İçeriğe atla

Faysal bin Abdülaziz Âl-i Suud

Vikipedi, özgür ansiklopedi
(Faysal bin Abdülaziz sayfasından yönlendirildi)
Faysal bin Abdülaziz Âl-i Suud
فيصل بن عبدالعزيز آل سعود
Faysal bin Abdülaziz, 1945
3. Suudi Arabistan kralı
Hüküm süresi2 Kasım 1964 – 25 Mart 1975
Taç giymesi2 Kasım 1964
Önce gelenSuud
Sonra gelenHalid
Suudi Arabistan Naibi
Hüküm süresi4 Mart 1964 – 2 Kasım 1964
Suudi Arabistan Veliaht Prensi
Hüküm süresi9 Kasım 1953 – 2 Kasım 1964
Önce gelenSuud bin Abdülaziz
Sonra gelenHalid bin Abdülaziz
Doğum14 Nisan 1906(1906-04-14)
Riyad, Necid ve Ahsa Emirliği
Ölüm25 Mart 1975 (68 yaşında)
Riyad, Suudi Arabistan
Eş(ler)i
Liste
  • Sultan bint Ahmed el-Sudeyri
  • İffet es-Süneyyan
  • el-Cevhere bint Suud el-Kebir
  • Haya bint Türki el-Türki
  • Hessa bint Muhammad el-Muhanna Aba el-Hail
  • Münire bint Şuheym el-Thunayan el-Mahaşer
  • Fatima bint Abdülaziz el-Şahrani
Çocuk(lar)ı
Liste
HanedanSuud Ailesi
Babasıİbn Suud
AnnesiTarfa bint Abdullah El Şeyh
Diniİslam
İmza

Faysal bin Abdülaziz Âl-i Suud (Arapça: فيصل بن عبدالعزيز آل سعود; 14 Nisan 1906 – 25 Mart 1975), Suudi Arabistanlı devlet adamı ve diplomat olup 2 Kasım 1964'ten 1975'teki suikastına kadar Suudi Arabistan kralı olarak görev yapmıştır. Tahta çıkmadan önce 9 Kasım 1953'ten 2 Kasım 1964'e kadar Suudi Arabistan veliaht prensi olarak görev yapmış ve 1964'te kısa bir süre üvey kardeşi Kral Suud'un naipliğini üstlenmiştir. Faysal, modern Suudi Arabistan'ın kurucusu olan Kral Abdülaziz'in üçüncü oğluydu.

Faysal'ın doğumu sırasında babası Necid Emiri olarak hüküm sürmekteydi ve annesi birçok önde gelen Suudi dini lider yetiştirmiş olan Alü'ş-Şeyh ailesindendi. Faysal, babasının hükümdarlığı sırasında etkili bir kraliyet mensubu olarak öne çıktı. 1926'dan 1932'ye kadar Hicaz valisi olarak görev yaptı. 1930'dan itibaren Suudi dışişleri bakanı, 1954'ten ölümüne kadar da 1960-1962 yılları arası hariç başbakan olarak görev yaptı. Babası 1953 yılında öldükten ve üvey kardeşi Suud kral olduktan sonra Faysal veliaht prens oldu. Görevi sırasında Suudi Arabistan'da köleliği yasakladı. Kraliyet ailesinin diğer üyelerinin ve anne tarafından kuzeni olan Suudi Arabistan baş müftüsü Muhammed bin İbrahim El eş-Şeyh'in yardımıyla 1964 yılında Kral Suud'u kendi lehine tahttan çekilmeye ikna etti.

Faysal hükümdarlığı boyunca modernleşme ve reform politikası uyguladı. Başlıca dış politika temaları Pan-İslamizm, antikomünizm ve Filistincilik'ti. İslami din görevlilerinin gücünü sınırlamaya çalıştı. İsrail'in Batı'dan aldığı desteği protesto ederek 1973 Petrol Krizi'ne neden olan petrol ambargosuna öncülük etti. Faysal, Krallığın bürokrasisini başarılı bir şekilde istikrara kavuşturdu. Reformları bazı tartışmalara yol açsa da hükümdarlığı Suudi Arabistanlılar arasında önemli bir popülariteye sahipti. Yeğeni Faysal bin Müsaid el-Suud tarafından 1975 yılında öldürülmesinin ardından yerine üvey kardeşi Halid geçti.

İlk yılları ve eğitimi

[değiştir | kaynağı değiştir]
13 yaşındayken, 1919 yılında Birleşik Krallık'a yaptığı ziyaret sırasında.

Faysal bin Abdülaziz 14 Nisan 1906 tarihinde Riyad'da doğdu.[1][2] O zamanlar Necid emiri olan Abdülaziz bin Abdülrahman'ın üçüncü, Riyad'da doğan ilk oğluydu.[3][4] Annesi, Abdülaziz'in 1902 yılında Riyad'ı ele geçirdikten sonra evlendiği Tarfa bint Abdullah El Şeyh'ti.[5] Tarfa, dini lider Muhammed bin Abdülvehhâb'ın soyundan geliyordu.[6] Faysal'ın anne tarafından dedesi Abdullah bin Abdüllatif El Şeyh, Abdülaziz'in başlıca dini hocalarından ve danışmanlarından biriydi.[7][8] Faysal'ın, babası Abdülaziz'in üvey kardeşi Muhammed bin Abdurrahman'ın oğlu olan kuzeni Halid bin Muhammed ile evlenen Noura adında bir ablası vardı.[9]

Annesi Tarfa bint Abdullah 1906 yılında Faysal altı aylıkken öldü.[7] Daha sonra torunlarını eğiten anne tarafından dedesi Abdullah bin Abdüllatif ve Haya bint Abdurrahman El Mükbel'in yanında yaşamaya başladı.[7][10] Faysal, dedesinin gözetimi altında Kur'an, İslam hukuku ve doktrinleri üzerine eğitim çalışmalarını dokuz yaşında tamamladı.[11] Ayrıca ata binmeyi ve siyasetin temellerini de babasından öğrendi. Babası onu askeri ve siyasi açıdan etkiledi ve Faysal genç yaşta babasını uluslararası toplantılarda temsil etmek üzere seçildi.[11]

Helen Chapin Metz'e göre Faysal ve onun kuşağının çoğu, cesaretin son derece önemsendiği ve pekiştirildiği bir ortamda yetişti.[12] 1916'dan itibaren, daha sonra çeşitli devlet görevlerinde bulunmuş olan Hafız Vehbe tarafından eğitildi.[13][14]

Erken dönem siyasi deneyimleri

[değiştir | kaynağı değiştir]
1932 yılındaki Fransa ziyareti sırasında.

Abdülaziz'in en büyük oğullarından biri olan Faysal'a çok sayıda sorumluluk verildi. 1919'da İngiliz hükûmeti Abdülaziz'i Londra'ya davet etti.[15] Abdülaziz gidemedi ama büyük oğlu Türki'yi temsilcisi olarak atadı.[15] Ancak Prens Türki ziyaretten önce İspanyol gribi nedeniyle hayatını kaybetti.[15] Akabinde Faysal, İngiltere'yi ziyaret eden ilk Suudi Arabistan kraliyet mensubu olarak Londra'ya gönderildi.[15] Ziyareti beş ay sürdü ve birçok İngiliz yetkiliyle bir araya geldi.[16] Aynı dönemde Fransa'yı da ziyaret etmiş ve bu ülkeye resmi ziyarette bulunan ilk Suudi Arabistan kraliyet mensubu olmuştur.[17]

Abdülaziz, Arabistan üzerindeki otoritesini pekiştirmek için oğlu Faysal'a birçok askeri görev verdi. Hail'in ele geçirilmesinden ve 1922'de Asir'in ilk kez kontrol altına alınmasından sonra Faysal yaklaşık altı bin askerle bu vilayetlere gönderildi. Faysal aynı yılın sonunda Asir üzerinde tam kontrol sağladı.[18]

Hicaz valiliği ve dışişleri bakanlığı

[değiştir | kaynağı değiştir]
Kardeşi Halid ile Washington'da. (1943)

Prens Faysal, babasının bölgeyi ele geçirmesinin ardından 9 Şubat 1926'da Hicaz valisi olarak atandı.[19][20][21] Görev süresi boyunca sık sık yerel liderlerle istişarelerde bulundu.[22] Aralık 1931'de Vekiller Meclisi'nin anayasasının ilan edilmesinin ardından dört üyeli meclisin başkanı ve dışişleri bakanı oldu.[23] Krallığı döneminde bile, 1960-1962 yılları hariç ölümüne kadar Suudi dış politikasını bakan sıfatıyla yönetmeye devam edecekti.

Faysal bu dönemde Mayıs 1932'de İran, 1932'de Polonya ve 1933'te Rusya dahil olmak üzere birçok ülkeyi ziyaret etti.[24][25][26] 8-23 Haziran 1932 tarihleri arasında İstanbul ve Ankara'yı ziyaret etti, Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal Atatürk ile görüştü.[27][28] Faysal, 23 Eylül 1932'de Mekke'deki El Hamidiye Sarayı'nda Hicaz ve Necid Krallığı'nın adını Suudi Arabistan Krallığı olarak değiştiren kraliyet kararnamesini okuyarak babası adına Suudi Arabistan'ın kuruluşunu resmen ilan etti.[29][30] Faysal, 1934 yılında Suudi-Yemen Savaşı sırasında Suudi zaferiyle sonuçlanan bir sefere komuta etti.[20] Üvey kardeşi Halid ile birlikte Başkan Franklin D. Roosevelt'in daveti üzerine Ekim 1943'te ABD'yi ziyaret etti.[31] Bu ziyaret, Suudi Arabistan ile ABD arasındaki ilk temaslardan biridir.[31]

Kral Abdülaziz ömrünün sonuna yaklaşırken, Faysal'ın geniş bilgi birikimi ve tecrübesi nedeniyle, yaşayan en büyük oğlu Veliaht Prens Suud yerine olası bir halef olarak Faysal'ı tercih etti. Faysal'ın çocukluğundan beri Abdülaziz, onu oğulları arasında en zekisi olarak görmüş ve sık sık ona savaş ve diplomasi alanlarında sorumluluklar vermişti. Ayrıca Faysal'ın sade bir bedevi yaşam tarzını benimsediği bilinmekteydi. Abdülaziz bir keresinde yerine kimin geçeceğini tartışırken "Keşke üç Faysal'ım olsaydı" demiştir.[32] Ancak Abdülaziz, istikrarın azalacağı endişesiyle oğlu Suud'un veliaht prensliğini devam ettirme kararı aldı.[33]

Veliaht prens ve başbakanlığı

[değiştir | kaynağı değiştir]
Cemal Abdünnâsır ile Hicaz'da. (1954)

Kral Abdülaziz 9 Kasım 1953'te öldü. Prens Faysal, ölümü sırasında babasının yanı başındaydı.[2][34][35] Faysal'ın büyük üvey kardeşi Suud kral oldu. Faysal daha sonra veliaht prens olarak atandı. 16 Ağustos 1954'te başbakan oldu.[36]

Suud, başkent Riyad'ın yakınlarında devasa bir kraliyet konutunun inşasını da içeren bir harcama programına başladı. Ayrıca Cemal Abdünnâsır'ın 1952'de monarşiyi devirdiği komşu ülke Mısır'ın baskısıyla da karşı karşıya kaldı. Nasır, Mısır'a iltica eden Prens Talal bin Abdülaziz liderliğindeki bir grup muhalif prensi kendi tarafına çekmeyi başardı. Suud'un mali politikalarının devleti çöküşün eşiğine getirmesi ve dış ilişkileri beceriksizce idare etmesinden korkan kraliyet ailesinin kıdemli üyeleri ve ulema, Suud'a Faysal'ı 1958'de başbakanlığa ataması ve Faysal'a geniş yürütme yetkileri vermesi için baskı yaptı.[37]

