Mihaylovski Kuşatması
| Mihaylovski Kuşatması | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Rus-Çerkes Savaşı | |||||||
 | |||||||
44°21′K 38°32′D / 44.350°K 38.533°D
| |||||||
| Taraflar | |||||||
 Çerkesya |
 Rus İmparatorluğu | ||||||
| Komutanlar ve liderler | |||||||
|
İsmail Berzeg Qerzeç Şırıhuqo Hawduqo Mansur Yusıf Nıcepsıho × |
 Nikolay Liko (ölü) Teğmen Kraumgold (ölü) Teğmen Timçenko (ölü) Teğmen Beznosov (ölü) Arhip Osipov (ölü) | ||||||
| Çatışan birlikler | |||||||
 Ubıh birlikleri Şapsığ birlikleri Natuhay birlikleri |
Karadeniz Hattı 4 Nolu Tabur'un 2'nci ve 3'üncü bölükleri Navaginsky Piyade Alayı'nın 6. Silahşör bölüğü Tenginsky Piyade Alayı'nın 9. Silahşör bölüğü | ||||||
| Güçler | |||||||
| 7.000 Çerkes |
2.776 kişilik garnizon 500 Rus askeri 8 top | ||||||
| Kayıplar | |||||||
| 2.000 Çerkes | Tüm garnizon | ||||||
Mihaylovski Kuşatması (Adigece: Михайловски Къэуцухьэ; Rusça: Оборона Михайловского укрепления) Rus-Çerkes Savaşı sırasında 3 Nisan 1840'ta gerçekleşti. Çerkesler, Rus savunmasını bozguna uğratarak kuşatmayı kazandı. Yenilgiyi kabul etmeyen Rus asker Arhip Osipov barut deposuna sızdı ve patlayıcıları patlatarak kendisi, garnizonun kalıntıları ve önemli sayıda Çerkesi öldürdü. Rus Ordusu tarihinde bu eylem övülmüş ve "sembolik ölümsüzlük" olarak tanımlanmıştır.[1][2]
Arkaplan
[değiştir | kaynağı değiştir]
Rus-Çerkes Savaşı 1763'ten beri devam ediyordu. Ruslar uzun süredir Çerkesya'nın Karadeniz kıyısına çıkarma yapıp tahkimatlar inşa ediyorlardı. Ruslar Karadeniz kıyısına daha fazla çıkarma yaparak tahkimatlarını güçlendirmeye başladılar ve kontrol elde ederek büyük bir ordu topladılar. 1834 yılında Tığujıqo Qızbeç 1.700 askeriyle 14.000 kişilik Rus ordusunu tuzağa düşürerek yok etti. Aynı yılda 1.200 askeriyle 6.000 kişilik bir Rus ordusunu daha tuzağa düşürerek yok etti.[3] Ardından Maryanskaya, Georgie, Afepskaya ve Apenskaya dahil olmak üzere birçok Rus garnizonunu yok etti. 1837 yılında Nikolayev tahkimatını ele geçirdi.[3] Ruslar tüm bu yenilgilerin ardından bölgede daha güçlü bir tahkimat olması gerektiğini düşündüler. Mihaylovski tahkimatı, bölge üzerinde kontrol sağlamak için 1837'de Vulan Nehri'nin ağzına inşa edilmeye başlandı. Uzunluğu yaklaşık 200 kulaçtı. Ateş hattı çok genişti[4] ve uzunluğu 540 kulaç'a kadar ulaşıyordu.[5] Rusya'nın bölgedeki en güçlü tahkimatlarından biriydi.
