Protistler

Protistler Yaşadığı dönem aralığı: 2100-0 myö Riyasiyen-Günümüz  Had'n Arkeen Proterozoyik Fa.
Biyolojik sınıflandırma
Üst âlem: Eukaryota
İçerdiği gruplar
Üst gruplar ve tip şubeler Archaeplastida (kısmen) Rhodophyta (kırmızı algler) Glaucophyta SAR Stramenopiles (kahverengi algler, diyatomeler, mantarlar, ...) Alveolata Apicomplexa Ciliophora Dinoflagellata Rhizaria Cercozoa Foraminifera Radiolaria Excavata Euglenozoa Percolozoa Metamonada Amoebozoa Hacrobia Hemimastigophora Apusozoa Opisthokonta (kısmen) Choanozoa Birçok diğerleri; sınıflandırma çeşitleri
Kladistik açıdan içerdiği fakat geleneksel olarak içermediği taksonlar
Animalia Fungi Plantae

Protistler (Latince: Protista, bazen Latince: Protoctista), ayrışık (heterojen) bir canlı grubudur ve hayvan, bitki ya da mantar olarak değerlendirilemeyen ökaryot canlılardan oluşur. Protistler bilimsel sınıflandırma açısından âlem olarak değerlendirilse de tek soylu (monophyletic) değil, kısmi soylu (paraphyletic) bir gruptur. Protistler içinde değerlendirilen canlıların da görece basit yapılı (tek hücreli) ya da ileri düzeyde özelleşmiş dokuları olmayan (çok hücreli) olmak dışında ortak özellikleri pek yoktur.

Beslenmeleri fotosentez, absorbsiyon ya da fagositoz ile, çoğalmaları ise eşeyli ya da eşeysiz üreme ile gerçekleşen protistlerin hareketsiz olanları olabildiği gibi, kamçı, siller ya da yalancı ayaklarla hareket edenleri de bulunur. Yaklaşık olarak 60.000 yaşayan, 60.000 kadar da soyu tükenmiş fosil türü bilinmektedir.

Geleneksel sınıflandırma

Protistler, yaklaşık son 150 yıldır, diğer canlı âlemlerine benzerliklerine göre çeşitli alt gruplara ayrılmaktaydı. Hayvanlara benzeyenlerin protozoa, bitkilere benzeyenlerin alg ve mantarlara benzeyenlerin de cıvık mantar (slime mould) ve su mantarı (water mould) olarak adlandırıldığı ve grupların birbirleriyle sıklıkla örtüştüğü bu ayrım, günümüzde yerini filogenetik sınıflandırmalara bırakmıştır. Ancak, resmî olmayan bu gruplar, protistlerin morfoloji ve ekolojisini tanımlamakta yine de kullanışlıdır.

19. yüzyılın başlarında, bakteriler de protist olarak kabul edilmişlerdir ama 19. yüzyılın sonlarında Bacteria ayrı bir üst âlem olarak kabul görmektedir.

Protozoa: hayvan benzeri protistler

Protozoa, çeşitli istisnaları bulunsa da çoğunlukla tek hücreli, hareketli ve fagositoz ile beslenen protistlerdir. Genel olarak 0,01-0,5 mm boyutlarındadırlar ve temelde mikroskop ile izlenebilirler. Sulak çevrelerde de toprakta da bulunabilen ve kurak dönemleri sıklıkla kist ya da spor (biyoloji) hâlinde geçiren protozoa, çeşitli önemli parazitleri içerir. Bu canlılar, hareketlerine göre, dört alt gruba ayrılırlar:

• Uzun kamçıları olan Flagellalılar: örneğin, Öglena
• Geçici yalancı ayakları olan Ameboitler: örneğin, Amip
• Çoklu, kısa silleri olan Ciliophora (silliler): örneğin, Paramesyum
• Bazıları spor oluşturabilen, hareketsiz parazitler olarak Sporozoa: Sıtma Plazmodyumu

Algler: bitki benzeri protistler

Algler, yaşamlarını fotosentez ile sürdürürler. Ayrıca aşağıda sıralanmış olan, hareketsiz ve bazıları gerçek çok hücreli (bazı su yosunları) kimi canlılar da bu grupta bulunur:

• Daha gelişmiş bitkilerle akraba olan Chlorophyta (yeşil algler): örneğin, Ulva.
• Rhodophyta (kırmızı algler): örneğin, Porphyra.
• Heterokontophyta (kahverengi algler), diatomlar vb.: örneğin, Macrocystis.