Çok geçmeden Suud ve Faysal arasında bir iktidar mücadelesi başladı. 18 Aralık 1960'ta Faysal, Suud'un mali reformlarını engellediğini ileri sürerek protesto amacıyla başbakanlıktan istifa etti. Suud yürütme yetkilerini Faysal'dan geri aldı ve Prens Talal'ın Mısır'dan dönmesini sağlayarak Temmuz 1958'de onu maliye bakanı olarak atadı.[38][39] Ancak 1962'de Faysal, kraliyet ailesi içinde yeterli desteği toplayarak kendisini ikinci kez başbakan olarak atadı.[37] Yaşanan bu olaydan bir aydan az bir süre önce Faysal, 4 Ekim 1962'de Washington'da ABD Başkanı John F. Kennedy ile gizli bir görüşme yaptı.[40] Aynı yıl Faysal, Suudi Arabistan'ın ekonomik, mali, siyasi ve hukuki ilkeleri uygulayarak sanayileşmiş bir ulus olma yolunun ana hatlarını çizen On Maddelik Programı açıkladı. Bunlar arasında öne çıkanlar şunlardı:

ABD Başkanı John F. Kennedy ile birlikte. (Ekim 1962)
  • İslam şeriatından türetilen temel bir yönetim sisteminin oluşturulması ve yönetim sisteminin ve Suudi Arabistan Bakanlar Kurulunun geliştirilmesi.
  • Krallığın çeşitli bölgelerinde yerel yönetim yöntemini netleştirerek vilayetler için bir yapı kurulması.
  • Yüksek Yargı Konseyi'nin kontrolü altında yargının bağımsızlığı için bir sistem kurulması ve Adalet Bakanlığı'nın kurulması.
  • Fetva vermek üzere yirmi hukukçudan oluşan bir Yüksek Konsey kurulması.
  • Ücretsiz tedavi, ücretsiz eğitim ve birçok gıda maddesinin gümrük vergisinden muaf tutulması yoluyla Suudi halkının sosyal refah seviyesinin iyileştirilmesi. Ayrıca, bir sosyal güvenlik sistemi ve işçileri işsizlikten koruyacak bir sistem kuruldu.
  • Ekonomik iyileşme için bir program oluşturulması, Krallığın mali durumunun güçlendirilmesi, vatandaşların yaşam standartlarını yükseltmek için bir program geliştirilmesi, Krallığın bazı bölgelerini ve şehirlerini birbirine bağlayan bir karayolu ağı oluşturulması, içme ve tarım için su kaynakları sağlanması, hafif ve ağır millî sanayilerin korunmasının sağlanması.
  • Kadın haklarının geliştirilmesinin yanı sıra kız çocuklarının eğitimini geliştirmeye devam edilmesi.
  • Suudi Arabistan'da kölelerin özgürleştirilmesi ve köleliğin tamamen ortadan kaldırılması.[19][41]

Faysal, 1958 yılında Ekonomik Kalkınma Komitesi'ni kurdu.[42] 1961 yılında Medine İslam Üniversitesi'nin kurulmasına öncülük etti. 1962 yılında, Suudi kraliyet ailesinin o zamandan beri bir milyar dolardan fazla bağış yaptığı bildirilen dünya çapında bir hayır kurumu olan Dünya İslam Birliği'nin kurulmasına yardımcı oldu.[43] 1963 yılında ülkenin ilk televizyon kanalı olan Es-Suudiyye'yi kurduttu, ancak gerçek yayınlar iki yıl sonra başlayacaktı.[44]

Kral Suud ile mücadele

[değiştir | kaynağı değiştir]
Kral Abdülaziz (oturan) oğulları Faysal (solda) ve Suud ile birlikte, 1950'lerin başında. Babaları 1953'te öldükten sonra Suud ve Faysal arasında Suud'un iktidardan uzaklaştırılmasıyla sonuçlanacak bir rekabet başladı.

Bu dönemde Kral Suud ile mücadele arka planda devam etti. Kraliyet prensleri toplanarak Faysal'dan kontrolü devralmasını istedi. Suud, ülkeyi ciddi bir borç batağına sürüklemiş ve Birleşik Arap Cumhuriyeti başkanı Cemal Abdünnâsır'a yönelik suikast planına karışarak kraliyet ailesini utandırmıştı.[45]

Faysal, Suudi Arabistan'ın siyasi ve ekonomik koşulları kötüleşirken, Suud'un 1963 başlarında sağlık sorunları nedeniyle ülkeden uzak kalmasından yararlanarak kendine daha fazla güç topladı. Suud'a sadık birçok kişiyi görevlerinden aldı ve 1962'de Ulusal Muhafızlar'ın komutasını verdiği üvey kardeşi Prens Abdullah gibi kendisiyle aynı düşünen prensleri önemli askeri ve güvenlik pozisyonlarına atadı.[46][47] Suud ülkeye döndüğünde Faysal'ın yeni düzenlemelerini kabul etmedi ve tüm yetkilerinin kendisine geri verilmesini talep etti.[45]

Bunun üzerine Faysal, Suud hariç kraliyet ailesinin tüm üst düzey üyelerinin yanı sıra ulema ve aile ileri gelenlerini toplantıya çağırdı. Faysal aile reislerini Suud'un tüm yetkilerinin geri verilmesi talebine yanıt olarak toplamıştı.[45] Sonuç olarak, kurul Faysal'ı destekledi ve Suud'un tahttan indirilerek Faysal'ın kral ilan edilmesini önerdi. Faysal'ın anne tarafından kuzeni olan Suudi Arabistan baş müftüsü Muhammed bin İbrahim El eş-Şeyh, Kral Suud'u kardeşinin taleplerini kabul etmeye çağıran bir fetva yayınladı.[45] Öte yandan Faysal, Suud'un kraliyet ünvanını korumasını istedi. Suud'u kral olarak tanıyacağına dair babasına verdiği yemine bağlı olduğunu düşündüğü söyleniyordu. Faysal'ın istediği tek şey, Suud'un iktidarı kendisine bırakması ve kamusal hayattan uzak durmasıydı.[46]

Suud, yürütme yetkilerini geri almak için son çare olarak Kraliyet Muhafızları'nın Nasriye Sarayı'na konuşlandırılmasını emretti.[45] Fakat bu hareket Faysal'ın Ulusal Muhafızlar'a Suud'un sarayını kuşatmaları emrini vermesine yol açtı. Faysal'a sadık olanlar sayıca ve silahça üstün gelince Suud yumuşadı ve 4 Mart 1964'te Faysal naip olarak atandı. Aynı yılın ilerleyen günlerinde kraliyet ailesinin ileri gelenleri ve ulema bir araya geldi ve baş müftü ikinci bir fetva yayınlayarak Suud'u kardeşi lehine tahttan feragat etmeye çağırdı. Kraliyet ailesi fetvayı destekledi ve kararlarını hemen Suud'a bildirdi. Artık tüm yetkileri elinden alınmış olan Suud da bu kararı kabul etti ve Faysal 2 Kasım 1964'te kral ilan edildi.[37][47] Suud sürgüne giderek önce Mısır'a sığındı, daha sonra Yunanistan'a yerleşti.[48]

Köleliğin kaldırılması

[değiştir | kaynağı değiştir]

Suudi Arabistan'da kölelik, Faysal 1962 yılında köleliğin tamamen kaldırılmasına yönelik bir kararname yayınlayana kadar yürürlükteydi. BBC sunucusu Peter Hobday, o dönemde yaklaşık 1.682 kölenin, her birinin devlete maliyeti 2.000 dolar olmak üzere serbest bırakıldığını belirtti.[49] Siyasi analist Bruce Riedel, ABD'nin kölelik konusunu Kral Abdülaziz ile ABD Başkanı Franklin D. Roosevelt'in 1945'teki görüşmesinden sonra gündeme getirmeye başladığını ve John F. Kennedy'nin nihayet 1962'de Suud Hanedanını köleliği kaldırmaya ikna ettiğini ileri sürdü.[50]

Suudi Arabistan kralı

[değiştir | kaynağı değiştir]

Faysal, kral olduktan kısa bir süre sonra yaptığı bir konuşmada şöyle demiştir:

Kardeşlerim, beni hem kardeş hem de hizmetkâr olarak görmenizi rica ediyorum. 'Hükümranlık' sadece Allah'a mahsustur ve 'taht' göklerin ve yerin tahtıdır.[51]

Faysal'ın kral olarak attığı ilk adımlardan biri, gelecekteki veraset sorunlarıyla ilgilenmek üzere bir konsey kurmak oldu.[52] Konsey üyeleri amcaları Abdullah ve Musaid ile üvey kardeşleri Halid, Fehd, Abdullah, Sultan ve Nevvaf'tan oluşuyordu.[52] 1967 yılında Faysal ikinci başbakanlık makamını kurdu ve bu göreve Prens Fehd'i atadı. Yeni kurulan bu organın nedeni Prens Halid'in isteği ve önerisiydi.[53] Suudi Arabistan bayrağı 1902'den beri kullanılmasına rağmen 15 Mart 1973'te kendisi tarafından resmîleştirilmiştir.[54]

Faysal'ın hükümdarlığı sırasında en kıdemli danışmanı, babasının özel doktoru Reşad Firavun'du. Bir diğer danışman ise kralın Arap dünyasındaki siyasi rolünün şekillenmesinde etkili olan baş müftü Muhammed bin İbrahim El eş-Şeyh'ti.

Modernleşme

[değiştir | kaynağı değiştir]

Faysal iktidarının ilk yıllarında tüm Suudi prenslerin çocuklarını yurtdışına göndermek yerine ülke içinde okutmaları gerektiğine dair bir ferman yayınladı. Bu karar üst sınıf ailelerin oğullarını krallıkta okumaları için geri getirmelerini neden oldu.[55] Ayrıca ülkenin günümüzde de mevcut olan idari bölgeler sistemini getirdi. Modern bir refah sisteminin temellerini attı. 1970 yılında Adalet Bakanlığı'nı kurdu ve ülkenin ekonomik kalkınması için ilk "beş yıllık plan"ı başlattı.[56]

Faysal'ın modernleşme girişimlerinden biri de medya, yayıncılık ve arşivcilikle ilgili yeni yasalar ve yirminci yüzyıl ortası Arabistanı'yla ilgili kayıtları tutan yabancı ve kurumsal arşivlerle yapılan ikili kültürel işbirliği protokolleriydi.[40] Ülkede televizyon yayınları resmî olarak 1965 yılında başladı. Aynı yıl Faysal'ın bir yeğeni Suudi televizyonunun yeni kurulan merkezine saldırdı, ancak güvenlik personeli tarafından öldürüldü. Saldırgan, Faysal'ın gelecekteki suikastçısının kardeşiydi ve bu olay kral cinayetinin en yaygın kabul gören nedeni olarak görüldü.[57] Gerçekleştirdiği sosyal değişimlerden hoşnutsuzluk duyulsa da, Suudi Arabistan'ı modernleştiren politikaları, kutsal şehirler Mekke ile Medine'yi yönetmesi, Siyonizm'in sağlam bir muhalifi olarak tanınması ve ülkenin hızla yükselen mali gücü nedeniyle Arap dünyası Faysal'a saygı duymaya başladı.[58]

Ekonomik kalkınma

[değiştir | kaynağı değiştir]

Faysal petrol gelirlerinin kullanımını en üst düzeye çıkaracak stratejiler izledi. Aramco ile yapılan ve adaletsiz olduğunu düşündüğü kâr paylaşımı anlaşmasının kapsamlı bir değerlendirmesini başlatarak revize edilmesini talep etti. Buna ek olarak, hükûmet petrol rezervuarı işletme anlaşmaları yapmaktan vazgeçerek sadece devlet kurumlarına petrol yatırım imtiyazları vermeye başladı.[59] Devlet hazinesinin iflasının ilan edilmesinin ardından Faysal, endüstriyel, tarımsal, finansal ve ekonomik girişimleri yeniden canlandırmaya odaklandı. Krallığın ekonomik ve idari olarak gençleştirilmesindeki etkin rolüyle tanındı.[60]

Faysal, ülkenin beş yıllık planlarını formüle etme görevini üstlendi ve idari bölgelerin yapısını oluşturmaya başladı. Devlet hizmet kurumlarının kapasitelerini güçlendirmek için yabancı danışmanlık firmalarından yardım aldı. Ayrıca, sanayi, tarım, proje girişimleri, arazi yatırımları, doğal kaynakların ve içme suyu kaynaklarının araştırılmasına aktif olarak katıldı. Faysal, Petromin şirketinin kurulmasında önemli bir rol oynadı ve kapsamlı bir enerji santralleri ağının temelini attı. Ayrıca petrokimya, demir, çelik, çimento ve madencilik gibi temel endüstrilerin kurulmasına öncülük etti. Beceri geliştirmenin öneminin farkında olan Faysal, öğrencilerin eğitim için Batı ülkelerine gönderilmesini savundu ve böylece endüstriyel girişimlerin büyümesine katkıda bulundu. Krallık 1969 yılında ilk kalkınma stratejisini başlattı.[61] Faysal 1966 yılında ABD Başkanı Lyndon B. Johnson ile bir görüşme gerçekleştirerek Krallığın gelişmesi için ortak çabalara odaklanan bir Suudi-Amerikan ittifakı kurdu. Ardından 1971 yılında, Washington'da Başkan Richard Nixon ile bir görüşme gerçekleştirdi. 1973'te Suudi-Amerikan Ortak Ekonomik Komitesi kuruldu. Nixon'ın Suudi Arabistan'ı ziyaret eden ilk ABD başkanı olmasıyla 1974 yılında iki ülke ilişkilerinde bir dönüm noktası yaşandı.[62][63]

Tarımsal kalkınma

[değiştir | kaynağı değiştir]
Abha Barajı'nın inşaatı 1974 yılında tamamlanmıştır.