İsmail Berzeg liderliğinde Çerkesler, 1837'de saldırarak inşaatı engellemeye çalıştılar.[6][7] 1839'dan itibaren tahkimat, Karadeniz kıyı şeridinin 1. tümeninin komutasına verildi. Bu bölümün başkanı Tuğamiral L. M. Serebryakov'du ve tüm kıyı şeridinin başı Korgeneral N. N. Rayevsky idi.[8] Diğer kuşatmalarda Çerkes zaferlerinin ardından garnizon takviye edildi,[9] burçlara 8 top yerleştirildi.[10]
Rusların durumu
[değiştir | kaynağı değiştir]Karadeniz kıyı şeridini oluşturma fikri Çar I. Nikolay'a aitti. Ancak, çeşitli nedenlerle tahkimatlar etkisiz kaldı.[11] Bölgedeki Rus generaller, tahkimat inşa etme stratejisinin son derece gereksiz olduğunu ve Aleksey Yermolov'un kendi deyimiyle "terör stratejisinin" daha etkili olduğunu düşünüyorlardı. Fakat Çar Nikolay tahkimatların inşasına devam etti.[12]
Surların üzerine çeşitli kalibre ve cephaneliklere sahip dökme demir toplar yerleştirildi. Çerkesler bu tür teknolojileri nadiren kullandılar, bu nedenle Ruslar teknolojik bir avantaja sahipti.[13]
Çerkesler, kıyı şeridindeki tahkimatlar ile ana Rus komutanlığı arasındaki kara iletişimini kesmişti. Bu nedenle, askeri tehlike durumunda, Rus garnizonları, dışarıdan yardım ümidi olmaksızın yalnızca kendi kuvvetlerine güvenmek zorunda kalıyordu. Yılda iki kez deniz yoluyla istihkâmlara yiyecek ulaştırılırdı ve ara sıra kruvazörler hastaları almak için yol boyunca oraya gelirdi.[13]
Çerkeslerin durumu
[değiştir | kaynağı değiştir]
14 Eylül 1829'da Edirne Antlaşması imzalandı.[14] Bu antlaşmaya göre, Osmanlı İmparatorluğu Çerkesya dahil olmak üzere Kafkasya'yı Rus toprağı olarak tanıyordu.[15] Çerkesler bu antlaşmanın gerçekliğine inanmadılar. Antlaşmanın gerçek olduğu doğrulandıktan sonra Çerkes elçileri İngiltere, Fransa ve Osmanlı topraklarına gönderilerek antlaşmanın Çerkesler için geçersiz hükmünde olduğu bildirildi.[16] Rusya ise bu antlaşmayı Çerkesya'nın kendisine ait olduğu iddiasını güçlendirmek için kullandı.[15]
Çerkesler, Türk ve İngiliz maceracılar tarafından gizlice destekleniyordu.[17] Geleneksel halk meclisinde Çerkesler, Ruslarla tüm ilişkilerini bitirmeye ve Rus yayılmasına direnmeye devam etmeye karar verdiler.[13]
1839'da Çerkesya mahsul kıtlığı yaşadı. Çerkeslerin amaçlarından biri, Rus tahkimatlarının rezervlerini ele geçirmekti.[18][11]
Kuşatmadan önce
[değiştir | kaynağı değiştir]1840 baharında İsmail Berzeg komutasındaki bir Çerkes ordusu örgütlendi.[19][20] Yeğeni Berslan Berzeg de yardımcı oldu.[21] Çerkes ordusu 35 ila 40 bin kişiden oluşuyordu.[13][22][23] Kafkas hattının şefi General Pavel Grabbe raporunda şunları yazdı:
Evlerini ve ailelerini terk ettiler ve kıyı şeridindeki tüm kaleleri ve tahkimatları ele geçirene kadar dağılmayacaklarına dair ortak bir yemin ettiler.