Yeşil ve kırmızı algler, Glaucophyta olarak anılan küçük bir grupla birlikte, bitkilerin yakın akrabası gibi durmaktadırlar ve kimi araştırmacılar bunları, basit yapılarına rağmen, bitkiler âlemi içinde değerlendirir. Diğer çoğu alg ise ayrı gelişim göstermiştir ki, bunlara hepsi de ayrıca protozoa olarak değerlendirilen Haptophyta, Cryptophyta, Dinoflagellata, Euglenoidea ve Chlorarachnea gruplarının üyeleri dâhildir.

Paramecium bursaria ya da Sarcodina (Radiolaria, ışınlılar) şubesinin canlıları gibi bazı protozoanın, hücreleriyle bütünleşmemiş olan endosimbiyotik algler içermesi de dikkat çekicidir.

Mantar benzeri protistler

Protist düzeyinde yapıya sahip çeşitli canlılar, sporangiyum ürettikleri için, esasen mantar olarak değerlendirilmişlerdir. Bu grupta Chytridiomycota, cıvık mantarlar, su mantarları ve Labyrinthulomycetes gruplarının üyeleri bulunur. Günümüzde, Chytridiomycota canlılarının mantarlarla akraba olduğu anlaşılmıştır ve onlarla birlikte sınıflandırılır. Diğerleri ise selülozdansa kitin içeren hücre duvarları bulunan Heterokontophyta ve hücre duvarları bulunmayan Amoebozoa içinde değerlendirilir.

Güncel sınıflandırma

Protistlerin sınıflandırılması henüz değişkendir. Yeni sınıflandırmalar, ince yapı, biyokimyasal ve genetik özellikler üzerinden giderek tek soylu gruplar ortaya koymaya çalışmaktadırlar. Ancak, bir bütün olarak protistler kısmi soylu bir grup olduğu için, bahsi geçen yeni sınıflandırmalarda âlem taksonu ya bölünmekte ya da hepten bir kenara bırakılmaktadır ve protist grupları ökaryotların ayrı ayrı soyları olarak değerlendirilmektedir. Adl ve arkadaşları (2005)^[1] tarafından ortaya konulmuş son şemada, şube, sınıf vb. sınıflandırma basamaklarına yer verilmemektedir.

Günümüzde şube olarak değerlendirilebilen ve resmen tanınmış kimi protist grupları aşağıdaki listede sunulmuştur. Ancak, sınıflandırmaların değişkenliği nedeniyle, pek çok başka şube de Protista ile ilişkilendirilebilmektedir.

• Âlem : Protista

• Şube : Amoebozoa
• Şube : Choanozoa
• Şube : Rhodophyta - kırmızı algler

• Alveolata (üst grup)

• Şube : Apicomplexa
• Şube : Ciliophora - siliyalılar
• Şube : Dinoflagellata

• Chromista (üst grup)

• Şube : Cryptophyta
• Şube : Haptophyta
• Şube : Heterokontophyta

• Excavata (üst grup)

• Şube : Euglenozoa
• Şube : Metamonada
• Şube : Percolozoa

• Rhizaria (üst grup)

• Şube : Cercozoa
• Şube : Foraminifera
• Şube : Radiolaria

Ayrıca bakınız

• Protozoa
• Monera
• Mantarlar
• Hayvanlar
• Bitkiler
• Algler
• Siyanobakteriler

Dış bağlantılar

• Wikimedia Commons'ta Protistler ile ilgili çoklu ortam belgeleri bulunur.
• Vikitür'de Protistler ile ilgili ayrıntılı taksonomik bilgiler bulunur.

Kaynakça

1. ^  Sina M. Adl, Alastair G. B. Simpson, Mark A. Farmer, Robert A. Andersen, O. Roger Anderson, John R. Barta, Samuel S. Bowser, Guy Brugerolle, Robert A. Fensome, Suzanne Fredericq, Timothy Y. James, Sergei Karpov, Paul Kugrens John Krug, Christopher E. Lane, Louise A. Lewis, Jean Lodge, Denis H. Lynn, David G. Mann, Richard M. Mccourt, Leonel Mendoza, Øjvind Moestrup, Sharon E. Mozley-Standridge, Thomas A. Nerad, Carol A. Shearer, Alexey V. Smirnov, Frederick W. Spiegel and Max F. J. R. Taylor. (2005) "The New Higher Level Classification of Eukaryotes with Emphasis on the Taxonomy of Protists". Journal of Eukaryotic Microbiology 52:(5) 399-451.