Oğuz dil grubu
| Oğuz | |
|---|---|
| Coğrafi dağılım |  |
| Sınıflandırma | Türk dilleri
|
| Alt bölümler |
|
Oğuz grubu Türkî diller dil ailesinden Şaz Türkçesinin güneybatı koludur. Bu gruba ait dillerin toplam konuşan sayısı 120 milyon civarında olup Azerice, Türkçe ve Türkmence, bu gruptaki dillerin yaklaşık %95'ini oluştururlar. Gagauzca, Balkan Gagauz Türkçesinden farklı bir dildir.
Oğuzcanın bir yazı dili olarak varlığını ortaya koyması oldukça geçtir. Başlangıcı, Oğuzlar'ın Anadolu'da kurdukları Anadolu Selçuklu Devleti'nin sonlarına denk gelir. Büyük Selçuklu İmparatorluğu'nun resmî dili Farsça olduğu için 13. yüzyılın ikinci yarısında yazılmış olan eserler de nitelik bakımından daha çok halka seslenen basit içerikli dinî eserlerdir. Selçukluların devamı niteliğindeki Anadolu Beylikleri döneminde ise, Oğuz Türkçesi artık çok yönlü yüzlerce telif ve tercüme eserlerle olgunluğa erişmiş bir yazı dili durumuna gelmiştir. Eski Anadolu Türkçesi veya Eski Türkiye Türkçesi diye adlandırılan bu dönem 13. ve 15. yüzyıllar arasını kaplamıştır.[1] Azerice de yazı dili geleneğine sahip olma bakımından Türkiye Türkçesiyle hemen hemen paraleldir. Türkmen Türkçesi ve Gagavuzca'ya nispeten daha geç yazı dili olmuştur.
Sınıflandırma
[değiştir | kaynağı değiştir]
Tüm Türk dillerini konuşanların sayısı, birbirini anlayabilen dillerden oluşan gruplara ayrıldığında, böyle bir paylaşım ortaya çıkmaktadır.
Günümüzde konuşulan Oğuz dilleri bulundukları coğrafya ve sahip oldukları ortak özelliklerden yola çıkarak Doğu, Batı ve Güney kollarına ayrılmaktadır.
| Ön Türkçe | Şaz Türkçesi | Oğuz | ||
| Batı | ||||
| Doğu | ||||
| Güney | ||||
Kırım Tatarcası ve Urumca Kıpçak grubuna ait diller olmakla birlikte Oğuz dillerinden büyük oranda etkilenmişlerdir.
Günümüzde ölü bir dil olan Peçenekçe'nin de çok büyük ihtimalle bir Oğuz dili olduğu düşünülmektedir ancak yeterli kanıt bulunamamıştır.[3]
Özellikler
[değiştir | kaynağı değiştir]Oğuz dilleri belirli dilsel ortak özellikler gösterdiklerinden ötürü aynı dil grubu altında sınıflandırılırlar. Bu özelliklerin bazıları diğer Türki diller ile paylaşılmakla beraber kimileri de bu dil grubuna mahsustur.
Paylaşılan özellikler
[değiştir | kaynağı değiştir]- Başta bulunan *h sesinin düşmesi (Halaçça dışındaki tüm Türk dillerinde bulunur)
- Eski Türkçede bulunan -n vasıta ekinin düşmesi (Yakutça ve Halaçça dışındaki tüm Türk dillerinde bulunur)
Özgün özellikler
[değiştir | kaynağı değiştir]- İnce ünlülerden önce duraksamaların titreşimlileşmesi (Örnek: gör- < kör)
- [ɯ/u]'dan sonra gelen [q/ɣ]'nin düşmesi (Örnek: quru < quruq, "kuru", sarɯ < sarɯɣ, "sarı")
- Ortaç formlarının -gandan-ana değişmesi>
- Bu gruptaki dillerde aslî uzun ünlüler vardır veya aslî uzun ünlülerin izine rastlanır.
Özgün leksikal özellikler
[değiştir | kaynağı değiştir]Bu gruptaki diller diğer gruplardaki dillerden farklı olarak, özellikle:
- Ağızı çevreleyen organa: dudak
- Kolun bitiminde yer alan organa: el
- Sol yönünün tersine: sağ
- Bilimsel adı, dilden dile değişkenlik gösterebilir, Passer domestocus olan kuşa: serçe
- Alçağa veya aşağısına: aşağı
ismini ve isminin türevlerini vermektedir. Bu gibi leksikal özellikler, Salarca dahil,[4] grubun tüm dillerinde ayırt edicidir.