1965 yılında Tarım Bakanlığı, çok uluslu danışmanlık firmalarıyla işbirliği yaparak kapsamlı bir su arama programı oluşturdu. Bu girişim, su kaynaklarının sistematik bir şekilde araştırılarak çıkarılmasını amaçlıyordu. Bakanlık, tarımsal uygulamaları geliştirmek, hayvancılık ve balıkçılığı teşvik etmek, bitki türlerini korumak, çölleşmeyle mücadele etmek ve hurma üretimini geliştirmek için çiftçilere rehberlik sağlamak için çaba sarf etti.[59] Ayrıca, ticari sektörü ülkenin önemli ticari kalemlerinden olan hurmanın paketlenmesi ve korunması için yatırım yapmaya aktif olarak teşvik etti. Bu dönemde, 1970 yılında yabancı şirketlerin yardımıyla tamamlanan Cizan Barajı'nın inşası da dahil olmak üzere birçok önemli proje başarıyla gerçekleştirildi.[59] El-Ahsa'da, bir sulama ve drenaj projesi aracılığıyla su tasarrufu girişimi uygulanarak kaynak ve kuyulardan gelen suyun korunması ve ihtiyaç fazlasının etkin bir şekilde kullanılması amaçlandı. Abha, El-Mecma ve Riyad yakınlarındaki Hanife Vadisi boyunca yağmur suyunu toplamak için barajlar inşa edildi. Ayrıca, Tebük, Cevf, Sirhan Vadisi, El-Kasım ve Necran'da tarımsal girişimler başlatıldı.[59] Bakanlık ayrıca Tarım Bankası'na, çiftçilere ve balıkçılara, faizsiz ve uzun vadeli taksitlerle geri ödenmesi koşuluyla, temel ekipmanların tedariki için kredi sunması talimatını verdi.[59]

Ulaşımın geliştirilmesi

[değiştir | kaynağı değiştir]

Faysal liderliğinde, Krallık genelinde modern yol ağlarının kapsamlı bir şekilde genişletildi. Bu projelerin hayata geçirilmesi için uluslararası şirketlerin uzmanlığından yararlanıldı. Bu gelişmeler Ürdün, Suriye, Irak ve Kuveyt gibi komşu ülkelerle bağlantıları kolaylaştırdı.[59] Ayrıca tarımsal yolların geliştirilmesine öncelik vererek köylerin ve çiftçilerin ürünlerini verimli bir şekilde pazara ulaştırmaları sağlandı. Havacılık alanında da yatırımlar yapılarak havaalanları genişletildi ve iyileştirildi. Saudia Havayolları ise hizmetlerini geliştirmek için jet uçakları satın aldı.[59] Özellikle Cidde'de sivil havacılık eğitimi için bir enstitü kuruldu. Ayrıca Cidde Limanı'nın genişletilmesi ve Yenbu ve Cizan'da da yeni limanların kurulmasıyla gemi trafiğinde önemli bir büyüme yaşandı.[59]

Eğitimin iyileştirilmesi

[değiştir | kaynağı değiştir]
Kral Faysal, Kral Fehd Petrol ve Mineral Üniversitesi'nin açılışında. (1974)

Faysal döneminde eğitime büyük önem verildi ve kayda değer gelişmeler yaşandı. Yabancı eğitim misyonlarındaki artışla birlikte müfredatta reformlar yapıldı. Çocuklarını eğitmek için yeterli kaynağa sahip olmayan aileleri mali olarak desteklemek için özel hükümler getirildi. Hem kız hem de erkek öğrenciler için fırsat eşitliği vurgulandı. Ders kitapları ücretsiz olarak dağıtıldı ve herhangi bir ücret talep edilmedi. Faysal 1974 yılında Riyad'da İmam Muhammed bin Suud İslam Üniversitesi'nin kurulmasını da sağladı.[64] Ayrıca 1967 yılında Cidde'de Kral Abdülaziz Üniversitesi'ni kurdu. 1974'te Bakanlar Kuruluna üniversiteyi bir devlet üniversitesine dönüştürme ve Suudi öğrencilere ücretsiz eğitim sunma talimatı verdi.[65] 1975 yılında Zahran'daki Petrol ve Mineraller Koleji, Kral Fehd Petrol ve Mineral Üniversitesi'ne dönüştürüldü.[66] Benzer şekilde, Kral Faysal Üniversitesi de 1975 yılında El-Ahsa'da kuruldu, ancak açılışı 1977 yılında kardeşi Halid döneminde yapıldı.[67]

Faysal, veliaht prens olduğu dönemden başlayarak Suudi Arabistan'da kadınların eğitimine yaptığı önemli katkılarla tanınmaktadır. 1956 yılında Dar Al Hanan adıyla bilinen, ülkedeki ilk düzenli kız devlet okulunu kurdu. Bu okul eşi İffet'in himayesi altında kuruldu. Önemli bir dönüm noktası ise 1960 yılında Kral Suud döneminde çıkarılan bir kraliyet emriyle Kızların Eğitimi Genel Başkanlığı'nın kurulması oldu. Bu, Suudi Arabistan'da kızların eğitiminin resmî başlangıcı oldu ve kızlara eğitim fırsatlarına daha geniş erişim imkanı sağladı.[68]

Sağlıkta kalkınma

[değiştir | kaynağı değiştir]

Kral Faysal'ın önderliğinde dünyanın çeşitli ülkelerinden doktorlar ve hemşireler de dahil olmak üzere sağlık çalışanları işe alındı. Sağlık hizmetlerinin öneminin farkına varan Kral Faysal, bağışladığı arazi üzerinde Riyad'da 1975 yılında faaliyete geçen Kral Faysal Uzman Hastanesi'nin kurulması için emir verdi. Hükûmet sağlık programlarının geliştirilmesi için Dünya Sağlık Örgütü ile işbirliği geliştirildi.[69] Özellikle, sağlık sisteminin temel bileşenlerini geliştirmeyi amaçlayan ve bütçenin %3,4'üne ulaşan fonlarla sağlık sektörüne önemli yatırımlar yapıldı. Sadece 1973 yılında kamu sağlığı ve sosyal işler için ayrılan bütçe 591 milyon riyale ulaşmıştı. Krallık 1970'ten 1975'e kadar beş yıllık plan dahilinde stratejik bir planlama sistemi uyguladı. Doktor sayısı 1.020'ye, sağlık asistanı sayısı 3.750'ye, hastane yatak sayısı %30, dispanser sayısı %60 arrtırıldı. Sağlık merkezi sayısı ise 200'e yükselerek Krallığın sağlık hizmetlerini geliştirme konusundaki kararlılığını yansıttı.[70]

Askeri ıslahatlar

[değiştir | kaynağı değiştir]
Suudi Arabistan'ın Tebük kentindeki Kral Faysal Hava Üssü'nün nizamiyesinde sergilenen bir Lightning savaş uçağı

Faysal, tahta çıktıktan sonra Suudi Arabistan Hava Kuvvetleri için dönemin ihtiyaç ve talepleriyle uyumlu kapsamlı bir strateji geliştirdi. Önemli sayıda Suudi öğrenciyi barındırabilecek ve onlara üst düzey eğitim verebilecek seçkin bir kurumun gerekliliğini kabul ederek, uygun bir üniversite oluşturmaya karar verdi. Nihayetinde, Kral Faysal Hava Akademisi'nin kuruluşuna ilişkin duyuru 1967 yılında yapıldı ve akademi üç yıl sonra, yani 1970 yılında resmen faaliyetlerine başladı.[71]

Aralık 1965'te, kırk adet Lightning savaş uçağını da içeren gelişmiş silah ve teçhizat alımını başlattı. Bu alım 34 adet tek kişilik ve 6 adet iki kişilik uçaktan oluşuyordu. Bu uçakların teslimatı 1 Temmuz 1968'de Wharton'dan havalanan ve Cidde'ye ulaşan iki uçakla (F.Mk 53) başladı. Teslimat süreci Eylül 1969'da tamamlandı ve üretilen son uçak (53-700) seri numarasıyla 29 Haziran 1972'de teslim alındı. Lightning savaş uçakları Ocak 1986'ya kadar aktif hizmette kaldı.

Faysal 1972 yılında Fransa'dan da 39 adet Mirage 5 saldırı uçağı siparişi verdi. Ancak Faysal, uçaklar 1974'te Krallığa ulaştığında ve Suudi Hava Kuvvetleri bunları kullanamadan, uçakları Mısır'a bağışlamaya karar verdi. Faysal bu destek jestini Mısır'ın hava kuvelletini güçlendirmesine yardımcı olmak için yapmıştı.[72]

Darbe girişimlerine karşı adımlar

[değiştir | kaynağı değiştir]

1950'ler ve 1960'lar Orta Doğu'da çok sayıda hükûmet darbesine sahne olmuştu. Muammer Kaddafi'nin 1969'da petrol zengini Libya'da monarşiyi deviren darbesi, iki az nüfuslu çöl ülkesi arasındaki benzerlik nedeniyle Suudi Arabistan için tehlike arz ediyordu.[73] Sonuç olarak Faysal, sofistike bir güvenlik önlemi alarak muhalefeti sert bir şekilde bastırdı. Her konuda olduğu gibi bu politikalarını da İslami terimlerle gerekçelendirdi. Saltanatının başlarında, ülke için yazılı bir anayasa talepleriyle karşılaştığında, Faysal "anayasamız Kur'an'dır" diye yanıt verdi.[74] 1969 yazında aralarında bazı generallerin de bulunduğu yüzlerce subayın tutuklanmasını emretti ve kendisine karşı bir darbe planlandığını iddia etti.[75] Darbe esas olarak hava kuvvetleri subayları tarafından planlanmıştı ve monarşiyi devirip ülkede Nâsırcı bir rejim kurmayı amaçlıyordu.[76] Kral Faysal, Cemal Abdünnâsır'ın yetkililerinden Sami Şeref'in komplonun planlayıcısı olduğunu iddia etti.[77]

Dini kapsayıcılık

[değiştir | kaynağı değiştir]
Mısırlı hâfız ve Kur'an kârisi Abdülbasıt Abdüssamed ile 1970'lerin başında.