Şogen Musa gibi Çerkes casusları, ticaret kisvesi altında Rus tahkimatlarının zayıf noktalarını not ettiler. Polonyalı asker kaçaklarından garnizonların durumu hakkında ayrıntılı bilgi aldılar. Polonyalılar ayrıca Çerkeslere yardım ederek onlara surları kuşatmanın en yeni Avrupa yöntemlerini öğrettiler.[13] Tahkimatlar, 250 kulaç mesafedeki çevredeki dağlardan açıkça görülebiliyordu.[4]
7 Şubat'ta Çerkeslerin Lazarevsky kalesini aldığı Lazarevski Kuşatması gerçekleşti. Karadeniz kıyı şeridi şefi Teğmen-General Rayevsky raporunda, "Bu kalenin ele geçirilmesi, tüm tahkimatlara yönelik genel bir saldırıya işaret edecek" dedi. Daha sonra 28-29 Şubat gecesi Çerkesler Velyaminovski Kuşatması sonucu Velyaminovski kalesini ele geçirdiler. 13-14 Mart gecesi Çerkesler Golovinski tahkimatını almaya çalıştı.[12] Lazarevski ve Velyaminovski kalelerinin ele geçirilmesinden sonra, Çerkesler yeni güçlerle Mihailovski tahkimatına yapılacak saldırı için hazırlanmaya başladılar. 15 Mart'ta bir Rus casusu, kaleye saldırmak isteyen yaklaşık 11 bin Çerkesin toplandığı haberiyle kaleye geldi.[18]
Mihaylovski tahkimatının komutanı Nikolay Liko askeri bir toplantı düzenledi. Toplantıda askerlerine "pes etmemeleri ve kanlarının son damlasına kadar savaşmaları" çağrısında bulundu.[24][13] 17 Mart'ta Rus casusu, Çerkeslerin saldırı hazırlıklarını doğruladı.[11] Rus askerleri silahlarıyla uyudu.[13]
Saldırı sırasında Mikhailovsky tahkimatının Rus garnizonu, Karadeniz Hattı 4 Nolu Tabur'un 2. ve 3. bölükleri, Navaginsky Piyade Alayı'nın 6. Silahşör bölüğü ve Tenginsky Piyade Alayı'nın 9. Silahşör bölüğünden oluşuyordu. Surların üzerine 8 top yerleştirildi.[10] Çerkesler tarafından esir alınan ve firar eden iki Kazak, Çerkeslerin sayısının yaklaşık 7 bin kişi olduğunu bildirdi.[25]
Kuşatma
[değiştir | kaynağı değiştir]İlk saldırı
[değiştir | kaynağı değiştir]22:00'a kadar 21 Mart'ta Çerkesler, tahkimatı her yönden hatırı sayılır bir mesafeden kuşatmıştı. Ana güçleri Vulanom Nehri'nin ötesindeki ormanda saklanmıştı.
21 Mart'ı 22 Mart'a bağlayan gecenin 4. saatinde şafaktan hemen önce Çerkesler ellerinde merdivenlerle farklı yönlerden sessizce surlara yaklaşmaya başladılar.[4] Çerkeslerin tahkimata doğru ilerlediğini fark eden bir nöbetçi, bunu hemen Başçavuş H. Komlev'e bildirdi. Garnizon ateş açtı. İlk top atışından sonra, Çerkesler "şiddetli bir çığlık" ile ve açıkça saldırıya koştular.[13][11] Karanlıkta, garnizon askerleri hiçbir şey görmeden rastgele ateş ettiler. Ağır tüfek ve top ateşi altında Çerkesler geri çekilmeye karar verdiler.[10][26]
Yaklaşık bir buçuk saat hafif çatışmalar oldu, ardından Çerkesler hızlı bir saldırıya devam etti. Top, kaleden, saldırganların zaten bulunduğu hendek boyunca bir kurşun atışı yapmayı başardı. Buna rağmen Çerkesler, göğüs göğüse şiddetli bir savaşa girdikleri surlara tırmanmayı başardılar. Ruslar birkaç kez Çerkesleri surdan attılar, ancak yeni Çerkes kuvvetleri yeniden tırmandı. Sonunda, daha fazla birlik yardıma geldi ve saldırganları surdan atmayı başardı.[7] Kalenin savunucuları, geri çekilen dağcılara tüfek ve top ateşi açmaya devam ederek kayıplarını önemli ölçüde artırdı.[10][18][26]
Çerkes Askeri Konseyi
