Patoloji

Patoloji

Patoloji (Tıbbi Patoloji), hastalık (Yunanca pathos) çalışması ve bilimi (Yunanca logos) kelimelerinin birleşmesi ile oluşmuş hastalıklar bilimi anlamına gelen bir sözcüktür. Ayrıca belirli bir bozukluğun tipik özellikleriyle birlikte bütününe patoloji denilebilir.

Patoloji (hastalıkbilim) özellikle altta yatan hastalıkla ilgili hücrelerdeki, dokulardaki ve organlardaki yapısal ve işlevsel değişikliklerin tanınması, araştırılması ve incelenmesiyle ilgilenir.

Hekimliğin en zor ve en fazla disipline sahip bölümlerinden biri olan patoloji, klinikler ve paraklinikler arasında bir nevi köprü görevi görür.

Patoloji alanında uzman olan kişilere patolog veya patoloji uzmanı denmektedir.

Amerika'da patoloji anatomik patoloji ve klinik patoloji olarak ayrılmaktadır. Bu sınıflamada anatomik patoloji ülkemizdeki ve Avrupa'daki tıbbi patolojiye karşılık gelmekte iken; klinik patoloji uygulama alanına giren konular tıbbi biyokimya, tıbbi mikrobiyoloji gibi laboratuvar bölümleri tarafından yürütülmektedir.

Patolojinin tarihçesi

Çoğu pozitif düşünce ve bilimsel eylemin başlangıcının ve evriminin belirlenmesinde yazılı kaynakların katkıları aranır. Yazılı kaynaklar Patolojinin başlangıcını eski Mısır uygarlığına götürmektedir.  Bu kaynakların en önemlileri papirüs üzerine yazılmış iki adet belgedir: Edwin Smith Papirüsü (İ.Ö.17.) ve Papyrus Ebers (İ.Ö.1550ler). Arkeologların bir bölümü antik sitelerde buldukları iskeletlerde izledikleri patolojileri değerlendirme çabasına girmişler ve bu çabalar “Paleopatoloji” bilim dalının doğmasına yol açmıştır.

Patoloji çok eski bir tıp dalıdır. Ancak bilimsel açıdan bakıldığında modern patolojinin 19. yüzyılda hücreyi temel alan modern patolojinin (hücre patolojisi) Rudolf Virchow (1821–1902) ile başladığı varsayılır. Virchow’un pek konuşulmayan üç ilgi alanı daha vardı; politika, antropololoji ve arkeoloji. Politik niteliklerinin Alman toplumuna ne kazandırdığını bilemiyoruz ama arkeoloji bilgisiyle tüccar Schliemann’ın Truva’yı bulmasına ve soymasına yardım etmişti. Milletvekilliği yaparken Patoloji Enstitüsünü kurdu. Doku kesitlerini hazırlayarak ve inceleyerek bugün bile kullanılan çok sayda kavramın (lösemi, atrofi, hipertrofi, amiloid, miyelin, teratom, şok, vd) tanımını yaptı, konferans konuşmaları ve kitaplar üretti. Ancak canlı etkenlerin varlığına inanmıyordu. Louis Pasteur’ün (1822-1895) “canlı etkenlerin varlığı”nı kanıtladığı konferansını izleyip salonu öfkeyle terk edene dek. Nobelli dönemlere girmeden önceki son aşamalarda sistemik patoloji ve fizyopatoloji (patofizyoloji) kavramlarını geliştirildi.