Faysal çoğulcu görüşü benimsemiş, halkın kapsayıcı reform taleplerinin sınırlı ve ihtiyatlı bir şekilde karşılanmasından yana görünmüştü. 1965'ten 1975'e kadar geçici olarak başarılı olan ulusal entegrasyon politikasını hatırlatarak siyasi temsili genişletmek için defalarca girişimde bulunmuştu. Kral, ülkeinin doğusunda ağırlıklı olarak Şii olan El-Ahsa'yı; güneybatıda, özellikle Necran ve Cizan'daki İsmaili kabileleri arasında Yemen'le kabile bağları olan Asir'i; ve başkenti Mekke olan Hicaz Krallığı'nı içeren ülkesinin dini ve kültürel çeşitliliğini tasdik etti. Suudi hükûmetine Mekke ve Cidde'den Vahhabi olmayan, kozmopolit Sünni Hicazlıları dahil etti.[78] Faysal hakkında Muhammad bin 'Alevi el-Maliki'nin babası Sünni alim el-Seyyid 'Alevi bin 'Abbas el-Maliki el-Hasani'nin görüşlerine başvurmadan Mekke ile ilgili herhangi bir karar almayacağı söyleniyordu.[79] Benzer şekilde 1962'de, pan-İslamizmin daha geniş ve mezhepçi olmayan bir biçimini teşvik etmek amacıyla, Ticâniyye tarikatı alimi İbrahim Niass'ın da davet edildiği Dünya İslam Birliği'ni kurdu.[80] Aryıca Suudi din adamlarına "Mısır'dan, Hindistan'dan vs. gelen tüm Müslümanlar sizin kardeşinizdir" diyerek önceki bazı Suudi yöneticilerin bakış açısına karşı çıktı.[81]

Faysal'ın 1964'te kral olmasından sonra, onun tahta çıkmasına yardım etmiş olsalar da, din adamlarının rolü ve otoritesi azaldı. Dindarlığına, annesi tarafından El eş-Şeyh ailesiyle olan biyolojik bağına ve pan-Arabizme karşı mücadelesinde pan-İslamizm harekete verdiği desteğe rağmen, ulemanın gücünü ve etkisini azalttı.[82] Halefi Halid'in aksine, radikal din adamlarının Suudi Arabistan'daki en yüksek dini kurum olan Kıdemli Ulema Konseyi gibi dini kurumları kontrol etmesini veya İslam hukukunu korumaktan sorumlu baş müftü gibi dini makamları ele geçirmesini engellemeye çalıştı. Ancak danışmanları, dini bağnazların bir kez harekete geçmelerinin felaketle sonuçlanacağı konusunda uyarıda bulundu.[43]

Dindar bir Müslüman olması nedeniyle Faysal, kadınların eğitimi gibi hassas sosyal reformları hayata geçirebildi. Buna rağmen dindar muhafazakârlar büyük protesto gösterileri düzenledi. Muhafazakârlarla görüşmeler yaparak, onları kendi mantıklarını kullanarak gelecek yıllarda ilerlemenin önemi konusunda ikna etmeyi başardı.[82][83]

Kraliyet ailesindeki yolsuzluk, İslami ilahiyat fakültelerindeki din adamları tarafından çok ciddiye alındı. Suudi rejimi tarafından benimsenen bazı kabul görmüş teolojik yorumlara meydan okudular. Bu etkili isimlerden biri de o dönemde Medine İlahiyat Fakültesi'nin rektörü olan Şeyh Abdülaziz bin Baz'dı (daha sonra ülkenin baş müftüsü olarak görev yapacaktı). Faysal onun eleştirilerine tahammül edemedi ve görevinden aldırdı. Ancak bin Baz'ın öğretileri, aralarında Cüheyman el-Uteybi'nin de bulunduğu bazı öğrencilerini çoktan radikalleştirmişti.[49]

Kutsal mekânlara ilgisi

[değiştir | kaynağı değiştir]
Kral Faysal 1966 yılında Filistin'e yaptığı ziyaret sırasında Mescid-i Aksa'da namaz kılmıştır.

Faysal'ın veliahtlığı döneminde Saudi Binladin Group, Mescid-i Haram'ı genişletmekle görevlendirilmişti. Bu, bin yıl sonra Haram'da yapılacak ilk önemli genişletme çalışması olacaktı. Bu devasa proje 1955 yılında Kral Suud döneminde başladı ve Kral Faysal ile Kral Halid dönemlerinde yirmi yıl boyunca devam etti. 1967 yılında Mekke'de düzenlenen bir konferans, olası tasarım alternatiflerini tartışmak üzere önemli sayıda Müslüman mimarı bir araya getirdi. Faysal, konferansın Osmanlı yapısının önemli bir kısmının yıkılması yönündeki tavsiyesine itiraz ederek, Osmanlı yapısının korunması ve en iyi tasarım benzeşme yöntemleri kullanılarak yeni mimari tasarımların oluşturulması gerektiğini savundu. İnşaatın yeni aşaması 1969 yılında iki yeni kanadın eklenmesi ve ibadet yerinin mevcut yapısının onarılmasıyla başladı. Bu aşamada, çevredeki yollar geliştirildi ve meydanlar oluşturuldu. O dönemde proje yaklaşık 800 milyon Suudi riyaline mal olmuştu. 1962'de Mısır ile Suudi Arabistan arasındaki siyasi gerginlikler nedeniyle Mekke'deki Kâbe Örtüsü Fabrikası'nın yeniden açılması talimatını verdi.[84]

Dünya İslam Birliği 1965 yılında Makam-ı İbrahim'i yenilemeyi ve makamı gümüş kapaklı kristal bir sütunun içine yerleştirmeyi planladı. Faysal bu talebi kabul etti ve planın uygulanması için bir emir yayınladı. Tavaf ritüellerini kolaylaştırmak için binalar yıkıldı. 1967 yılına gelindiğinde Makam-ı İbrahim'in etrafındaki alan büyümüş ve ziyaretçiler tavaflarını daha rahat ve kolay bir şekilde gerçekleştirebilir hale gelmişti.[85]

Faysal Mescid-i Nebevî için ise, 1955 yılındaki ilk Suudi genişletmesinin tamamlanmasının ardından ve hacı sayısındaki artış nedeniyle mescidin batısına ibadet alanları inşa edilmesi emrini verdi. İbadet alanı 1973 yılında inşa edildi ve ikinci Suudi genişlemesine kadar ayakta kaldı. Saudi Binladin Group ayrıca 1964 yılında Kubbetü's-Sahre'de restorasyon çalışmaları yapmak üzere Doğu Kudüs'e gönderildi.[86]

Dış politika

[değiştir | kaynağı değiştir]
Daha fazla bilgi: Arap Soğuk Savaşı
ABD Başkanı Richard Nixon ve eşi Pat Nixon ile Washington, D.C.'de. (27 Mayıs 1971)

Kral olarak Faysal, İslam'ı Suudi Arabistan'ın dış politika araçlarından biri olarak kullandı ve bu kendisini Kral Abdülaziz ve Kral Suud'dan farklılaştırdı.[87] Bununla birlikte, Kral Abdülaziz tarafından başlatılan ABD ile yakın ittifakı sürdürdü ve ordunun silahlandırılması ve eğitimi için büyük ölçüde ABD'ye güvendi. Faysal'ın kral sıfatıyla ABD'ye ilk resmi ziyareti Haziran 1966'da gerçekleşti.[31]

Faysal anti-komünistti. Komünizm ve İslam arasında tam bir uyumsuzluk gördüğünü iddia ederek Sovyetler Birliği ve diğer Komünist blok ülkeleriyle herhangi bir siyasi bağ kurmayı reddetti.[88] Mısır'ın El-Ezher Büyük İmamı Abdülhalim Mahmud ile 1971 yılında Enver Sedat'ın cumhurbaşkanlığı döneminde komünizmle mücadele için bir anlaşma imzaladı.[89] Anlaşmanın 40 milyon sterlinlik bir bütçesi vardı.[89]

Faysal'ın bir yazışmada İran Şahı Muhammed Rızâ Pehlevî'ye kendisinin "Fransa'nın Şahı" olmadığını ve İran'ın çoğunluğu Müslüman olan bir ülke olduğunu unutmaması gerektiğini hatırlattığı söylenir. Bu, Muhammed Rızâ'nın Faysal'dan Suudi Arabistan'ı modernleştirmesini, kadınların mini etek giymesine izin vermesini ve diğer şeylerin yanı sıra diskoya izin vermesini isteyen kışkırtıcı bir mektubuna yanıttı. Şah, aksi takdirde Kral'ın tahtta kalacağını garanti edemeyeceğini düşünüyordu.[90]

Filistin davası

[değiştir | kaynağı değiştir]
Mısır Devlet Başkanı Cemal Abdünnâsır (solda) ve Filistin lideri Yaser Arafat (sağda) ile 1970 Arap Birliği zirvesinde
Daha fazla bilgi: İsrail-Filistin çatışması

Prens Faysal, dışişleri bakanı olduktan sonra Filistin davasına verdiği destekle tanındı. Filistin davasıyla ilgisi 1938'de Londra Konferansı'nda babasını temsil etmesiyle başladı ve burada bölünme planına karşı çıkan önemli bir konuşma yaptı. 1948'de Suudi halkına Filistin mücadelesini ve Filistin halkının çektiği acıları ele aldığı bir mesaj yazdı.[91]

İngiltere'nin çağrısıyla düzenlenen ve Filistin Arapları, komşu Arap devletleri ve Yahudi Ajansı temsilcilerini Filistin'in bölünmesi konusunda İngiliz hükûmetiyle görüşmeye davet eden 1939 Londra Konferansı'nda Suudi heyetine kardeşi Halid ile birlikte liderlik etti.[92] Konferans 7 Şubat 1939'da başladı ve 17 Mart 1939'da Londra'daki St. James Sarayı'nda sona erdi. Woodhead Komisyonu'nun raporu ışığında, hem Araplar hem de İngiliz hükûmeti bölünme planını pratik olmadığı gerekçesiyle reddetti. İngiliz hükûmeti, "siyasi, idari ve mali zorluklar" nedeniyle bölünmenin uygulanamaz olduğunu belirten bir bildiri yayınladı.[93] Konferans, Nazi Almanyası'nın Çekoslovakya'nın tamamını ilhak etmesinin ardından daha da yaygınlaşan Filistin'e Yahudi göçü meselesini de çözüme kavuşturamadı.[94][95]

Faysal, 1963 yılında Birleşmiş Milletler'de yaptığı ve Filistin'in bölünmesine ilişkin BM kararından bu yana Arap barışını bozan tek şeyin Filistin krizi olduğunu iddia ettiği konuşmasında da görüldüğü üzere, Filistinlilerin haklarının sıkı bir savunucusuydu. Bu konudaki politikalarından biri İsrail'i tanımayı reddetmek, farklılıkları bir kenara bırakarak Arapları birleştirmek, para bağışında bulunmak ve savaşmak, Filistinlileri temsil eden bir organ kurmak ve Müslümanları davanın savunulmasına dahil etmekti.[96]

Faysal, 22 Eylül 1947 tarihinde Birleşmiş Milletler'de yaptığı konuşmada şunları söylemiştir:

Ancak bugün Araplar siyasi bir azınlık grubunun, yani Siyonistlerin saldırganlığını püskürtmek istiyor. Bu grup dünya Yahudilerini temsil etmeyen bir gruptur. Dini olmaktan çok siyasi olan, yol ve yöntemleri Nazilerinkinden farklı olmayan bir gruptur.[96]

Mescid-i Aksa'ya kundaklama saldırısı

[değiştir | kaynağı değiştir]

Faysal, 23-25 Eylül 1969 tarihleri arasında bir ay önce Mescid-i Aksa'ya yapılan kundaklama saldırısını görüşmek üzere Fas'ın başkenti Rabat'ta bir konferans düzenledi. Konferansa 25 Müslüman devletin liderleri katıldı ve konferansta İsrail'e 1967'de fethettiği topraklardan vazgeçmesi çağrısında bulunuldu. Konferansta ayrıca İslam İşbirliği Teşkilatı kuruldu ve Filistinlilere destek sözü verildi.[97]

