İçeriğe atla

Ön Türkçe

Vikipedi, özgür ansiklopedi
(Proto Türkçe sayfasından yönlendirildi)
Ön Türkçe
BölgeMoğolistan (tahmini)
DönemM.Ö. 3000-500[1][2]
Dil ailesi
Altay?
  • Ön Türkçe
Dil kodları
ISO 639-3

İlk Türkçe, İlk Ön Türkçe, Erken Ana Türkçe ya da En Eski Türkçe, Türk dilleri ailesinin Şaz ve Oğur dallarına ayrılmadan önceki dönemlerine ait varsayımsal bir anadildir. Ana Bulgarca ve Ana Türkçe gibi alt kuramsal dillere ayrılır.[3][4][5] Diğer anadiller gibi, geçmişteki konuşma dili ile birebir aynı olmayabilir.[6] "ilk" ve "ön" anlamlarına gelen preliminary sözcüğünde ifade edildiği gibi, ilk Türkçe dönemi olarak da görülebilir.[3][7][8][9]

İlk Türkçe (Pre-Türkçe), alt yapılandırma dilleri olan Ana Türkçe ve Ana Bulgarcanın atasıdır.[3][9]

Ana Türkçe ya da Ön Türkçe (Proto-Türkçe), Şaz grubunda yer alan Türk dillerinin yapılandırılmış varsayımsal ata dilidir.[3][9] Bu dil milat başlarından Göktürk dönemine kadar olan sürede Ön Türkler tarafından konuşulmuştur.[10]

Türkçenin elde olan en eski yazılı kaydı; 682-691 yıllarında yazılmış olan Çoyr Yazıtıdır.[11] Fakat bu yazıt Orhun yazıtları kadar hareketlilik ve canlılık göstermediğinden çoğu zaman Orhun Yazıtları Türkçenin ilk yazılı kaynağı kabul edilir. Orhun Yazıtları Türk dillerinin doğu kolunun özelliklerini gösterir. Geçmişte Ana Türkçenin oluşturulma çalışmaları daha çok Eski Doğu Türkçesi ve Oğuz dillerine dayanıyorken günümüzde yaşayan tüm yazılı ve sözlü Türkî dillerin kapsamlı olarak incelenmesine başlandı.[12] Eski doğu Türkçesinin Runik, Uygur ve Mani belgeleri yeniden oluşturulma çalışmalarında etkili olurken, Eski Batı dilleri ile ilgili yazılı kaynaklar yetersizdir.[12]

Ana Bulgarca ya da Ön Bulgarca (Proto-Bulgarca), Lir grubunda yer alan Türk dillerinin yapılandırılmış varsayımsal ata dilidir.[3][9] Bu dili milat başından 6.yy.a kadar Ön Bulgarların konuştuğu kabul edilir. 5-6.yy.larda Macarcanın atası olan dile pek çok ödünç kelime vermiştir.[10] Ana Bulgarca yapılandırmalarda Çuvaşçadan, İdil Bulgarcasından, Tuna Bulgarcasından ve başka dillere geçmiş Oğurca kelimelerden yararlanılır. Hazarların, Avarların ve Avrupa Hunlarının bu dili konuşup konuşmadığı konusu verilerin yetersiz olmasından dolayı tartışmalıdır.[13]

Zaman aralığı

[değiştir | kaynağı değiştir]

Dünyadaki tüm ana dillerin bir üst zaman sınırı yani yaklaşık başlangıç noktası vardır ve bu aralık genellikle Orta Taş Çağı'nın sonu veya Cilalı Taş Devri'nin başıdır.[14] Neolitik Devrim denen dönemde oluşan toplumsal-dilsel koşullar, bugün bildiğimiz anlamda dillerin ortaya çıkması sonucunu doğurmuştur.[14] Ana Türk dili, Ana Türkler tarafından konuşulan, Türk dillerinin ortak atasıdır. İlk Türkçe, Ogur (batı) ve Şaz (doğu) kollarına ayrıldı. İlk Türkçenin en son 2,500 yıl önce Doğu Asya'da konuşulduğu düşünülüyor.[15]