[değiştir | kaynağı değiştir]Başarısız olan saldırının ardından Çerkeslerin kampında anlaşmazlıklar başladı. Uzun bir görüşmeden sonra anlaşmaya vardılar.[10][7] Piyade milislerinin ikinci kez saldırıya gönderilmesine ve süvarilerin bariyer müfrezesi işlevini yerine getirmek için yaklaştırılmasına karar verildi.[10][18][7]
İkinci saldırı
[değiştir | kaynağı değiştir]İki ateş arasında kalan Çerkes askerleri yeniden hücuma geçtiler ve savunucuların şiddetli ateşine rağmen, birkaç yerden eş zamanlı olarak surlara tırmanmayı başardılar.[7]
G. I. Philipson'a göre, başlangıçta Çerkeslerin bir kısmı tahkimatın bir kısmına saldırdı, ancak bunun "sahte" bir saldırı olduğu ortaya çıktı. Bu sahte saldırının amacı, garnizonu kalenin kuzey ve kuzeydoğu kısımlarından uzaklaştırmaktı ve onu Çerkeslerin ana kuvvetleri izledi.[4]
Juba bataryasını savunan 3. Hat Bölüğünün kalıntıları Çerkesler tarafından mağlup edildi. Tenginsky alayının 9. bölüğünün komutanı Teğmen Kraumgold, "korkmayın" diye bağırarak olay yerine koşarken vuruldu ve tökezledi,[26] daha sonra Çerkesler tarafından "parçalara ayrılarak" öldürüldü.[27] Kısa süre sonra Navaginsky alayının 6. bölüğünün komutanı Teğmen Timçenko da öldürüldü. Birkaç dakika sonra, topçuların komutanı Teğmen Yermolaev ve onunla birlikte her bir topçu da öldürüldü.[28][10]
Savaş sırasında garnizon ikiye bölündü ve Çerkesler tarafından geri püskürtüldü.[13][29] Geri çekilme sırasında garnizon, Çerkeslerin eline geçmesinler diye yiyecek ve diğer depoları yaktı.[30][31]
Rus kuvvetlerinin kalıntıları kendilerini savunmaya devam etti. Komutan Liko sağ bacağından yaralanmıştı ve kesilen sol kaşından gözlerine kan akıyordu.[13][29]
Çerkes saflarına sızan bir Rus casusu bağırarak Liko'dan "gönüllü olarak teslim olmasını" istedi. Ajan hemen vuruldu ve Çerkesler daha büyük bir öfkeyle saldırıya geçti.[13]
Aynı zamanda bazı Rus askerleri 4 top alarak Çerkeslere ateş açtı. Çerkesler toplara koştu ve bu askerlerle çatışmaya girdi. Buradaki bir Rus askeri, Aleksandr Fyodorov, yaklaşık bir düzine Çerkes ile bir süngü ve dipçik ile uzun süre savaştı. Cesaretinden dolayı Çerkesler onu öldürmemeye, canlı yakalamaya karar verdiler. Fyodorov tamamen tükenip tüfeğini indirdikten sonra Çerkesler onu yakaladı.[18][13]
3 saatlik savaş sırasında tüm Rus subayları öldürüldü. Bütün burçlar Çerkesler tarafından ele geçirildi ve "Allahu ekber" diye bağırılarak üzerlerine kırmızı zafer pankartları asıldı.[13]
İntihar saldırısı
[değiştir | kaynağı değiştir]Bir Rus subayı olan Arhip Osipov, Rus kuvvetlerinin kaybını görünce barut deposuna koştu.[26] Papaz Markel, Osipov'u kutsadı ve haça dua etmesine izin verdi, ardından Osipov bağırdı:[13]
Zamanı geldi! Hayatta kalan, yaptıklarımı hatırlar!
Daha sonra patlamayı başlattı. Depoda içi doldurulmuş el bombalarına ek olarak 200 pud kadar barut vardı. Hepsi patladı. D. V. Rakoviç, bir görgü tanığının sözlerinden alıntı yaparak şunları yazdı:
Korkunç bir ses oldu, her şey sarsıldı ve alevlerle, insan cesetleriyle, taşlarla dolu bir duman sütunu havaya yükseldi! Her şey sessizdi ve henüz öğle vakti gelmemiş olan güneş, yalnızca kanlı bir ölüm ve yıkım tablosunu aydınlatıyordu.