Kuzey Yemen İç Savaşı

[değiştir | kaynağı değiştir]
Daha fazla bilgi: Kuzey Yemen İç Savaşı

Kuzey Yemen İç Savaşı, 1962'den 1970'e kadar Yemen Mütevekkilî Krallığı yanlıları ile Yemen Arap Cumhuriyeti yanlıları arasında sürmüştür. Yemen Cumhuriyeti, Abdullah es-Sallal komutasındaki ordu tarafından yönetilen devrimci cumhuriyetçilerin İmam Muhammed el-Bedir'e karşı bir darbe düzenlemesinin ardından kuruldu. Bunun sonucunda İmam Suudi Arabistan-Yemen sınırına kaçtı ve burada kuzeyli Şii kabilelerin desteğini aldı. Kontrolü yeniden ele geçirerek tam teşekküllü bir iç savaşın ateşini yaktı. Suudi Arabistan el-Bedir ve kralcı yandaşlarını desteklerken, Mısır da Yemenli cumhuriyetçileri destekledi. Sonuç olarak Suudi Arabistan ve Mısır ilişkileri gerildi.[98]

Eylül 1964'te Nâsır ve Faysal, Mısır'ın İskenderiye kentindeki Arap zirvesinde bir araya geldi. O sırada Mısır'ın Yemen'de 40.000 askeri vardı ve 10.000 sivil öldürülmüştü. İki lider resmi deklarasyonlarında Yemen'deki farklı gruplar arasındaki mevcut anlaşmazlıkların çözümünde tam bir işbirliği yapmayı, Yemen'de silahlı çatışmaların önlenmesinde ortak hareket etmeyi ve barışçıl bir sonuca ulaşmayı taahhüt ettiler. Deklarasyon Arap dünyasında geniş yankı buldu. Washington bu hamleyi "devlet adamına yakışır bir eylem" ve "uzun süren iç savaşın nihai barışçıl çözümüne yönelik önemli bir adım" olarak övdü. İskenderiye Havaalimanı'nda Nâsır ve Faysal birbirlerini samimi bir şekilde kucakladılar ve birbirlerine "kardeşim" diye hitap ettiler. Faysal, Mısır'dan "kalbim Başkan Nâsır'a olan sevgimle dolup taşarak" ayrıldığını söyledi.[99]

Altı Gün Savaşı'nın ardından Hartum'da düzenlenen Arap Birliği Zirvesi'ne katılan devlet başkanlarından bazıları. Soldan sağa: Faysal, Mısır'dan Cemal Abdünnâsır, Yemen'den Abdullah es-Sallal, Kuveyt'ten Sabah es-Salim es-Sabah ve Irak'tan Abdürrahman Arif.

Cemal Abdünnâsır Ağustos 1965'te gemiyle Cidde'ye gitti ve 1954'te hacca gitmesinden bu yana Suudi Arabistan'a ilk ziyaretini gerçekleştirdi. Faysal, Nâsır'ı vardığında sıcak bir şekilde karşıladı.[100] Aralarındaki farklılıklara rağmen iki ülke ilişkileri yeniden tesis edildi. Her iki taraf da 48 saat içinde aşağıdaki konularda (Cidde Anlaşması olarak bilinen) bir anlaşmaya vardı:

  • Mısır güçlerinin Yemen'den on ay içinde kademeli olarak çekilmesi,
  • Suudi Arabistan'ın kralcılara yaptığı tüm yardımların kesilmesi,
  • Yemen'deki tüm grupları temsil eden ve Yemen'in geleceğini belirleyecek genel bir referanduma hazırlık amacıyla bir geçiş hükûmeti kurmakla görevli 50 üyeden oluşan bir Yemen konseyinin kurulması.[100]

Mısırlı yetkili Sami Şeref, Yemenli her iki tarafça reddedildiği için anlaşmanın uygulanmasının zor olacağını kabul etti. Cumhuriyetçi başkan Abdullah es-Sallal, "Anlaşma, Yemen Arap Cumhuriyeti'nin bağımsızlığına açık bir müdahale ve tüm uluslararası yasalara göre egemenliğimize açık bir saldırıdır" dedi. Kraliyet yanlıları ise cumhuriyetçilerle savaşı sonlandırmaya yönelik her türlü girişimi reddetmeden önce anlaşmayı destekledi.[100]

23 Kasım 1965'te Mısır ve Suudi Arabistan'ın himayesinde, Yemen'deki çatışmanın iki tarafı arasında Suudi-Mısır deklarasyonunu yürürlüğe koymak üzere Haras Konferansı gerçekleştirildi.[101] Abdurrahman el-İryani cumhuriyetçi heyete, kraliyetçilerin dışişleri bakanı Ahmed Muhammed eş-Şami ise kraliyet heyetine liderlik etti. Ancak taraflar bir uzlaşmaya varamadı ve bu anlaşmazlık cumhuriyetçiler ile kralcılar arasında daha fazla kan dökülmesine neden oldu.[102]

Mısır, Ağustos 1967 tarihli Hartum Kararı'nın bir parçası olarak Yemen'deki savaşı durdurmaya istekli olduğunu belirtti. Mısır dışişleri bakanı Mahmud Riyad, Mısır ve Suudi Arabistan'ın 1965 tarihli Cidde Anlaşması'nı yenilemelerini önerdi. Faysal Nâsır'ın teklifinden memnun kaldı ve İmam el-Bedir, Nâsır'ın sözünü tutması halinde birliklerini Mısır'ın yanında İsrail'e karşı savaşmak üzere konuşlandırmaya söz verdi.[103] Nâsır ve Faysal, Nasır'ın 20.000 askerini Yemen'den çekmeyi, Faysal'ın el-Bedir'e silah sevkiyatını durdurmayı ve üç tarafsız Arap devletinin de gözlemci göndermeyi kabul ettiği bir anlaşma imzaladı. es-Sallal ise Nâsır'ın kendisine ihanet ettiğini düşünüyordu.[104] Nâsır Mısır'daki yaklaşık 100 milyon dolarlık Suudi varlığını serbest bıraktı ve Faysal o yılın başlarında devraldığı Mısır'a ait iki bankayı özelleştirdi.[105] Suudi Arabistan, Libya ve Kuveyt Mısır'a yıllık 266 milyon dolar sübvansiyon vermeyi kabul etti ve Suudi Arabistan 154 milyon dolar katkıda bulundu.[106]

Altı Gün Savaşı

[değiştir | kaynağı değiştir]
Faysal, Kemal Edhem ve Enver Sedat ile birlikte Kahire'de. Mısır devlet başkanı Enver Sedat 1970 yılında göreve geldikten sonra Faysal ile güçlü bir diplomatik ilişki kurdu.
Daha fazla bilgi: Altı Gün Savaşı

Faysal, 1967'deki Altı Gün Savaşı sırasında Suudi Arabistan Silahlı Kuvvetleri'nin alarma geçmesini, tüm tatillerin iptal edilmesini ve Krallığın kuzeyindeki güçlerin harekete geçirilmesini emretti. Bunu takiben, 20.000 Suudi askerinden oluşan bir gücün Arap güçlerinin yanında yer almak üzere Ürdün'e gitmesi için emir verildi. Savaştan sonra, on yıl boyunca gerektiğinde destek ve yardım sağlamak üzere Ürdün topraklarında bir Suudi kuvvetinin konuşlandırılması talimatını verdi.

Ayrıca Hartum Konferansı'nda Suudi Arabistan, Libya ve Kuveyt, 1967 Savaşı'ndan etkilenen ülkeler arasında dağıtılmak üzere 378 milyon dolar değerinde bir fon oluşturmayı kabul etti. Suudi Arabistan 140 milyon dolarlık katkıda bulunacaktı.[107] Ancak Faysal, savaşa dâhil olan Arap ülkelerinin Suudi Arabistan'ın mali yardımının artırılmasına ilişkin taleplerinden uzak durmak için 1969 yılına kadar Arap Birliği zirvelerine bizzat katılmamış, temsilci de göndermemiştir.[108]

Faysal'ın torunu Prens Amr bin Muhammed el-Faysal, Kral Faysal'ın bu dönemdeki ruh haliyle alakalı olarak "Akrabalarım ve diğer yakınlarım bana 1967'den ve Kudüs'ün İsraillilerin eline geçmesinden sonra Kral Faysal'ın hayatında bir dönüm noktası olduğunu söylediler. Onlara göre kral bir daha asla gülümsemedi. Ben de onu gülümserken pek görmedim. Çok sessiz ve düşünceli biri haline geldi. Genellikle konuşmak yerine dinlemeyi tercih ederdi." şeklinde açıklama yapmıştır.[109]

Yom Kippur Savaşı

[değiştir | kaynağı değiştir]
Daha fazla bilgi: Yom Kippur Savaşı

Mısır devlet başkanı Nâsır'ın 1970 yılında ölmesinin ardından Faysal, Sovyetler Birliği'nden kopmayı ve Amerikan yanlısı tarafa geçmeyi planlayan Nâsır'ın halefi Enver Sedat'a yakınlaştı. Kral Faysal, Sedat'ın 1973 Arap-İsrail Savaşı'nı başlatmasının ardından, çatışma sırasında Batı'nın İsrail'e verdiği desteği protesto etmek için Suudi petrolünü dünya pazarlarından çekti ve 1973 Petrol Krizinin arkasındaki başlıca güç oldu. Ambargo başlangıçta Kanada, Japonya, Hollanda, Birleşik Krallık ve ABD'ye uygulanmış, ancak daha sonra Portekiz, Rodezya ve Güney Afrika'ya da genişletilmiştir.[110] Mart 1974'te ambargonun sona ermesiyle petrol fiyatı yaklaşık yüzde 300 artmış,[111] dünya genelinde varil başına 3 ABD dolarından (19 $/m3) yaklaşık 12 ABD dolarına (75 $/m3) yükselmiştir. ABD fiyatları ise çok daha yüksektir. Ambargo, dünya siyaseti ve ekonomisi üzerinde kısa ve uzun vadeli pek çok etkisi olan bir petrol krizini ya da "şokunu" tetikledi. Bu hamle, Faysal'ın kariyerinin belirleyici bir eylemi olarak kabul edildi ve kendisine dünya çapında birçok Arap ve Müslüman arasında kalıcı bir prestij kazandırdı.

1974 yılında Time dergisi tarafından Yılın Kişisi seçilen Faysal'ın ölümünden sonra Suudi Arabistan'da yaşanan ekonomik patlamayı, krizin yarattığı beklenmedik gelir körükledi. Yeni petrol geliri Faysal'ın 1967'deki Altı Gün Savaşı'nın ardından Mısır, Suriye ve Filistin Kurtuluş Örgütü'ne başlattığı yardım ve sübvansiyonları büyük ölçüde arttırmasını da sağladı.[112]

Suudi Arabistan ve Arap dünyasında Faysal'ın petrol ambargosu nedeniyle bir Batı komplosuyla öldürüldüğüne dair yaygın bir inanış vardır.[113][114]

Kişisel hayatı

[değiştir | kaynağı değiştir]
Kraliçe İffet 1960'larda bir okulu ziyaret ederken.

Faysal eş zamanlı olarak birçok kez evlendi.[10] Eşleri el-Kabir, es-Sudeyri, el-Ciluvi ve es-Süneyyan gibi ülkenin önemli ailelerden geliyordu.[115] Eşleri şunlardı:

  • el-Cevhere bint Suud el-Kebir, halası Noura bint Abdurrahman ve Saud el-Kebir bin Abdülaziz el-Suud'un kızı.[123] Ekim 1935'te evlendiler.[14] el-Cevhere ile Faysal'ın Maşeyl (Ekim 2011'de öldü) adında bir kızı oldu.[10][124]
  • Hessa bint Muhammed bin Abdullah el-Muhanna Ebu el-Hail, Prenses el-Anoud (Haziran 2011'de öldü) ve Prenses el-Cevhere'nin (Nisan 2014'te öldü) annesi.[10]
  • Münire bint Suheym bin Hitimi es-Süneyyan el-Maheşer, Prenses Hessa'nın annesi (Aralık 2020'de öldü).[127]
  • Fatıma bint Abdülaziz bin Müşait eş-Şehrani, Prenses Münire'nin annesi (genç yaşta öldü).[10]
Faysal 1957 yılında bir camiide dua ederken.