Anatomi ve Patolojinin Önemli Aşamaları

Hippokrates (İ.Ö. 460-370)	Bodrum'un karşısındaki Kos adalı hekim; yüzyıllardır sağlıkçıların idolü
Herophilos (İ.Ö.335–280) Erasistratos (İ.Ö. 304–250)	İlk otopsi ya da disseksiyon girişimleri
Cornelius Celsus (İ.Ö.26-İ.S.50)	Yangı (inflamasyon) ilkeleri: rubor, dolor, calor, tumor
Cladius Galenos (130-210)	Kanser kavramı; Yangı (inflamasyon) ilkelerine "functio lease" eklemesi
Mondino de Liuzzi (1270-1326)	Anatomi-patolojik anatomi eğitimi amaçlı diseksiyonlar; ilk Anatomi kitabı (Bologna Üniversitesi, İtalya)
Andreas Vesalius (1514-1564)	İlk anatomi atlası
Antonio Benivieni (1443–1502)	İlk patoloji kitabı
Thomas Willis (1621-1675)	Beyin tabanındaki Willis poligonunun tanımlanması
Thomas Sydenham (1624-1689)	İngilizlerin Hippokrates'i; dönemin önemli Patoloji kitabı yazarı Sydenham koresinin tanımlanması
Giovanni B. Morgagni (1682–1771)	Klinikopatolojik çalışmalar; 700 hastasının hastalık öykülerini ve otopsi bulgularını içeren kitap
Antonio Valsalva (1666–1723)	Kulak ve kalp anatomisinde önemli saptamalar
Thomas Addison (1793–1860)	Addison hastalığının tanımlanması; hematoloji ve B12 vitamini emilimi çalışmaları
Thomas Hodgkin (1798–1866)	Hodgkin lenfomasının tanımlanması; koruyucu hekimlik öncülerinden
Carl von Rokitansky (1804–1878)	Safra kesesi Rokitansky-Aschoff sinüs divertikülleri tanımı; hümanist filozof
Rudolf Virchow (1821–1902)	“Omnis cellula e cellula” tüm hücrelerin anası hücrelerdir (kök hücreler ve kanser hücrelerinin kökeni konusunda çok büyük bir aşama). Prens Frederick'e yapılan larinks biyopsisi (1887); ilk kez mikrotom kullanılarak hazırlanan kesitlerin mikroskopla incelenmesi cerrahi patolojinin ilk uygulamasıdır.
John R. Marrack (1886-1976)	İmmunoloji, histokimya, antikorların işaretleyeren antijenlerin yakalanması
Albert Hewett Coons (1912-1978)	İmmunofloresan tekniğinin bulunması
Philippa Marrack (1945-...)	İmmunoloji ve Moleküler Patoloji çalışmalarınde yeni teknikler, süper antijenler, apoptozis, toksik şok sendromu

Moleküler Biyoloji ve Moleküler Patoloji

• Deneysel araştırmalar
• Hücreleri ve dokuların ürettiği kimyasal maddeler
• Bunların birbirleri üzerindeki etkileri

Moleküler Biyoloji geliştikçe Moleküler Patoloji'nin adımlarında hızlandı:

• Marrack (1934), kan proteinlerinden tifüs ve kolera etkenlerine karşı oluşmuş antikorları elde etti; antikorları benzidin tetraedro ile işaretleyerek bağlandıkları antijenleri kırmızı renge boyadı
• Coons (1941): immunofloresans teknikleri
• İmmunohistokimya: Nakane, Mason ve ark, Sternberger ve ark, Mason ve Sammons (1966-1978)
• Robotik sistemlerin gelişmesi (1980-1990)

20. yüzyıldaki önemli adımlar

• Canlı etkenlerin belirlenmesi: H.pylori, T.pallidum, H.capsulatum, virüsler (HHV1, HHV2, CMV, HHV8), parazitler (T.gondii, P. jiroveci), mikobakteriler
• Nöropatoloji: dejeneratif beyin hastalıkları ile distrofik kas hastalıklarının tanısı ve izlenmesinde önemli katkılar
• Sitolojik materyalin incelenmesinde immunositokimya
• Deneysel araştırmalar ve etik kurulların oluşturulması
• Yangı (enflamasyon): yangı hücreleri, medyatörler, vb.
• Reseptörler: östrojen, androjen, vd.
• Hücre döngüsü: apoptozis, kanserleşmeler
• Tümörlerin tanısı ve izlenmesi
• Hastalıklarda gen patolojilerinin belirlenmesi ve sendromların tanımlanması
• Kanser tanısı yöntemleri: PCR, DNA elektroforezi, kapiller (Sanger) sekensi, FISH (fluorescence in situ hybridization), Mutasyon taranmasında biyoinformatik analiz yöntemleri
• Sayısal patoloji (bilgisayar teknolojilerini kullanarak görüntü analizi)
• Enfeksiyon hastalıklarının tanısı: moleküler problar

Türk klinik patologlar

• Hamdi Suat Aknar (1873-1936)
• Hasan Reşat Sığındım (1884-1971)
• Hulusi Behçet (1889-1948)
• Perihan Çambel (1909-1987)
• Muzaffer Aksoy (1915-2001)
• Talia Balı Aykan (1918-2003)
• Melih Tahsinoğlu (1925-1980)
• Turan Kutkam (1927-2001)
• Aykut Erbengi (1929-2013)
• Behsan Önol (1934-1995)
• Türkan Saylan (1935-2009)
• ...ve öğrencileri

Ana inceleme alanları

Patolojinin başlıca hedefi hastalıkları 4 yönden incelemektir:

(1) Hastalığın nedeni (etyoloji): Hastalıkların nedeninin bulunması çabasıdır. İnsanlarda saptanan hastalıkların ya da normal-dışı davranışların nedenleri her dönemde merak edilmiştir.

