İçeriğe atla

Keseliler

Vikipedi, özgür ansiklopedi
Keseliler
Yaşadığı dönem aralığı: 75-0 myö
Kampaniyen-Günümüz[1] 
Koala (Phascolarctos cinereus)
Biyolojik sınıflandırma Bu sınıflandırmayı düzenle
Âlem: Hayvan
Şube: Chordata
Sınıf: Mammalia
İnfra sınıf: Metatheria
(sırasız): Marsupialia
Illiger, 1811
Üst takımlar
Mevcut türlerin dağılımı

Keseliler (Latince: Marsupialia), memeliler sınıfının bir alt sınıfıdır. Eteneliler ile aralarındaki en önemli fark, yavruların henüz iyi gelişmemiş (neredeyse Embriyo) şekilde çok erken doğup annenin kesesinde gelişmeye devam etmesidir. Bugün Avustralya ve Amerika'da yaklaşık 320 keseli türü yaşamaktadır. Bunlar bütün memelilerin %6'sını oluşturur.[kaynak belirtilmeli]

Özellikleri

[değiştir | kaynağı değiştir]

Keselilerde yavruyu süt ile emzirmek, kıllardan oluşan bir post, üç kemikçikten oluşan duyma mekanizması ve ses telleri gibi memeliler için tipik olan özellikler mevcuttur. Ancak doğurma şekli, keseleri ve bazı diğer özellikleri Etenelilerden farklı olduklarını gösterir.

Kafatasları ve beyinleri vücutlarına orantılı olarak dar ve küçüktür. Beyin yapısı diğer memelilerden olduğundan daha basittir. Çoğu ortak özellikleri kafataslarında ve dişlerinde bulunur. Vücut yapıları ise türden türe çok farklı olabilir. Keselilerin daima 2 adet cinsel organı vardır.. Dişilerin iki adet rahmi ve iki adet döl yolu vardır. Erkeklerde de penis ve testis torbası ikişer adet vardır.

Kese (Marsupium) çoğu türde mevcut olsa da her keseli türünde yoktur. Bazı keselilerin sabit bir kesesi varken, bazılarında sadece gebelik zamanında gelişir. Keseli sıçangiller gibi bazılarının ise kesesi yoktur ve yavrularını karınlarında bulunan bir deri buruşukluğuna veya postun arasına saklarlar. Kesenin yapısında da farklar vardır: Zıplayarak ilerleyen Kangurugiller'de kesenin girişi öndedir. Dört ayak üzerinde yürüyen veya ağaçlara tırmanan türlerde ise kesenin girişi arkadadır.

Vücut ölçüleri ve şekilleri de çok farklıdır. En büyük yaşayan keseli Kızıl dev kanguru 1,8 m boya ve 90 kg ağırlığa ulaşır. En küçük temsilcileri Yassı kafalı keseli fare 5 cm uzunluğa ve 5 gram ağırlığa ulaşır. Ancak soyu tükenmiş olan çok daha büyük keseli türleri de tanılmaktadır (örneğin Diprotodon).

Birçok keseli türleri eteneli türlere benzemekte ve konvergen evrimin mükemmel örneklerini sunmaktadır. Örneğin soyu tükenmiş Tazmanya kurdu bildiğimiz eteneli kurda çok benzemektedir. Keseli köstebek, bildiğimiz eteneli köstebeğe benzer bir vücut yapısı ve yaşam şekli geliştirerek aynı habitatı ele geçirmiştir. Keseli sıçangiller ve Fare keseli sıçanıgiller'de yine eteneli kemirgenlere benzer vücut yapısı ile sıçan ve fare gibi habitatlara yerleşmiştir. Bir keseli familyası olan Uçar kuskusgiller'in geliştirdiği uçma membranı ve süzülme yöntemleri, eteneli bir familya olan Uçar makigiller veya Uçar sincapcıklar'da olanın aynısıdır, ama bu familyalar bunları birbirlerinden bağımsız şekilde geliştirmiştir. Kangurugillerin beslenmesi ve sindirim sistemi eteneli Çift toynaklılara benzemektedir. Birden fazla mideye sahiptirler ve hatta bazen geviş getirirler.

Yayılım ve yaşam alanı

[değiştir | kaynağı değiştir]

Keseliler Avustralya civarında ve Amerika'da yaşar. Amerika'da yaşayanların çoğu Güney Amerika'da yaşar. Birkaç tür Orta Amerika'da ve sadece Opossum türü Kuzey Amerika'da yaşar.

Avustralya civarındaki keselilerin çoğu Avustralya ve Yeni gine'de yaşar. Endonezya'nın doğusunda ve Solomon Adaları'nda da keseli türleri vardır. Pasifik Okyanusu'nun diğer adalarında ve Yeni Zelanda'da keseli türler yoktur.