Dudaksıl Dişsil/Dişyuvasıl Artdişyuvasıl Damaksıl Artdamaksıl Küçükdilsil Gırtlaksıl
Sıradan Damaksıllaşmış
Genizsil /m/ (*m) /n/ (*n) // (*ń) /ŋ/ (*ŋ) (/ɴ/)
Kapantılı Ötümsüz /p/ (*p) /t/ (*t) /k/ (*k) (/q/)
Ötümlü /b/ (*b) /d/ (*d) /g/ (*g) (/ɢ/)
Yarı kapantılı /t͡ʃ/ (*č)
Islıklı /s/ (*s) /h/ (*h)
Sürtünmesiz Yanal /l/ (*l) // (*ĺ)
r-sesli /r/ (*r) // (*ŕ)
Yarı ünlü /j/ (*y)

Küçükdilsil ünsüzler artdamaksıl ünsüzlerin arka ünlüler çevresinde aldığı biçimlerdir. Örneğin *k sesi *eke (eci, abla) sözcüğünde /k/ iken *āk (batı; ak, beyaz) sözcüğünde /q/ idir.

/h/ sesinin İlk Türkçede varlığı tartışmalıdır. Halaçça'da sözcük başında oldukça sık ve düzenli bulunmasından dolayı İlk Türkçe'den gelmiş ve sözcük başı *h sesini koruyan tek Türk dilinin Halaçça olabileceği düşünülmektedir, ancak bu Halaçça'ya özgü sonradan bir icat da olabilir.

Ön Arka
Düz Yuvarlak Düz Yuvarlak
Kapalı /i/, // (*i, *ī) /y/, // (*ü, *ǖ) /ɯ/, /ɯː/ (*ï, *ï̄) /u/, // (*u, *ū)
Orta /e/, // (*ẹ, *ẹ̄) /ø/, /øː/ (*ö, *ȫ) /ɤ/, /ɤː/ (*ạ, *ạ̄) /o/, // (*o, *ō)
Açık /ɛ/, /ɛː/ (*e, *ē) /a/, // (*a, *ā)

Yukarıdaki tabloda görüldüğü gibi tüm ünlülerde kısalık-uzunluk ayrımı söz konusudur. Uzun ünlüler uzatma işareti ile gösterilir, örneğin kısa /a/ *a iken uzun /a/ *ā idir. Yalnızca ünlü uzunluğu ile ayrımsanan sözcükler de söz konusudur, örneğin "at" (at) ile "āt" (ad).

Ayrıca Çağdaş Türkçede olduğu gibi İlk Türkçede de büyük (ön-arka) ve küçük (düz-yuvarlak) ünlü uyumları vardır.

Türkçenin *r ve *z ağızlarına ayrılması daha Altay döneminde olmuştur ve en azından M.Ö. 2 bin yıllarına dayanmaktadır. Kimi araştırmacılar Türkçedeki bu ses değişiminde r'nin z'den önce olması düşüncesindedirler. Karşı görüşte olanlar da vardır.[16]