Neolitik dönemlerden kimileri günümüze dek ulaşan inanışlara göre hastalıkların nedenleri: günahların cezalandırılması, cinler, kötü kokular, soğuk hava, kötü ruhlar, vb.

Günümüz çağdaş tıp uygulamalarında hastalıkların 2 ana nedenden kaynaklandığı kabul edilir:

(1) Kalıtsal (intrinsik; genetik) nedenler; (2) Edinsel faktörler (canlı etkenler, beslenme bozuklukları, kimyasallar, fiziksel etkenler….)

Bir hastalığın nedeninin belirlenebilmesi, tanısını ve tedavisini önemli bir biçimde kolaylaştırır. Kimi hastalıkların etyolojisinde 2 ya da daha fazla faktörün etkili olduğu saptanabilir.

Patoloji, hastalıkların nedenini belirleyebilmek için çok çeşitli teknikler kullanır;

• Moleküler patoloji teknikleri
• Mikrobiyoloji teknikleri
• İmmunoloji teknikleri
• Morfoloji teknikleri

Tüm bu çabaların yetersiz kaldığı ve nedenin bulunamadığı olgulara “idiopatik” ya da “primer” nitelemesini yapılır.

(2) Hastalığın mekanizması (patogenez): Hücrelerin ve dokuların, etyoloji faktörün ilk etkisine gösterdikleri tepkiden başlayarak hastalık belirtilerinin ortaya çıkışına dek geçen süreçtir.

Hücre ve dokuları etkilenen komponentleri şunlardır;

• Organların morfolojisi (makroskopi, mikroskopi)
• Organların işlevleri
• Hücrelerin biyokimyası ve moleküler düzeni

(3) Hücrelerde/Organlarda oluşan yapısal değişiklikler (morfolojik değişiklikler): Hücrelerdeki ve dokulardaki yapısal değişiklikleri incelemenin 2 önemli yararı vardır;

• Hastalığın etyolojisi belirlenebilir
• Hastalığın karakteri çözülür

Bu bulgulardan yararlanarak tanıya ulaşır. Doğru tanı, başarılı bir tedavi için "olmazsa olmaz"dır.

(4) Yapısal değişikliklerin neden olduğu işlevsel bozukluklar (klinik belirtiler): Morfolojik değişikliklerin belirmesiyle birlikte organların işlevleri de bozulur, klinik belirtiler ortaya çıkar. Hastalık belirtilerin algılanması (klinik tablo):

• Hastalığın klinik yansıması (belirtiler ve bulgular)
• Hastalığın gidişi
• Hastalığın prognozu (sonu).

Kullanılan inceleme yöntemleri

• Makroskopik İnceleme: Cerrahi yolla ya da otopsi-nekropsi yoluyla elde edilen numunenin çıplak gözle tanı koyma amaçlı incelenmesidir.
• Histopatoloji: Dokuların histolojik teknikler kullanılarak incelenmesidir. Rutin uygulama Hematoksilen-Eosin boyalı slaytların incelenmesine dayanır (ayrıca bakınız: Mikroskop).
  • Histokimyasal teknikler
  • İmmünohistokimya: Hastalığın tanısı için özel immün işaretleyiciler ve antikorlar kullanır.
• Sitopatoloji: Hücreleri Sitoloji teknikleri kullanarak inceleyerek tanı koyma amacını taşıyan bir bilim dalıdır. Bu tekniğin çok yaygın bir uygulama şekli de pap smear'dir. (pap yayması)
• Elektron mikroskopisi
• Akış Sitometresi: özel bazı hücrelerin kimliklendirilmesi için kullanılan bir tetkik.
• Moleküler Biyoloji: Polimeraz Zincir Tepkimesi (PCR), gen sekanslama ve in situ hibridizasyon (FISH, CISH, SISH) gibi yöntemleri kullanılır özllikle. Mikrobiyolojik ajanların varlığı; kanserin tanısı, prognostik özellikleri ve uygun tedavi yöntemleri hakkında bilgi elde edilir.