Keseliler farklı yaşam alanlarına uyum sağlamıştır: Ormanlı, kurak ve çalılık, dağlı ve hatta çöl bölgelerinde rastlanabilirler. Etenelilerden farklı olarak neredeyse hiç sucul yaşamaya uyum sağlamış keseli yoktur. Sadece Sucul keseli ve kısmen Kalın kuyruklu keseli sıçan sucul bir yaşam şekli sürdürmektedir. Birçok keseli türleri ağaçlarda yaşamaya uyum sağlamış ve tırmanmaya yönelik vücut yapıları ve kabiliyet geliştirmiştir.

Yaşam şekli

[değiştir | kaynağı değiştir]

Keselilerin yaşam şekilleride aynı yaşam alanları kadar birbirlerinden farklıdır. Bazıları gece diğerleri gündüz aktifdir. Etenelilerde olduğu gibi iyi gelişmiş sosyal yapılar keselilerde yoktur. Bazı türler yalnız, diğerleri belli bir sosyal düzeni olmayan kısa ömürlü sürüler içinde yaşar.

Keselilerin beslenmeside familyadan familyaya çok farklıdır. Kangurugiller, Vombatlar ve Koala otçuldur. Çoğu keseliler her şey yiyicidir (omnivor) ve sırf etçil beslenen keseliler Yırtıcı keseliler ve Fare keseli sıçanıgiller familyalarında bulunur.

Üreme

[değiştir | kaynağı değiştir]
Annesinin kesesi içinde yeni doğmuş bir kanguru yavrusu
Kesesi içinde yeni doğmuş yavrusu ile bir kanguru

Keselilerin üreme sistemi etenelilerin üreme sisteminden oldukça farklıdır.[2][3] Embriyonik gelişim esnasında tüm keselilerde bir koryo-vitellin plasenta oluşur. Bandikutlarda ek olarak koryo-allantoik plasenta da oluşur ama Eutheria kladı üyelerinde bulunan koryonik villi bulunmaz. Sadece Koala'da ve birkaç diğer türde gerçek bir plasenta vardır. Keselilerde üremenin evrimi ve memelilerin üremesinin atasal durumu 19. yüzyılının sonundan beri tartışmalara neden olan bir konudur. Her iki cinsiyet de, dışarı atılmadan önce atıkların saklandığı ürogenital keseye bağlı bir kloaka sahiptir.[3] Keselilerin mesanesi idrarı toplamak ve hem erkek hem de dişilerde ortak olan ürogenital boşluğa boşaltma işlevine sahiptir.[3]

Keselilerde gebelik 11 - 43 gün kadar kısadır. Yavrular az gelişmiş, henüz embriyo seviyesinde dünyaya gelir. Bazılarında 1 gram (bir türde hatta 1 mg) ağırlığında olan yavrunun henüz organları bile yeterince gelişmiş değildir. Sadece kolları ve bacakları, kendi kendine annenin kesesine tırmanıp memeyi bulmaya yetecek kadar gelişmiş olur.

Her keselinin içinde memelerin bulunduğu gerçek bir kesesi yoktur. Bazı türlerde yavrular sadece memeye asılı şekilde postun arasında veya deri kırışıklıkları arasında saklı durur. Keseli yavruları yaşamlarının ilk haftalarında veya aylarında annenin memesini ağzından bırakmaz ve anne ile bir bütün olur. Keselilerde emzirme süresi etenelilerde olduğundan daha uzundur.

Erkek üreme sistemi

[değiştir | kaynağı değiştir]

Macropodidae[4] ve keseli köstebekler[5] dışında keseli erkeklerinin çoğunda dişilerin iki vajinasına uyacak şekilde iki kolu ve iki ucu olan çatallı bir penise sahiptirler.[6][3][7][8][9][10][11] Penis yalnızca çiftleşme esnasında kullanılır ve boşaltım sisteminden ayrıdır.[3][9] Ereksiyon hâlinde iken kavislidir[12] ve ereksiyon hâlinde değilken S şeklinde kıvrık olarak gövdenin içinde saklanır.[9] Ne keselilerde ne de tek deliklilerde baculum yoktur.[6] Penis başının şekli keseli türleri arasında farklılık gösterir.[9][13][14][15]

Erkek Tasmanya kaplanının çalılıklar arasında koşarken dış üreme organlarını koruyan bir kesesi vardı.[16]

Sınıflandırma

[değiştir | kaynağı değiştir]
Tazmanya canavarı, Yırtıcı keseliler takımının en büyük temsilcisidir.

Eski sınıflandırmalarda keseliler Marsupialia adında tek bir takım olarak kabul edilmiştir. Ancak modern bilimde keselilerin sınıflandırmasını daha ayrıntılı ele alınıp, 2 üst takıma bölünen 7 takım kabul edilmektedir.