Sözcük bilgisi

[değiştir | kaynağı değiştir]
İlk Türkçe Oğur Türkçesi Genel Türkçe
Ana Bulgarca Çuvaşça Ana Genel Türkçe Türkçe Azerice Türkmence Kazakça Karahanlı Türkçesi Özbekçe Başkurtça Kırgızca Sahaca (Yakut)
*bẹ,[17][18] *ben-[19] *bi[19], *men- e-pĕ, man- *ben[19], *ben- ben, ben-, ban- mən, mən- men men, ma- men, man- men min men min
*sẹ,[17][20] *sen-[19] *si[19], *sen- e-sĕ, san- *sen[19], *sen- sen, sen-, san- sən, sən- sen sen, sa-, siz sen, san- sen, siz hin sen, siz en
*an-, *o-l *an-, *ol un-, văl *an-, *ol on-, ol on-, o ol on-, o-l an-, ol u ul al kini, ol[21]
*biŕ *bir pir *biz biz biz biz biz biz biz beð biz bihigi
*siŕ *sir sir *siz siz siz siz sender, sizder siz sizlar heð siler, sizder ehigi
*an-lar[22] - vĕsem, vĕsen- *anlar on-lar onlar olar olar olar ular ular alar kiniler, ollor
İlk Türkçe Oğur Türkçesi Genel Türkçe
İdil Bulgarcası[23] Çuvaşça Türkçe Azerice Türkmence Karahanlı Türkçesi Kazakça Özbekçe Başkurtça Kırgızca Yakutça (Sahaca)
1 *bīr بير (bīr) pĕr bir bir bir bīr bir bir ber bir biir
2 *ẹki اَكِ (eki) ikĕ iki iki iki ikkī eki ikki ike eki ikki
3 *üç وج (več) viśĕ üç üç üç üč üsh uch ös üč üs
4 *dȫrt تُوات (tüvēt) tăvată dört dörd dö:rt tȫrt tört to'rt dürt tört tüört
5 *bēĺ بيال (byēl) pilĕk beş beş bä:ş bḗš bes besh biş beş bies
6 *altï اَلطِ (altï) ultă altı altı alty altï̄ altı olti altı altı alta
7 *yẹti جىَاتِ (čyēti) śičĕ yedi yeddi ýedi yétī zheti yetti yete jeti sette
8 *sekiŕ ڛَكِڔ (sekir) sakăr sekiz səkkiz sekiz sekiz segiz sakkiz higeð segiz aаğıs
9 *tokuŕ طُخِڔ (tuxïr) tăhăr dokuz doqquz dokuz tokūz toğız to'qqiz tuğıð toguz toğus
10 *ōn وان (vān) vună on on ōn ōn on o'n un on uon
20 *yėgirmi جِيِرم (čiyirim) śirĕm yirmi iyirmi ýigrimi yegirmī zhıyırma yigirma yegerme jıyırma süürbe
30 *otuŕ وطر (vutur) văḍăr otuz otuz otuz ottuz otız o'ttiz utıð otuz otut
40 *kïrk حرح (xïrïx) hĕrĕh kırk qırx kyrk kïrk qırıq qirq qırq kırk -
50 *ellig الو (elv), اَلُّ (ellü) allă elli əlli elli ellig eliw ellik ille elüü -
60 *altmïĺ [kaydedilmedi] utmăl altmış altmış altmyş altmïš alpıs oltmish altmış altımış -
70 *yẹtmiĺ [kaydedilmedi] śitmĕl yetmiş yetmiş ýetmiş yetmiš zhetpis yetmish yetmeş jetimiş -
80 *sekiŕ ōn سكر وان (sekir vān) sakărvun seksen səksən segsen seksȫn seksen sakson hikhän seksen ağıs uon
90 *dokuŕ ōn طوخر وان (toxïr vān) tăhărvun doksan doxsan togsan toksōn toqsan to'qson tuqhan tokson toğus uon
100 *yǖŕ جُور (čǖr) śĕr yüz yüz ýüz yǖz zhüz yuz yöð jüz süüs
1000 *bïŋ [kaydedilmedi] pin bin min müň miŋ mıŋ ming meŋ miñ muŋ