Etkileri
[değiştir | kaynağı değiştir]Kuşatmadaki tüm Rus komutanlar öldü. Komutan Nikolay Liko ise Çerkesler tarafından esir alındı ve daha sonra yaralarından öldü.[32][31]
11 Nisan'da Korgeneral N. N. Rayevsky de Mihaylovski tahkimatının düşüşüyle ilgili bir rapor aldı ve şunları kaydetti:[12]
Korkunç! Bunun henüz son talihsizliğimiz olmayacağından son derece korkuyorum!
General G. I. Philipson'a göre Velyaminovski ve Mihaylovski kaleleri bölgedeki en önemli kalelerdi ve buna şunları kaydetti:[4][33]
Biz bu kaleleri güçlendirerek kurtarmadık, sadece kayıpları artırdık! Dağcılar ise Mihaylovski tahkimatının ele geçirilmesi sırasında can kayıplarından motivasyonlarını hiç kaybetmediler. topraklarındaki tüm Rus binalarını yok edinceye kadar silahlarını bırakmayacaklarına yemin ettiler.
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Menning B. W. The Army and Frontier in Russia // Transformation in Russian and Soviet military history: proceedings of the Twelfth Military History Symposium, United States Air Force Academy, 1—3 October 1986 / Ed. by Şablon:Ы. — Washington, D.C.: USAFA, Office of Air Force History, 1990. — P. 27. — ISBN 0-912799-57-9.
- ^ Салчинкина 2012.
- ^ a b Kasht, Ali M. Kizbech
- ^ a b c d e Филипсон 2000.
- ^ Ворошилов В. И. История убыхов (Очерки по истории и этнографии Большого Сочи с древнейших времён до середины XIX века). — Майкоп: Афиша, 2006. — С. 264—255. — ISBN 5-79-92-0377-1.
- ^ Фадеев 1935.
- ^ a b c d e Лавров 2009.
- ^ "Деятельность Н. Н. Раевского в должности начальника Черноморской береговой линии (1839—1841 гг.)"."Деятельность Н. Н. Раевского в должности начальника Черноморской береговой линии (1839—1841 гг.)".
- ^ Берже 1877.
- ^ a b c d e f g Юров 1886.
- ^ a b c d Шишкевич 2003.
- ^ a b c Андреев-Кривич 1952.
- ^ a b c d e f g h i j k l m n Ракович 1900.
- ^ John Emerich Edward Dalberg Acton (1907). The Cambridge Modern History. Macmillan & Co. s. 202.
- ^ a b Richmond, Walter (9 Nisan 2013). The Circassian Genocide. Rutgers University Press. ISBN 978-0-8135-6069-4. 23 Ocak 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Şubat 2020.
- ^ King, Charles. The Ghost of Freedom: A History of the Caucasus. ss. 92-93.
- ^ Дзидзария Г. А. Махаджирство и проблемы истории Абхазии XIX столетия / Ред. Şablon:Ы. — 2-е изд. — Сухуми: Алашара, 1982. — С. 66—68.
- ^ a b c d e Дубровин и др. 1896.
- ^ Панеш А. Д. Мюридизм и народно-освободительное движение адыгов Северо-Западного Кавказа (1829—1864 гг.). — ИРИ РАН. — М., 1994. — С. 17.
- ^ Хафизова М. Г.. Убыхи: Ушедшие во имя свободы / Науч. ред. Şablon:Ы. — Нальчик: Изд-во М. и Şablon:Ы, 2010. — С. 80.Хафизова М. Г.. Убыхи: Ушедшие во имя свободы / Науч. ред. Şablon:Ы. — Нальчик: Изд-во М. и Şablon:Ы, 2010. — С. 80.