Faysal'ın çocukları iyi bir eğitim aldı. Kızları yurtdışında eğitim görmüş ve dünyanın dört bir yanındaki çeşitli okul ve üniversitelerden mezun olmuşlardır.[128][129] Oğulları da aynı şekilde yurtdışında eğitim görmüştür.[130] Buna kıyasla, selefi Kral Suud'un 108 çocuğundan sadece altısı liseden mezun olmuştur.[128][129] Faysal'ın oğlu Türki New Jersey'deki prestijli okullarda örgün eğitim aldı ve daha sonra Georgetown Üniversitesi'ne devam etti.[131] Bir diğer oğlu Suud ise Princeton Üniversitesi mezunuydu. Faysal'ın oğulları Suudi hükûmetinde önemli görevlerde bulundular. En büyük oğlu Abdullah bir süre hükûmette görev aldı. Faysal'ın oğlu Halid, 2007 yılında Mekke valisi olmadan önce otuz yıldan fazla bir süre Suudi Arabistan'ın güneybatısındaki Asir Bölgesi'nin valiliğini yaptı. Prens Suud 1975-2015 yılları arasında Suudi dışişleri bakanı olarak görev yaptı. Prens Türki, Suudi istihbaratının başı, Birleşik Krallık büyükelçisi ve daha sonra da ABD büyükelçisi olarak görev yaptı.[132] Faysal'ın oğullarından biri olan Abdurrahman Sandhurst Kraliyet Askeri Akademisi mezunuydu. Bir diğer oğlu Muhammed ise iş adamıydı.[133] Faysal'ın kızları da Suudi toplumunda önemli roller üstlendi. Kızı Sara 2013-2016 yılları arasında Şûra Meclisi'nde görev yaptı.[134]

Üvey kardeşlerinin çoğunun aksine Faysal, akıcı bir şekilde İngilizce ve Fransızca konuşabiliyordu. Ancak Arapça konuşmayı tercih ederdi. Çevirmenleri hata yaptığında, Faysal onları düzeltirdi.[135]

Kişiliği ve imajı

[değiştir | kaynağı değiştir]

Kral Faysal dürüstlüğü, aşırı alçakgönüllülüğü, nezaketi ile tanınırdı. Sadece bir hayat yaşayıp savurganlık ve lüksten kaçınırdı. Birçok hobisi vardı; bunlardan bazıları şahincilik, avcılık, edebiyat ve şiirdi. Ayrıca her yıl düzenlenen Necdi festivallerinin ve kutlamalarının büyük bir hayranıydı.[136] Faysal iktidara geldikten ve devlet işleriyle meşgul olmaya başladıktan sonra uzun saatler çalışmaya başladı ve bazı ilgi alanlarını bir kenara bırakmayı tercih etti.[137]

Faysal 1964 yılında iktidara geldikten sonra kısa sürede uluslararası kamuoyunun dikkatini çekti. The New York Times, Faysal'ın "Rudyard Kipling'in bir şiirinden ya da Hollywood'daki bir oyuncu ajansından çıkmış birine" benzediğini belirtmiştir.[135] Yaklaşık 1.82 metre boyundaydı, ancak babası Abdülaziz ve kardeşi Suud kadar uzun değildi.[138][139] Hemen hemen sadece Avrupa tarzı kıyafetler giyen İran Şahı Muhammed Rızâ Pehlevî gibi diğer Müslüman liderlerle kıyaslandığında Faysal'ın mütevazı giyindiği, yabancı devlet adamlarının huzurunda bile geleneksel Suudi kandurasını giyerken görüldüğü bilinmektedir.[135]

Suikast ve sonrası

[değiştir | kaynağı değiştir]
Kral Faysal, yeğeni Faysal bin Müsaid tarafından öldürülmüştür.

Kral Faysal 25 Mart 1975'te, üvey kardeşi Müsaid bin Abdülaziz'in oğlu Faysal bin Müsaid tarafından yakın mesafeden vurularak öldürüldü. Faysal Amerika Birleşik Devletleri'nden yeni dönmüştü. Cinayet, kralın sarayını vatandaşların kendisine dilekçe vermesi için açtığı bir etkinlik olan mecliste meydana geldi.[140]

Prens Faysal bekleme odasında kralla görüşmek için bekleyen Kuveytli temsilcilerle konuştu. Prens kralı kucaklamaya yanaştığında, Kral Faysal Suudi geleneklerine uygun olarak yeğenini öpmek için eğildi. O anda Prens Faysal tabancasını çıkardı ve krala ateş etti. İlk kurşun kralın çenesine isabet etti, ikincisi ise kulağından girdi. Kralın korumalarından biri Prens Faysal'a kılıçla saldırdı. Petrol Bakanı Ahmed Zeki Yamani prensi öldürmemeleri için korumalara defalarca bağırdı.[141]

Kral Faysal hemen Riyad'daki Merkez Hastanesi'ne götürüldü. Doktorlar kalbine masaj ve kan nakli yaparken kral hâlâ hayattaydı. Fakat doktorların çabaları başarısız oldu ve Kral Faysal kısa bir süre sonra öldü. Saldırıdan önce ve sonra suikastçının sakin olduğu bildirildi. Cinayetin ardından Riyad'da üç gün yas ilan edildi ve bu süre zarfında tüm hükûmet faaliyetleri askıya alındı.[141] Kral Faysal için düzenlenen cenaze töreni Riyad'daki 'Id Camii'nde yapıldı[142] ve 26 Mart 1976'da Ud Mezarlığı'na defnedildi.[143][144] Cenaze töreni sırasında yeni tahta çıkan Kral Halid ağabeyinin başında gözyaşı döktü.[145]

Kralın öldürülmesine ilişkin teorilerden biri, Prens Faysal bin Müsaid'in kardeşi Prens Halid bin Müsaid'in intikamını almaktı. Kral Faysal, şiddetli protestolara neden olan ülkedeki ilk televizyonun kurulmasına da yol açan bazı reformlar başlatmıştı. Prens Halid 1966 yılında televizyon kanalına yönelik düzenlenen saldırıya öncülük etmiş ve saldırı sırasında bir polis tarafından vurularak öldürülmüştü.[146]

Prens Faysal bin Müsaid saldırıdan hemen sonra yakalandı. İlk başta akıl sağlığının yerinde olmadığı söylendi. Ancak yargılamanın ardından sağlık uzmanlarından oluşan bir heyet, prensin kralı vurduğunda akli dengesinin yerinde olduğuna karar verdi. Ülkenin yüksek dini mahkemesi prensi kral katili olarak mahkûm etti ve idamına karar verdi. Prens Faysal, suikasttan yaklaşık üç ay sonra 18 Haziran 1975'te Riyad'daki Deera Meydanı'nda halka açık bir şekilde başı kesilerek infaz edildi.[141]

Hatırası

[değiştir | kaynağı değiştir]
Vedat Dalokay tarafından tasarlanan Pakistan'ın başkenti İslamabad'daki Faysal Camii adını Kral Faysal'dan almıştır.

Faysal'ın ölümünden sonra oğulları onun anısına Kral Faysal Vakfı adında uluslararası bir hayırseverlik kuruluşu kurdular.[147] Grateful Dead'in 1975 tarihli Blues for Allah albümünün adı kralın ölümünden sonra söz yazarı Robert Hunter tarafından verildi.[148]

Gerald de Gaury, kralın Faysal: Suudi Arabistan kralı isimli bir biyografisini yayınladı.[149] 2013 yılında Aleksey Vasilyev, Suudi Arabistan kralı Faysal: Kişilik, İnanç ve Zaman adlı bir başka biyografi yayınladı. Agustí Villaronga'nın 2019 yılında yönettiği Born a King adlı film, Faysal'ın 1919 yılında on üç yaşındayken Londra'ya yaptığı ziyareti konu aldı.[150]

Ekim 1976'da Kral Halid, Pakistan'ın İslamabad şehrinde ağabeyinin adını alan Faysal Camii'nin inşasını başlattı.[151] Pakistan'ın üçüncü büyük şehri olan Lyallpur'un adı 1979 yılında Faysal'ın onuruna Faysalabad olarak değiştirildi.[152][153] Ayrıca Karaçi'deki iki büyük Pakistan Hava Kuvvetleri üssünden birine "Faysal PAF Üssü" adı verildi.[153]

Görüşleri

[değiştir | kaynağı değiştir]

Faysal Filistin yanlısı görüşlere sahipti. Hükümdarlığı boyunca Filistin davasını destekledi ve İsrail'e yönelik sert eleştirileriyle dikkat çekti. Aynı zamanda anti-komünistti ve onun yönetiminde Suudi Arabistan Sovyetler Birliği'ne karşı ABD ile müttefik olmaya devam etti.[88] Faysal ayrıca pan-İslamizmi destekledi ve Müslümanlar arasında birlik kurmaya çalıştı. Bununla birlikte, krallığı sırasında İslami din adamlarının gücünü azalttı.[82]

