
- Maeda, Tohru (1981). ""King of Kish" in Pre-Sargonic Sumer". Orient. Cilt 17. ss. 1-17. doi:10.5356/orient1960.17.1.
- Miller, James Maxwell (1986). A History of Ancient Israel and Judah. Westminster John Knox Press. ISBN 978-0664223588.
- Peat, Jerome (1989). "Cyrus "King of Lands," Cambyses "King of Babylon": The Disputed Co-Regency". Journal of cuneiform Studies. 41 (2). ss. 199-216. doi:10.2307/1359915. JSTOR 1359915.
- Porter, Barbara N. (1994). Images, Power, and Politics: Figurative Aspects of Esarhaddon's Babylonian Policy. American Philosophical Society. ISBN 978-0871692085.
- Soares, Filipe (2017). "The titles 'King of Sumer and Akkad' and 'King of Karduniaš', and the Assyro-Babylonian relationship during the Sargonid Period" (PDF). Rosetta. Cilt 19. ss. 20-35. 31 Mart 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 15 Aralık 2020.
Web siteler
[değiştir | kaynağı değiştir]- "British Museum - The Cyrus Cylinder". www.britishmuseum.org (İngilizce). 19 January 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 January 2019.
- "Livius - Cyrus Cylinder Translation". www.livius.org (İngilizce). 19 January 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 January 2019.
- Farrokh, Kaveh. "A New Translation of the Cyrus Cylinder by the British Museum". kavehfarrokh.org (İngilizce). 19 January 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 January 2019.