- ^ Половинкина Т. В.. Черкесия — боль моя: исторический очерк (древнейшее время — начало XX века). — 2-е изд. испр. и доп. — Майкоп: Адыгея, 2001. — С. 126—128.Половинкина Т. В.. Черкесия — боль моя: исторический очерк (древнейшее время — начало XX века). — 2-е изд. испр. и доп. — Майкоп: Адыгея, 2001. — С. 126—128.
- ^ Блиев 2006; Блиев 2011.
- ^ Хафизова М. Г. Убыхи в освободительном движении на Северо-Западном Кавказе в 20—60-е годы XIX века: автореферат диссертации … кандидата исторических наук: 07.00.02. — КБГУ им. Х. М. Бербекова. — Нальчик, 2007. — С. 16.
- ^ Карабанов 1855.
- ^ Архив Раевских & 1908—1915, Т. 3.
- ^ a b c d Белевич 1910.
- ^ о свидетельству унтер-офицера И. Мирославского, на его глазах был изрублен горцами «в куски».
- ^ Мирославский 1879.
- ^ a b Лавров 1900.
- ^ ЭВМН 1891.
- ^ a b Альхаов 2016.
- ^ Эсадзе 1993.
- ^ Лазарев 1955.
- Адыгская (Черкесская) энциклопедия / гл. ред. Şablon:Ы. — Фонд им. Şablon:Ы, 2006. — 1247 с. — ISBN 5-99003-371-0.
- Şablon:Книга:Акты Кавказской археографической комиссии
- Альхаов А. А. (2016). "Военные действия на Черноморской береговой и Геленджикской линиях во второй половине 1839 — первой половине 1840 гг". Вестник науки Адыгейского республиканского института гуманитарных исследований им. Şablon:Ы. Майкоп: Изд-во АРИГИ.
- Андреев-Кривич С. А. Два распоряжения Николая I // Литературное наследство / Гл. ред. Şablon:Ы; ред. Şablon:Ы, Şablon:Ы, Şablon:Ы. — АН СССР. Отд-ние лит. и яз. — М.: АН СССР, 1952.
- Архив Раевских: в 5 томах / ред. и примеч. Şablon:Ы. — Изд. Şablon:Ы. — СПб.: Тип. Şablon:Ы, 1908—1915.
- Белевич К. П. Оборона Черноморских береговых укреплений в 1840 году // Несколько картин из кавказской войны и нравов горцев. — СПб.: Тип. Кюгельген и К°, 1910.
- Берже А. П. (1877). "Защита Михайловского укрепления". Русская старина. СПб.: Тип. Şablon:Ы.
- Блиев М. М. (2006). "«Кто вы: друзья наши или враги?» Стремился ли Петербург к «покорению» и «геноциду» черкесов". Родина. М.
- Блиев М. М. Черкесия и черкесы XIX века: Краткий очерк истории. — М.: Международный институт новейших государств, 2011. — 192 с. — ISBN 978-5-8041-0574-8.
- Бондаренко В. В. «Помните, братцы, мое дело!»: Архип Осипов // 100 великих подвигов России. — Вече, 2011. — ISBN 978-5-9533-5509-4.
- Голохвастов К. К. Геройский подвиг рядового Тенгинского полка Архипа Осипова: Рассказ из времён Кавказской войны. — СПб.: Şablon:Ы, 1896. — 96 с.
- Şablon:Книга:Гизетти А. Л.: Сборник сведений о потерях Кавказских войск
- Şablon:ВЭЛ
- Şablon:ВТ-ВЭС
- Лавров А. Н. Краткое описание боевой жизни и деятельности 77-го Пехотного Тенгинского его императорского высочества великого князя Алексея Александровича полка. 1700—1900. — Тифлис: Тип. Канц. главнонач. гражд. частью на Кавказе, 1900. — 150 с.
- Лавров Л. И. Убыхи: историко-этнографическая монография / Отв. ред. Şablon:Ы. — МАЭ РАН. — СПб.: Наука, 2009. — 238 с. — ISBN 978-5-02-025592-0.