Kaynakça

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ George Kheirallah (1952). Arabia Reborn. Albuquerque: University of New Mexico Press. s. 254. ISBN 978-1-258-50201-0. 
  2. ^ a b "The kings of the Kingdom". Ministry of Commerce and Industry. 22 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Temmuz 2012. 
  3. ^ Nabil Mouline (Nisan–Haziran 2012). "Power and generational transition in Saudi Arabia". Critique Internationale. 46: 1-22. doi:10.3917/crii.046.0125. 
  4. ^ Paul L. Montgomery (26 Mart 1975). "Rise of a Desert Chief's Son to the World Power and Riches". Rutland Daily Herald. Times News Service. s. 2i. 11 Nisan 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Eylül 2020. 
  5. ^ a b Winberg Chai, (Ed.) (2005). Saudi Arabia: A Modern Reader. Indianapolis; IN: University of Indianapolis Press. s. 193. ISBN 978-0-88093-859-4. 17 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Haziran 2024. 
  6. ^ "Wahhabism – A Unifier or a Divisive Element". APS Diplomat News Service. 7 Ocak 2013. 16 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Mart 2013. 
  7. ^ a b c Alexander Bligh (1985). "The Saudi religious elite (Ulama) as participant in the political system of the kingdom". International Journal of Middle East Studies. 17: 37-50. doi:10.1017/S0020743800028750. 
  8. ^ "Riyadh. The capital of monotheism" (PDF). Business and Finance Group. 14 Ekim 2009 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. 
  9. ^ As'ad AbuKhalil, (Ed.) (2004). The Battle for Saudi Arabia. Royalty, fundamentalism and global power. New York City: Seven Stories Press. ISBN 1-58322-610-9. 
  10. ^ a b c d e "في ذكري ميلاده.. تعرف على أهم أسرار حياة الملك فيصل آل سعود". Elzman News (Arapça). 14 Nisan 2020. 11 Nisan 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Eylül 2020. 
  11. ^ a b "King Faisal bin Abdulaziz". King Faisal Faoundation. 31 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ağustos 2021. 
  12. ^ Helen Chapin Metz, (Ed.) (1992). Saudi Arabia: A Country Study. Washington: GPO for the Library of Congress. ISBN 978-0-8444-0791-3. 9 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Haziran 2024. 
  13. ^ CHH Owen (2020). "On royal duty: HM Aurora's report of proceedings 1945". Michael Duffy (Ed.). The Naval Miscellany. VI. Abingdon; New York: Routledge. s. 433. ISBN 978-1-00-034082-2. 
  14. ^ a b "File 11/44 Leading Personalities in Iraq, Iran & Saudi Arabia". Qatar Digital Library. 13 Ocak 1948. 18 Ağustos 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ağustos 2023. Citing from the British India Office Records and Private Papers 
  15. ^ a b c d Hassan Abedin (2003). Abdulaziz Al Saud and the great game in Arabia, 1896–1946 (PDF) (PhD tez). King's College London. s. 146. 2 Haziran 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 29 Haziran 2024. 
  16. ^ a b Leon Hesser (2004). Nurture the Heart, Feed the World: The Inspiring Life Journeys of Two Vagabonds. Austin, TX: Synergy Books. s. 104. ISBN 978-0-9744668-8-0. 
  17. ^ Mark Weston (2008). Prophets and Princes: Saudi Arabia from Muhammad to the Present. Hoboken, NJ: John Wiley & Sons. s. 129. ISBN 978-0-470-18257-4. 
  18. ^ Mohammad Zaid Al Kahtani (Aralık 2004). The Foreign Policy of King Abdulaziz (PDF) (PhD tez). University of Leeds. 12 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 29 Haziran 2024. 
  19. ^ a b Nora Derbal (2020). "Humanitarian Service in the Name of Social Development: The Historic Origins of Women's Welfare Associations in Saudi Arabia". E. Möller; J. Paulmann; K. Stornig (Ed.). Gendering Global Humanitarianism in the Twentieth Century. Palgrave Macmillan Transnational History Series. Cham: Palgrave Macmillan. ss. 167-192. doi:10.1007/978-3-030-44630-7_7. ISBN 978-3-030-44629-1. 
  20. ^ a b "Fayṣal (King of Saudi Arabia)". Encyclopædia Britannica. 20 Temmuz 1998. 1 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Haziran 2024. 
  21. ^ Alexander Blay Bligh (1981). Succession to the throne in Saudi Arabia. Court Politics in the Twentieth Century (PhD tez). Columbia University. s. 57. ProQuest 303101806. 30 Ağustos 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Haziran 2024. 
  22. ^ Ghassane Salameh; Vivian Steir (Ekim 1980). "Political Power and the Saudi State". MERIP (91): 5-22. doi:10.2307/3010946. JSTOR 3010946. 
  23. ^ Charles W. Harrington (1958). "The Saudi Arabian Council of Ministers". The Middle East Journal. 12 (1): 1-19. JSTOR 4322975. 
  24. ^ Turki bin Khalid bin Saad bin Abdulaziz Al Saud (2015). Saudi Arabia-Iran relations 1929–2013 (PhD tez). King's College London. 15 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Haziran 2024. 
  25. ^ T. R. McHale (1980). "A Prospect of Saudi Arabia". International Affairs. 56 (4): 622-647. doi:10.2307/2618170. JSTOR 2618170. 
  26. ^ "Seminar focuses on King Faisal's efforts to promote world peace". Arab News. 30 Mayıs 2002. 18 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ağustos 2013. 
  27. ^ Hakan Özoğlu (2019). "Heirs of the Empire: Turkey's diplomatic ties with Egypt and Saudi Arabia until the mid-20th century" (PDF). Gönül Tol; David Dumke (Ed.). Aspiring Powers, Regional Rivals. Washington DC: Middle East Institute. s. 12. ISBN 9798612846444. 
  28. ^ Koç, Mehmet Akif. "Atatürk Dönemi Türkiye-Suudi Arabistan İlişkileri". ataturkansiklopedisi.gov.tr. 29 Haziran 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Haziran 2024. 
  29. ^ "المملكة العربية السعودية... قصة "إعلان التوحيد"". Al Sharq Alawsat (Arapça). 22 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Kasım 2022. 
  30. ^ "National Day... The golden annals that were never scripted". Saudi Gazette. 23 Eylül 2022. 22 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Kasım 2022. 
  31. ^ a b c Odah Sultan Odah (1988). Saudi-American relation 1968–78: A study in ambiguity (PhD tez). University of Salford. 1 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Haziran 2024. 
  32. ^ Paul L. Montgomery (26 Mart 1975). "Faisal, Rich and Powerful, Led Saudis Into 20th Century and to Arab Forefront". The New York Times. 4 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Nisan 2021. 
  33. ^ Mai Yamani (Ocak–Mart 2009). "From fragility to stability: A survival strategy for the Saudi monarchy". Contemporary Arab Affairs. 2 (1): 90-105. doi:10.1080/17550910802576114. 
  34. ^ Richard Cavendish (2003). "Death of Ibn Saud". History Today. 53 (11). 29 Ağustos 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Haziran 2024. 
  35. ^ "Ibn Saud dies". King Abdulaziz Information Source. 14 Ekim 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ağustos 2012. 
  36. ^ "Saud Names His Brother Prime Minister of Nation". The New York Times. Cidde. Associated Press. 17 Ağustos 1954. ProQuest 112933832. 
  37. ^ a b c "King Faisal". LookLex Encyclopaedia. 12 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  38. ^ "About Ministry of Finance". Ministry of Finance. 20 Eylül 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Haziran 2024. 
  39. ^ Alexei Vassiliev. (1998). The History of Saudi Arabia, London, UK: Al Saqi Books, 978-0863569357, p. 358
  40. ^ a b Rosie Bsheer (Ağustos 2017). "W(h)ither Arabian Peninsula Studies?". Amal Ghazal; Jens Hanssen (Ed.). The Oxford Handbook of Contemporary Middle-Eastern and North African History. Oxford University Press. doi:10.1093/oxfordhb/9780199672530.001.0001. ISBN 978-0-19-967253-0. 
  41. ^ "Chapter II: The reign of King Faisal bin Abdulaziz Al Saud". Moqatel. 1 Temmuz 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Ağustos 2021. 
  42. ^ Abdullah Hamad Al Salamah (Nisan 1994). Employee Perceptions in Multinational Companies: A Case Study of the Saudi Arabian Basic Industries Corporation (PDF) (PhD tez). University of Durham. 19 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 14 Nisan 2021. 
  43. ^ a b Rachel Bronson (2005). "Rethinking Religion: The Legacy of the US–Saudi Relationship". The Washington Quarterly. 28 (4): 121-137. doi:10.1162/0163660054798672. 
  44. ^ "A history of treason – King Faisal bin Abdulaziz bin Abdul Rahman Al Saud". Islam Times. 22 Mayıs 2014. 6 Kasım 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Kasım 2014. 
  45. ^ a b c d e "Saud Stripped of Power; Faisal Takes Full Control". The New York Times. 29 Mart 1964. 19 Nisan 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Mayıs 2022. 
  46. ^ a b James Wynbrandt. (2004). A Brief History of Saudi Arabia, New York: Facts on File, Inc., pp. 221-225. ISBN 978-0-8160-7876-9.
  47. ^ a b Vassiliev, pp. 366–7
  48. ^ a b Joseph A. Kechichian (2001). Succession in Saudi Arabia. New York: Palgrave. ISBN 978-0-312-23880-3. 
  49. ^ a b Michel G. Nehme (1994). "Saudi Arabia 1950–80: Between Nationalism and Religion". Middle Eastern Studies. 30 (4): 930-943. doi:10.1080/00263209408701030. JSTOR 4283682. 
  50. ^ Bruce Riedel (2011). "Brezhnev in the Hejaz" (PDF). The National Interest. 115. 15 Kasım 2013 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. 
  51. ^ Mordechai Abir (1987). "The Consolidation of the Ruling Class and the New Elites in Saudi Arabia". Middle Eastern Studies. 23 (2): 156. doi:10.1080/00263208708700697. 
  52. ^ a b David Rundell (2020). Vision or Mirage: Saudi Arabia at the Crossroads. Bloomsbury Publishing. s. 63. ISBN 978-1-83860-594-0. 
  53. ^ "Saudi Arabia" (PDF). Association for Diplomatic Studies and Training. s. 77. 10 Ocak 2021 tarihinde kaynağından (Country Readers Series) arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ocak 2021. 
  54. ^ Elie Podeh (2011). The Politics of National Celebrations in the Arab Middle East. Cambridge: Cambridge University Press. s. 256. doi:10.1017/CBO9780511734748.009. ISBN 9780511734748. 
  55. ^ Peter Bergen. (2006). "The Osama bin Laden I Know'.
  56. ^ Esther van Eijk (2010). "Sharia and national law in Saudi Arabia". Jan Michiel Otto (Ed.). Sharia Incorporated. Leiden: Leiden University Press. s. 148. ISBN 9789087280574. 
  57. ^ Vassiliev p. 395.
  58. ^ Saudi Arabia Diplomatic Handbook Foreign Policy, Strategy Information and Developments. International Business Publications, USA. 2009. s. 52. ISBN 978-1-4387-4235-9. 15 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Haziran 2024. 
  59. ^ a b c d e f g h "The reign of King Faisal bin Abdulaziz Al Saud, a fighter from the desert". Moqatel. 12 Ekim 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Haziran 2023. 
  60. ^ "Saudi-American Relations: A Permanent Alliance and Emergency Differences". BBC News Arabic. 16 Eylül 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Haziran 2023. 
  61. ^ "The economy in the era of al-Faisal". Sauress. 26 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Haziran 2023. 
  62. ^ "In pictures... Extensive visits between the leaders of Saudi Arabia and America in 73 years". Al Ain. 18 Mart 2018. 26 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Haziran 2023. 
  63. ^ "King Salman pushes Saudi-American cooperation to a new stage". Aleqt. 3 Eylül 2015. 21 Ocak 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Haziran 2023. 
  64. ^ "About Imam Muhammad bin Saud Islamic University". Imam Muhammad bin Saud Islamic University. 30 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Haziran 2023. 
  65. ^ "About King Abdulaziz University". King Abdulaziz University. 7 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Haziran 2023. 
  66. ^ "About KFUPM". KFUPM. 11 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Haziran 2023. 
  67. ^ "About KFU". KFU. 26 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Haziran 2023. 
  68. ^ "Dar Al Hanan". 1 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Haziran 2023. 
  69. ^ "Achievements of King Faisal.. Information about his most prominent achievements, life and death". Mhtwyat. 28 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Haziran 2023. 
  70. ^ "Health care in the era of the cheetah, Education + health = a citizen participating in the construction of civilization". Al Jazirah. 17 Kasım 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Haziran 2023. 
  71. ^ "The Establishment and Development of the Royal Saudi Air Force". Moqatel. 1 Temmuz 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Haziran 2023. 
  72. ^ "The Dassault-Breguet Mirage 5SDE Fighters at Egyptian Air Force". Eastern Order of Battle. 24 Temmuz 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Haziran 2023. 
  73. ^ Vassiliev 371.
  74. ^ Official website of the Saudi Deputy Minister of Defense, official Saudi government journal Umm Al-Qura Issue 2193, 20 Ekim 1967 6 Kasım 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  75. ^ Joshua Tietelbaum. "A Family Affair: Civil-Military Relations in the Kingdom of Saudi Arabia" (PDF). s. 11. Archived from the original on 25 Haziran 2008. Erişim tarihi: 25 Haziran 2008. 