Ayrıca bakınız

[değiştir | kaynağı değiştir]
Vikikitap
Vikikitap
Vikikitapta bu konu hakkında daha fazla bilgi var:
  1. ^ The Turkic Languages Lars Johanson, Éva Á. Csató · 2015
  2. ^ The Turks in World History Carter V. Findley · 2005, s.17
  3. ^ a b c d e Karademir, Fevzi (15 Haziran 2016). "TÜRK DİLİNİN TARİHÎ DÖNEMLERİNİ ADLANDIRMA SORUNU". Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim (TEKE) Dergisi. 5 (4): 0-0. doi:10.7884/teke.589. ISSN 2147-0146. 8 Eylül 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Kasım 2024. 
  4. ^ Olmez, Mehmet (1 Ocak 2003). "Age of Turkish and Turkic languages / Türkçenin ve Türk Dillerinin Yaşı Konusu". Toplum ve Bilim, 96, Bahar, 62-74. 8 Eylül 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Kasım 2024. 
  5. ^ Tekin, Talat (1 Ocak 1989). "Türk Dili Diyalektlerinin Yeni Bir Tasnifi". Erdem. 5 (13): 141-168. ISSN 1010-867X. 13 Temmuz 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Kasım 2024. 
  6. ^ The Turkic Languages Lars Johanson. s 67. 1998. ISBN 0-415-08200-5
  7. ^ Róna-Tas, András (1991). (Translator: İsa Sarı) Türkolojiye Giriş (An Introduction to Turkology). Ankara: Nobel Yayınları. p.49
  8. ^ Janhunen, Juha (1 Ocak 2016). "Towards Pre-Proto-Turkic: Issues of definition and terminology". Festgabe ffür Claus Schönig. 
  9. ^ a b c d Olmez, Mehmet (2003). "Age of Turkish and Turkic languages / Türkçenin ve Türk Dillerinin Yaşı Konusu". Toplum ve Bilim, 96, Bahar, 62-74. 8 Eylül 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Kasım 2024. 
  10. ^ a b Tekin, Talât; Ölmez, Mehmet (1999). Türk Dilleri - Giriş. Bilgesu Yayincilik. ss. 12-16. ISBN 978-9944-795-62-3. 
  11. ^ Ölmez, Mehmet. "Türkçenin ve Türk dillerinin yaşı konusu" (PDF). turkoloji.cu.edu.tr/. Çukurova Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Merkezi. 31 Ocak 2013 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2016. 
  12. ^ a b Johanson, Éva Ágnes Csató; Johanson, Lars (1 Eylül 2003). The Turkic Languages (İngilizce). Taylor & Francis. ISBN 978-0-203-06610-2. 
  13. ^ Marcantonio, Angela (1 Nisan 2018). The state of the art of Uralic studies: tradition vs innovation (İngilizce). Sapienza Università Editrice. ISBN 978-88-9377-066-8. 
  14. ^ a b The Turkic Languages Lars Johanson. s 68. 1998. ISBN 0-415-08200-5
  15. ^ Janhunen, Juha (2013). "Personal pronouns in Core Altaic". In Martine Irma Robbeets; Hubert Cuyckens (eds.). Shared Grammaticalization: With special focus on the Transeurasian languages. 27 Kasım 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. p. 223. ISBN 9789027272140
  16. ^ "Karadeniz Araştırmaları, Sayı 3 (Güz 2004), s.71-77. Fuzuli BAYAT: Oğuz kelimesinin etimolijisi. UZ ~ ĞUZ ~ OĞUZ ~ KAVIM ADININ ETIMOLOJISI. sayfa 74" (PDF). 20 Ağustos 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 19 Ağustos 2014. 
  17. ^ a b Georg, Stefan (22 Aralık 2004). "Review of Starostin, Dybo, Mudrak, Gruntov & Glumov (2003): Etymological Dictionary of the Altaic Languages". Diachronica. 21 (2): 445-450. doi:10.1075/dia.21.2.12geo. ISSN 0176-4225. 
  18. ^ "Turkic etymology : Query result". starling.rinet.ru. 12 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Eylül 2021. 
  19. ^ a b c d e f Juha Janhunen (2013), ss. 218-220
  20. ^ "Turkic etymology : Query result". starling.rinet.ru. 12 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Eylül 2021. 
  21. ^ In Sakha (AKA Yakut), kini(ler) is used for animate referents whereas ol(lor) is used for inanimate referents. While the latter is cognate with other third person forms given here, the former descends from Proto-Turkic *gẹntü, *kẹntü '(him/her)self' and is thus cognate, for example, with Turkish kendi.
  22. ^ This pronoun are constructed by adding a plural suffix to *o-l "he/she/it". However, an Oghur language Chuvash uses a completely different plural suffix that lacks vowel harmony, -sem. According to Róna-Tas (1998), -sem is a late replacement to *-lAr.
  23. ^ Tekin, Talât (1988). Volga Bulgar kitabeleri ve Volga Bulgarcası. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. ISBN 978-9-751600-660. 2 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ekim 2022.