Tıbbî patolojinin alt dalları

• Cerrahi patoloji
  • Baş Boyun Patolojisi
  • Oral Patoloji
  • Kemik ve yumuşak doku patolojisi
  • Dermatopatoloji
  • Endokrin Patoloji
  • Gastrointestinal Patoloji
  • Hepato-Biliyer ve Pankreas Patolojisi
  • Genitouriner Patoloji
  • Jinekopatoloji
  • Pediatrik Patoloji
  • Meme Patolojisi
  • Üriner Sistem ve Erkek Genital Sistem Hastalıkları Patolojisi
  • Pediatrik ve Perinatal Patoloji
  • Akciğer Patolojisi (Pulmoner patoloji)
  • Oftalmik Patoloji
• Sitopatoloji (Yan dal olan lisanslanabilmektedir)
• Nöropatoloji
• Nefropatoloji
• Hematopatoloji
• Adli patoloji
• Kardiyovasküler patoloji
• Veteriner patoloji
• Moleküler patoloji
• Sayısal (Dijital) Patoloji
• Bilişimsel Patoloji

Patolojik sıfatı ve kullanımı

Mikroskoplara Bakan Patologlar: Biri laboratuvar önlüğü, diğeri cerrahi kıyafet giymiş iki erkek bilim adamı. Her ikisi de kanser hücrelerinin varlığı için biyopsi dokusunu inceleyen çift başlı bir mikroskopla bakıyor.

Patolojik sıfatı "patolojiyle ilgili, anormal, bozulmuş, çalışmayan, işlemeyen, fizyolojik sınırların dışında olan" anlamlarında tıpta yaygın olarak kullanılan tıbbi bir terim ve sıfattır. En çok "anormal" anlamında kullanılır.

Tıp felsefesi açısından yapılan değerlendirmelerde, “Patolojik” nitelemesi “sağlıksız” anlamında, yani “sağlıklı” nitelemesinin karşıtı olarak kullanılmalıdır; “normal” nitelemesinin karşıtı bir sözcük değildir. Georges Canguilhem’e (1904-1995) göre, anomaliler ve mutasyonlar patolojik değildir. Bunlar, olası başka yaşam normlarını ifade etmektedir; bu normlar dengelilik, verimlilik, değişkenlik konusunda daha önceki özgül normların altındaysa patolojik olarak nitelendirilmelidir.

Önerilen okumalar

• Davis JC. İnsanın Hikayesi. 14.baskı. (Çeviri B.Bıçakçı), T. İş Bankası Kültür Yayınları, Genel Yayın no:40077, İstanbul, 2018
• Ceram CW. Tanrılar, Mezarlar ve Bilginler. 11. Baskı. (Çeviri H. Örs), Remzi Kitabevi, İstanbul, 2011
• Bancroft JD, Gamble M. Theory and Practice of Histological Techniques. 6th ed. Philadelphia: Churchill Livingstone; 2008
• Dabbs DJ. Diagnostic Immunohistochemistry: Theranostic and Genomic Applications. 3rd ed. New York, Saunders, 2010
• Kumar GL, Rudbeck L. Education Guide-Immunohistochemical (IHC) Staininig Methods, 5th ed. DAKO North America, Carpinteria CA, 2009
• Richard J Cole, Clive R. Taylor. Immunohistochemistry and related marking techniques, Chapter 8. In “Ivan Damjanov James Linder(ed). Anderson’s Pathology Volume I, 10th edition” pp 136–175St. Louis Mosby-Elsevier, 2009
• Suvarna K, Layton C, Bancroft J. Bancroft's Theory and Practice of Histological Techniques, 7th Edition, Elsevier, 2013
• Coleman WB, Tsongalis GJ. Molecular Pathology: The Molecular Basis of Human Disease. Academic Press, San Diego-Oxford, 2009
• Lindblom A, Liljegren A. Tumor markers in malignancies. Br Med J, 320: 424-427, 2000https://www.maksillofasiyalsendromlar.org/sistemzedelenme 17 Şubat 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• https://www.maksillofasiyalsendromlar.org/patoloji 17 Şubat 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.