  76. ^ Roham Alvandi (2012). "Nixon, Kissinger, and the Shah: the origins of Iranian primacy in the Persian Gulf". Diplomatic History. 36 (2): 337-372. doi:10.1111/j.1467-7709.2011.01025.x. 
  77. ^ Brandon Friedman (2020). The End of Pax Britannica in the Persian Gulf, 1968-1971. Cham: Palgrave Macmillan. s. 133. doi:10.1007/978-3-030-56182-6. ISBN 978-3-030-56182-6. 
  78. ^ Mai Yamani (Şubat–Mart 2008). "The two faces of Saudi Arabia". Survival. 50 (1): 143-156. doi:10.1080/00396330801899488. 
  79. ^ Fakhruddin Owaisi (16 Şubat 2021). "Sayyid Muhammad bin 'Alawi Al-Maliki al-Hasani: A Biography". Imam Ghazali Institute. 2 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Nisan 2021. 
  80. ^ Andrea Brigaglia (2013). "Two Exegetical Works from Twentieth-Century West Africa: Shaykh Abu Bakr Gumi's Radd al-adhhān and Shaykh Ibrahim Niasse's Fī riyāḍ al-tafsīr". Journal of Qur'anic Studies. 15 (3): 253-266. doi:10.3366/jqs.2013.0120. 
  81. ^ Muhammad Husayn Ibrahimi, Mansoor Limba, and Sunitas y Chiitas. (2007). A New Analysis of Wahhabi Doctrines 8 Nisan 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Ahl al-Bayt World Assembly.
  82. ^ a b c Mordechai Abir (1987). "The Consolidation of the Ruling Class and the New Elites in Saudi Arabia". Middle Eastern Studies. 23 (2): 150-171. doi:10.1080/00263208708700697. JSTOR 4283169. 
  83. ^ "Educated for indolence". The Guardian. 2 Ağustos 1999. 11 Şubat 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Haziran 2018. 
  84. ^ "المعلم محمد عوض بن لادن". Saudi Binladin Group. 6 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Nisan 2022. 
  85. ^ "The story behind Abraham's shrine at the Kaaba". Al Arabiya. 13 Ağustos 2017. 22 Mayıs 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Nisan 2022. 
  86. ^ "محمد بن لادن.. مقاول توسعة الحرمين". Al Riyadh. 16 Mart 2018. 4 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Nisan 2022. 
  87. ^ Robert R. Sullivan (Ekim 1970). "Saudi Arabia in International Politics". The Review of Politics. 32 (4): 439. JSTOR 1405899. 8 Nisan 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Haziran 2024. 
  88. ^ a b King Faisal Ibn Abdul Aziz Al Saud. The Saudi Network 30 Kasım 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  89. ^ a b Yasser Mohamed Elwy Mohamed Mahmoud (2009). A political economy of Egyptian foreign policy: State, ideology, and modernisation since 1970 (PhD tez). London School of Economics and Political Science. s. 161. 21 Ağustos 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Haziran 2024. 
  90. ^ Elaine Sciolino (4 Kasım 2001). "U.S. Pondering Saudis' Vulnerability". The New York Times. Washington. 13 Kasım 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Nisan 2021. 
  91. ^ "شاهد 90 عاما للأقصى.. أبرز المبادرات السعودية لدعم القضية الفلسطينية (إنفوجراف)". 26 Şubat 2018. 15 Haziran 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Ağustos 2021. 
  92. ^ Khalidi, p. 230
  93. ^ Statement by His Majesty's Government in the United Kingdom, Presented by the Secretary of State for the Colonies to Parliament by Command of His Majesty November 1938. "Policy statement/ Advice against partition - UK Secretary of State for the Colonies - UK documentation CMD. 5893/Non-UN document (11 November 1938)". 3 Kasım 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Kasım 2014. 
  94. ^ Marlowe. p. 215
  95. ^ Sykes. p. 232
  96. ^ a b "Eighty-Ninth Plenary Meeting". 31 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Nisan 2022. 
  97. ^ Alexei Vassiliev. (2012). King Faisal of Saudi Arabia: Personality, Faith and Times. Saqi. 978-0-86356-689-9. pp. 333-334
  98. ^ Sandler, Stanley. Ground Warfare: The International Encyclopedia. Vol.1 (2002): p.977. "Egypt immediately began sending —military supplies and troops to assist the Republicans... On the royalist side Jordan and Saudi Arabia were furnishing military aid, and Britain lent diplomatic support. In addition to Egyptian aid, the Soviet Union supplied 24 Mig-19s to the republicans."
  99. ^ "The Alexandria Duet". Time. 25 Eylül 1964. ISSN 0040-781X. 13 Aralık 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Nisan 2022. 
  100. ^ a b c "سعيد الشحات يكتب: ذات يوم 24 أغسطس 1965.. اتفاق جدة بين عبدالناصر وفيصل لإنهاء الأزمة اليمنية.. والجمهوريون والملكيون يرفضون". Youm7. 24 Ağustos 2019. 27 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Nisan 2022. 
  101. ^ Safran (1988), p. 120
  102. ^ "Yemen: Dialogue of the Deaf". Time. 17 Aralık 1965. 24 Ağustos 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Nisan 2022. 
  103. ^ "Coping in Khartoum". Time. 11 Ağustos 1967. ISSN 0040-781X. 15 Aralık 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Nisan 2022. 
  104. ^ "Beginning to Face Defeat". Time. 8 Eylül 1967. ISSN 0040-781X. 5 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Nisan 2022. 
  105. ^ "A Distant Peace". Time. 15 Eylül 1967. ISSN 0040-781X. 23 Nisan 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Nisan 2022. 
  106. ^ Safran (1988), p. 122
  107. ^ Saudi Arabia Diplomatic Handbook Foreign Policy, Strategi Information and Developments. International Business Publications, USA. 2009. s. 53. ISBN 978-1-4387-4235-9. 15 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Haziran 2024. 
  108. ^ Joseph Mann (2014). "Saudi-Palestinian Relations During the Run-Up to and the Aftermath of Black September". Terrorism and Political Violence. 26 (4): 714. doi:10.1080/09546553.2013.773899. 
  109. ^ "Interview: Prince Amr bin Mohammed al-Faisal". PBS. 9 Temmuz 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Ağustos 2021. 
  110. ^ Smith, Charles D. (2006), Palestine and the Arab–Israeli Conflict, New York: Bedford, p. 329.
  111. ^ "OPEC Oil Embargo 1973–1974". Office of the Historian. 6 Mart 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ağustos 2012. 
  112. ^ "Person of the Year". Time. 183 (9). 10 Mart 2014. 7 Ocak 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  113. ^ Muhammad Hassanein Heykal (1977). "The Saudi Era". Journal of Palestine Studies. 6 (4): 158-164. doi:10.2307/2535788. JSTOR 2535788. 
  114. ^ Fred Halliday (11 Ağustos 2005). "Political killing in the cold war". Open Democracy. 13 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  115. ^ William B. Quandt (1981). Saudi Arabia in the 1980s: Foreign Policy, Security, and Oil. Washington, D.C.: The Brookings Institution. s. 79. ISBN 0-8157-2051-3. 
  116. ^ Jennifer S. Uglow; Frances Hinton; Maggy Hendry (1999). The Northeastern Dictionary of Women's Biography. UPNE. s. 273. ISBN 978-1-55553-421-9. 
  117. ^ Ghada Talhami (1 Aralık 2012). Historical Dictionary of Women in the Middle East and North Africa. Rowman & Littlefield. s. 170. ISBN 978-0-8108-6858-8. 
  118. ^ "Saudi Arabia mourns passing away of princess". Kuwait News Agency. 12 Şubat 2000. 3 Haziran 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Haziran 2012. 
  119. ^ "King Faisal Assassinated". 10 Ocak 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Lewiston Evening Journal, Lewiston-Auburn, Maine 25 March 1975: 1+. Print.
  120. ^ Mark Weston (2008). Prophets and Princes: Saudi Arabia from Muhammad to the Present. John Wiley & Sons. s. 169. ISBN 978-0-470-18257-4. 25 Aralık 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Haziran 2015. 
  121. ^ David Leigh; Rob Evans (8 Haziran 2007). "BAE Files: Kamal Adham". The Guardian. 10 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Mayıs 2012. 
  122. ^ Dean Baquet (30 Temmuz 1992). "After Plea Bargain by Sheik, Question Is What He Knows". The New York Times. 20 Ekim 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Şubat 2013. 
  123. ^ "Saudi Arabia" (Country Readers Series). Association for Diplomatic Studies and Training. s. 57. 10 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 7 Ocak 2021. 
  124. ^ "Princess Mashael bint Faisal passes away". Life in Riyadh. 3 Ekim 2011. 8 Temmuz 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Mayıs 2012. 
  125. ^ Joseph A. Kechichian (2014). 'Iffat Al Thunayan: an Arabian Queen. Sussex Academic Press. s. 64. ISBN 978-1-84519-685-1. 
  126. ^ Mordechai Abir (1988). Saudi Arabia in the Oil Era: Regime and Elites: Conflict and Collaboration. Kent: Croom Helm. ISBN 978-0-7099-5129-2. 
  127. ^ "Death of Princess Hussah bint Faysal". SPA. 3 Aralık 2020. 10 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Aralık 2020. 
  128. ^ a b Sharaf Sabri. (2001). The House of Saud in Commerce: a Study of Royal Entrepreneurship in Saudi Arabia. New Delhi: I.S. Publications. Print.
  129. ^ a b Mark Weston (28 Temmuz 2008). Prophets and Princes: Saudi Arabia from Muhammad to the Present. John Wiley & Sons. s. 450. ISBN 978-0-470-18257-4. 
  130. ^ "The Life and Times of the Cautious King of Araby". Time. 102 (21). 19 Kasım 1973. 11 Nisan 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Haziran 2024. 
  131. ^ "Reflections on US-Saudi Relations". Georgetown University. 2008. 19 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Mayıs 2009. 
  132. ^ "Embassy official: Saudi ambassador to U.S. resigns". CNN. 2006. 11 Ocak 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Aralık 2006. 
  133. ^ "Saudi Royal Court: Prince Saad bin Faisal bin Abdulaziz dies". Sharjah 24. 11 Nisan 2017. 10 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Temmuz 2020. 
  134. ^ "Breakthrough in Saudi Arabia: women allowed in parliament". Al Arabiya. 11 Ocak 2013. 1 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ağustos 2021. 
  135. ^ a b c "Man in the news. King Faisal". The New York Times. 26 Mart 1975. 4 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  136. ^ "صفات الملك فيصل رحمه الله". Almrsal. 15 Ocak 2019. 16 Şubat 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Kasım 2021. 
  137. ^ "من الصيد بالصقور إلى المطالعة والسباحة: هذه هوايات ملوك السعودية". Arrajol. 23 Eylül 2020. 4 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Kasım 2021. 
  138. ^ David Lamb. (1988). The Arabs: Journeys Beyond the Mirage, Knopf Doubleday Publishing Group, 978-0394757582 p.265
  139. ^ Richard Harlakenden Sanger. (1970). The Arabian Peninsula, Books for Libraries Press, p. 46
  140. ^ James Wynbrandt (2010). A Brief History of Saudi Arabia. Infobase Publishing. s. 236. ISBN 978-0-8160-7876-9. 
  141. ^ a b c "1975: Saudi's King Faisal assassinated". BBC. 25 Mart 1975. 26 Kasım 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Temmuz 2013. 
  142. ^ Geoffrey King (1978). "Traditional Najdī Mosques". Bulletin of the School of Oriental and African Studies. 41 (3): 473. JSTOR 615491. 
  143. ^ Abdul Nabi Shaheen (23 Ekim 2011). "Sultan will have simple burial at Al Oud cemetery". Gulf News. 10 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2012. 
  144. ^ Michael Ross (26 Mart 1975). "Brother of murdered King assumes throne". Times Union. 10 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ağustos 2012. 
  145. ^ Nick Ludington. (24 Mart 1975) Public Execution Expected. Daily News [Bowling Green, Kentucky], p.5. 10 Ocak 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  146. ^ David Commins (2006). The Wahhabi Mission and Saudi Arabia. Bloomsbury Publishing. s. 110. ISBN 1-84511-080-3. 
  147. ^ "King Faisal Center for Research and Islamic Studies (KFCRIS)". Datarabia. 12 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Haziran 2018. 
  148. ^ "The Sounds of the '60s: How Dick Dale, the Doors, and Dylan Swayed to Arab Music". Alternet. 3 Aralık 2008. 12 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Mayıs 2012. 
  149. ^ Natana J. DeLong-Bas (2011). "Faisal: King of Saudi Arabia. By Gerald de Gaury. (Louisville, Ky.: Fons Vitae, 2008. p. xiv, 191.)". The Historian. 73 (1): 117-118. doi:10.1111/j.1540-6563.2010.00288_2.x. 
  150. ^ "Born a King (2019)". IMDb. 26 Eylül 2019. 10 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Temmuz 2020. 
  151. ^ Mujtaba Razvi (1981). "PAK-Saudi Arabian Relations: An Example of Entente Cordiale" (PDF). Pakistan Horizon. 34 (1): 81-92. JSTOR 41393647. 
  152. ^ Shahid Javed Burki (2018). Historical Dictionary of Pakistan. Rowman & Littlefield. s. 196. ISBN 978-1-4422-4148-0. 10 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Ekim 2020. 
  153. ^ a b Sabir Shah (15 Şubat 2019). "Saudi Royals who have visited Pakistan till date". The News. 10 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Kasım 2020. 

Dış bağlantılar

[değiştir | kaynağı değiştir]
Kraliyet Unvanları
Önce gelen:
Suud
Suudi Arabistan kralı
2 Kasım 1964 – 25 Mart 1975 		Sonra gelen:
Halid
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Faysal_bin_Abdülaziz_Âl-i_Suud&oldid=33918728" sayfasından alınmıştır