  • Alt sınıf Marsupialia- Keseliler
  • Takım Microbiotheria
  • Takım Notoryctemorphia
  • Alt takım Vombatiformes - Vombatımsılar
  • Alt takım Phalangeriformes - Kuskusumsular
  • Üst familya Phalangeroidea
  • Üst familya Petauroidea - (Uçan keseliler)
  • Alt takım Macropodiformes - Kangurumsular

İnsanlar ve keseliler

[değiştir | kaynağı değiştir]
20. yüzyılın başında soyu tükenen Domuzayaklı keseli

Dünyanın diğer kıtalarında da diğer memelilerde olduğu gibi, Avustralya'da da keseliler et ve postları yüzünden Avustralya yerlileri Aborijinler tarafından avlanmıştır. Aborijinlerin hangi türleri aşırı avlamak dolayı tükettikleri kesin söylenememektedir. Eski çağlarda ortadan kaybolan keseli türleri doğal facialardan dolayı da tükenmiş olabilir.

Ancak 19. yüzyılda Avrupalıların Avustralya'ya gelmesi ile birçok keseli türü yaşam alanlarının tarlaya veya otluğa cevrilmesi, aşırı avcılık ve Avrupa'dan getirilen yabancı hayvan türleri yüzünden tükenmeye başlamıştır. Özellikle Avrupa'dan getirilen kızıl tilki ve ev kedisi Avustralya'da her yere yayılmış ve birçok keseli türlerini ortadan kaldırmıştır ve hala günümüze kadar birçok türleri tehdit etmektedir.

Kaynakça

[değiştir | kaynağı değiştir]

Özel

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ Young, Emma. "Earliest known marsupial unearthed in China". New Scientist (İngilizce). 28 Ekim 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Temmuz 2021. 
  2. ^ Short, R. V.; Balaban, E. (1994). The Differences Between the Sexes. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-44878-9. 
  3. ^ a b c d e King, Anna (2001). "Discoveries about Marsupial Reproduction". Iowa State University Biology Dept. 5 Eylül 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Kasım 2012. 
  4. ^ Staker, Lynda (30 Haziran 2014). Macropod Husbandry, Healthcare and Medicinals—Volumes One and Two. Lynda Staker. ISBN 978-0-9775751-2-1. 
  5. ^ Cope, E.D. (Şubat 1892). "On the Habits and Affinities of the New Australian Mammal, Notoryctes typhlops" (PDF). The American Naturalist. 26 (302). ss. 121-128. 
  6. ^ a b Nowak 1999.
  7. ^ Don II, Hunsaker (1977). The Biology of Marsupials. Elsevier Science. ISBN 978-0-323-14620-3. 19 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Mayıs 2020. 
  8. ^ Setchell, B. P. (1977). "Reproduction in male marsupials". The Biology of Marsupials. ss. 411-457. doi:10.1007/978-1-349-02721-7_24. ISBN 978-1-349-02723-1. 
  9. ^ a b c d Renfree, Marilyn; Tyndale-Biscoe, Hugh (1987). Reproductive Physiology of Marsupials. Cambridge University Press. ISBN 9780521337922. 15 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Mayıs 2020. 
  10. ^ Sharman, G. B.; Pilton, Phyllis E. (1964). "The life history and reproduction of the red kangaroo (Megaleia rufa)". Proceedings of the Zoological Society of London. 142 (1). ss. 29-48. doi:10.1111/j.1469-7998.1964.tb05152.x. 
  11. ^ Sadleir, R. M. F. S. (1965). "Reproduction in two species of kangaroo (Macropus robustus and Megaleia rufa in the arid Pilbara region of Western Australia". Proceedings of the Zoological Society of London. 145 (2). ss. 239-261. doi:10.1111/j.1469-7998.1965.tb02016.x. 
  12. ^ Sadleir, Richard (1973). The Reproduction of Vertebrates. Elsevier Science. ISBN 978-0-323-15935-7. 1 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Mayıs 2020. 
  13. ^ Australian Mammal Society (1978). Australian Mammal Society. Australian Mammal Society. ss. 73-. 25 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Mayıs 2020. 
  14. ^ Osgood, Wilfred Hudson; Herrick, Charles Judson (1921). A monographic study of the American marsupial, Caēnolestes ... University of Chicago. ss. 64-. 25 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Mayıs 2020. 
  15. ^ The Urologic and Cutaneous Review. Urologic & Cutaneous Press. 1920. ss. 677-. 
  16. ^ Paddle, Robert (2002). The last Tasmanian tiger : the history and extinction of the thylacine. Port Melbourne, Vic.: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-53154-2. 

Genel

[değiştir | kaynağı değiştir]
  • T. S. Kemp: The Origin & Evolution of Mammals. Oxford University Press, Oxford 2005. ISBN 0-19-850761-5
  • Malcolm C. McKenna, Susan K. Bell: Classification of Mammals – Above the Species Level. Columbia University Press, New York 2000. ISBN 0-231-11013-8
  • Ronald M. Nowak: Walker’s Mammals of the World. Johns Hopkins University Press, Baltimore 1999. ISBN 0-8018-5789-9
  • D. E. Wilson, D. M. Reeder: Mammal Species of the World. Johns Hopkins University Press, Batimore 2005. ISBN 0-8018-8221-4
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Keseliler&oldid=32971658" sayfasından alınmıştır