| Oğuz olmayan grup dilleri | Oğuz grubu dilleri | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Kazakça
(Kıpçak) |
Yeni Uygurca
(Karluk) |
Sarı Uygurca
(Sibir) |
Salarca | Azerbaycan Türkçesi | Gagavuzca | Türkçe | Türkmence |
| erin | qalpuq | tımsığ | dodax | dodaq | dudak | dudak | dōdak |
| qol | qol | elig | el | əl | el | el | el |
| but | put | but | incix | bacaq | bacak | bacak | būt; īnjik |
| kişkentay sawsaq | çımçılaq | aʰtimaq | seci burmax | kiçik barmaq | küçük parmak | serçe parmak | kiçi barmak |
| oñ | oñ | oñ | sıx | sağ | sağ | sağ | sag |
| tömen | töwen | poğıs | aşax | alçaq | alçak | alçak | aşāk |
| ökpe | ökpe | öʰkpe | öxen | ağciyər | ak ceer | akciğer | öýken |
| işek | üçäy | iʰçikı | bağzux | bağırsaq | barsak | bağırsak | içege |
| dem | nepes | or | solax | nəfəs | soluk | soluk | dem |
| jötel | yötel | yütirik | öxsürüx | öskürək | üüsürük | öksürük | üsgülewük |
| sañıraw | gas | teñı | sağır | sağır | saar | sağır | ker |
| judırıq | muşt | uzuruʰk | yuğurdax | yumruq | yumruk | yumruk | ýumruk |
| torğay | quşqaç | qoʰqaş | seci | sərçə | saçak | serçe | serçe |
| jarğanat | şepereñ | sudanqanat | yarasan | yarasa | yarasa | yarasa | ýargānat |
| qoyan | toşqan | doʰsgan | dovşan | dovşan | tauşam | tavşan | towşan |
| qumırsqa | çümüle | sorğıʰlçın | gumısgan | qarışqa | karımca | karınca | garynja |
| teñiz şayanı | qısquçbaqa | 螃蟹 | 螃蟹 | yengəc | engeç | yengeç | leňňeç |
| tışqan | çaşqan | şığan | geme | siçan | sıçan | fare | syçan |
| eşgi | öçke | uşgo | eşgü | keçi | keçi | keçi | geçi |
| juqa tarı | shiyawmi | soʰqba | dügü | düyü | incä bulgur | düğü | tüwi |
| nan | bolka | goke | ehmex | çörək | ekmek | ekmek | çörek |
| ayır | ara | çipçi | yova | yaba | yaba | yaba | ýāba |
| şatır | ögze | yüvaş | eçex | dam | örtü | çatı | üçek |
| arqan | arğamça, arqan | şip | urxan | örkən | urgan | urgan, örken | urgan |
| küyew | küyoğul | küzegi | güy | kürəkən, yeznə | damat, güvää | damat, güveyi | giýew, kö:reken |
| jañbır | yamğur | yağmır | yağmur | yağış, yağmur | yaamur | yağmur | yagmyr |
| nayzağay | çaqmaq | yasın | yıldırcañ | ildırım | yıldırım | yıldırım | ýyldyrym |
| endi | emdi | am | inci | indi | şindi | şimdi | indi |
| tüs | çüş | künoʰrta | öyle | günorta | üülen | öğle | öýle |
| tüsten burın | çüstin burun | künoʰrtadan porn | goşlux | quşluq | kuşluk | kuşluk | guşluk |
Konuşanların dağılımı
[değiştir | kaynağı değiştir]| Dil | Konuşan sayısı | Konuşulan ülkeler ve konuşan sayısı |
| Türkçe | 88 milyon |  Türkiye, 77 milyon
Balkanlar, 1.9 milyon
|
| Gagavuzca | 140.000 |  Moldova, 114.000
|
| Azerice
(Azerbaycan Türkçesi) |
23 milyon[6] |  İran, 10,9 milyon[7]
|
| Türkmence | 11.2 milyon |  Türkmenistan, 6,1 milyon
|
| Horasanca | 886.000 | İran (Horasan)[10]
|
| Kaşgayca | 1.500.000 | İran (Fars, Huzistan)[11]
|
| Aynallu | 7.000 | İran (Merkezi, Erdebil ve Zencan)
|
| Afşarca | 30.000 |  Afganistan (Kabil, Herat), Kuzeydoğu-İran
|
| Salarca | 70.000 |  Çin, (Qinghai ve Gansu)[12]
|
| Toplam | ~121.000.000 |
Notlar
[değiştir | kaynağı değiştir]Ayrıca bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Zeynep,KORKMAZ,"OĞUZ TÜRKÇESİNİN TARİHÎ GELİŞME SÜREÇLERİ VE DİVANU LÛGAT-İT-TÜRK[ölü/kırık bağlantı]",Türkoloji Makaleleri 31 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ Glottolog'da Modern Azeric 24 Şubat 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. girdisi.
- ^ Баскаков, Н. А. Тюркские языки, Москва 1960, с. 126-131.
- ^ Dwyer, Arienne M. (1998). "the Turkic Stratigraphy of Salar: An Oghuz in Chagatay Clothes?". Turkic Languages (İngilizce). Harrassowitz Verlag: 49-83.
- ^ Lewis, M. Paul, (Ed.) (2009). "Language Family Trees: Altaic, Turkic, Southern, Turkish". Ethnologue: Languages of the World. Dallas, TX: SIL International. 19 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Nisan 2011.
- ^ Azerbaijani, Ethnologue (21. baskı, 2018) North Azerbaijani, Ethnologue (21. baskı, 2018) South Azerbaijani, Ethnologue (21. baskı, 2018) Salchuq, Ethnologue (21. baskı, 2018) Qashqai, Ethnologue (21. baskı, 2018)
- ^ Ethnologue'da Güney Azerbaycanca maddesi
- ^ Azerbaijani at Ethnologue (21st ed., 2018) North Azerbaijani at Ethnologue (21st ed., 2018) South Azerbaijani at Ethnologue (21st ed., 2018) Salchuq at Ethnologue (21st ed., 2018) Qashqai at Ethnologue (21st ed., 2018)
- ^ Turkmen at Ethnologue (21st ed., 2018)
- ^ "Khorasani Turkish - Ethnologue". 6 Haziran 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Mart 2019.
- ^ http://www.ethnologue.com/language/qxq%7Cwebsite=Ethnologue}}
- ^ Ethnologue.com :report for language code:slr 18 Eylül 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Heinz F. Wendt: Fischer Lexikon Sprachen, 1961 (ISBN 3-596-24561-3)