- Лазарев М. П. Документы / Сост. Şablon:Ы, Şablon:Ы, Şablon:Ы; под ред. Şablon:Ы. — ЦГАВМФ. — М.: Воениздат, 1955.
- Мирославский И. (1879). "Взрыв Михайловского укрепления в 1840 году: Рассказ одного из бывших в плену участников дела" (PDF). Кавказский сборник. Тф.: Тип. Окружн. штаба Кавк. воен. округа.
- Şablon:ВТ-ЭСБЕ
- Şablon:Книга:ЭВМН
- Обзор войн России от Петра Великого до наших дней. (Пособие для изучения военной истории в военных училищах) / Сост. Şablon:Ы, Şablon:Ы, Şablon:Ы, Şablon:Ы, Şablon:Ы; под общ. ред. Şablon:Ы. — СПб.: Тип. Тренке и Фюсно, 1896. — VI, 414 с.
- Ольшевский М. Я. (1893). "Кавказ с 1841 по 1866 год". Русская старина. СПб.: Тип. «Общественная польза».
- Покорение Западного Кавказа и окончание Кавказской войны: исторический очерк Кавказско-горской войны в Закубанском крае и Черноморском побережье / сост. Şablon:Ы, предисл. Şablon:Ы. — Майкоп: Меоты, 1993. — 120 с.
- Şablon:Книга:Ракович Д. В.: Тенгинский полк на Кавказе
- Салчинкина А. Р. Героические символ-образы Кавказской войны 1817—1864 гг. как феномен массового сознания // Кубанские исторические чтения: Материалы III Всероссийской с международным участием научно-практической конференции (Краснодар, 20 июня 2012 г.) / Отв. ред. Н. П. Курусканова, Б. В. Улезко. — Краснодар: Изд-во Краснодарского ЦНТИ, 2012. — ISBN 978-5-91221-124-9.
- Трубецкой Н. С. "Почтовый ящик". Военно-исторический вестник. Париж: Общ-во Любителей русской военной старины.
- Урушадзе А. Т.. Кавказская война: Семь историй. — М.: НЛО, 2018. — 332 с. — ISBN 978-5-4448-0875-7.
- Фадеев А. В. (1935). "Убыхи в освободительном движении на Западном Кавказе" (PDF). Исторический сборник. М.: Изд-во АН СССР.
- Фелицын Е. Д. (1890). "Геройская защита Михайловского укрепления и беспримерный подвиг рядового Архипа Осипова, 22 марта 1840 года". Кубанские областные ведомости. Екатеринодар.
- Фёдоров М. Ф. (1879). "Походные записки на Кавказе с 1835 по 1842 год". Кавказский сборник. Тф.: Тип. Окружн. штаба Кавк. воен. округа.
- Филипсон Г. И. Воспоминания. 1837—1847 // Осада Кавказа. Воспоминания участников Кавказской войны XIX века / Сост. Şablon:Ы. — СПб.: Звезда, 2000. — ISBN 5-94214-001-4.
- Хлудова Л. Н. (2015). "Черноморская береговая линия в российско-горских взаимоотношениях периода «Кавказской войны»: изобразительные сюжеты". Историческая и социально-образовательная мысль. Краснодар: КМАПП.
- Хохлов И. В. (2007). "Российские воины, следуя традициям, жертвовали собой ради победы и любви к своим знамёнам: о порядке зачисления героев навечно в списки части и подразделения". Военно-исторический журнал. М.: Минобороны России.
- Шишкевич М. И. Покорение Кавказа. Персидские и кавказские войны // История русской армии: в 7 томах / Гл. ред. Şablon:Ы; ред. Şablon:Ы. — СПб.: Полигон, 2003. — 720 с. — ISBN 5-89173-212-2.
- Штутман С. М. (1994). "Зачислить навечно". Родина. М.
- Юров А. (1886). "1840, 1841 и 1842 годы на Кавказе". Кавказский сборник. Тф.: Тип. Окружн. штаба Кавк. воен. округа.