Emir Bayındır Kümbeti
 Emir Bayındır Kümbeti'nin güneybatıya bakan kısmından bir görünüm (Eylül 2022) | |
 | |
| Diğer ad(lar) | Parmaklıklı Kümbet |
|---|---|
| Genel bilgiler | |
| Tür | Kümbet |
| Konum | Ahlat, Türkiye |
| Koordinatlar | 38°44′50″K 42°27′32″D / 38.74722°K 42.45889°D |
| Yenileme | 1965 · 1971 · 2005 |
| Sahip | Vakıflar Genel Müdürlüğü |
| Yükseklik |
|
| Teknik ayrıntılar | |
| Yapı sistemi | Kâgir |
| Malzeme | Taş |
| Kat sayısı | 2 |
| Zemin alanı |
|
| Tasarım ve inşaat | |
| Mimar(lar) | Baba Can Beğ (iddia) |
Emir Bayındır Kümbeti ya da Parmaklıklı Kümbet, Ahlat'ta bulunan ve Akkoyunlu beylerinden Bayındır Bey için yaptırılan kümbettir.
Tarihi
[değiştir | kaynağı değiştir]_(17977570238).jpg)
İnşa kitâbesine göre, Ekim ya da Kasım 1481'de ölen Akkoyunlu beylerinden Emîr Bayındır bin Rüstem adına, eşi Şah Selime Hatun tarafından yaptırıldı.[a][b][3] İnşa edildiği dönemde yapı, mescit ve zaviye ile birlikte bir külliyenin parçası niteliğindeydi.[4]
1932'de yayımlanan Ahlat Kitabeleri adlı eserinde Abdürrahim Şerif Beygu, kümbetin kuzeyinde konumlanan Emir Bayındır Mescidi'nin kitâbesinde yazan "Amel Baba Han" ifadesinden yola çıkarak kendisinin mescidin yanı sıra kümbetin de mimarı olduğunu yazar.[5] Metin Sözen ise 1981 tarihli Anadolu'da Akkoyunlu Mimarisi adlı çalışmasında, kümbetin üzerindeki yazılarda mimarıyla ilgili bir ifade olmadığını belirtir ve mescidin kitâbesinde adı anılan "Baba Can Beğ"in kümbetin de mimarı olduğununun ileri sürüldüğünden bahseder.[6] Sanat tarihçisi Zeki Sönmez, "sade görünüşlü" mescidin aksine "oldukça hareketli bir cephe anlayışına ve süslemeye sahip" kümbetin, aynı mimara ait olduğu "ilk bakışta mümkün görünmeyebilir". Sönmez, mescidin yakınlarındaki Ahlat Ulu Camii'nin varlığından ötürü Emir Bayındır Mescidi'nin zaviye işlevi verilmiş sade bir yapı olarak inşa edilmiş olma ihtimaline değinir.[7] Mikail Hüseyinov, Leonid Bretanitski ve Abdülvahap Selamzade'nin 1963 tarihli İstoriya Arhitekturı Azerbaycana adlı eserinde, Bakü'deki Şirvanşahlar Sarayı'nın Divanhane bölümünün üslup ve inşa zamanını kümbetinkiyle karşılaştırılarak Baba Can Beg'in Azerbaycan'dan gelmiş olabileceği öne sürülür.[7][8] Ahlat Selçuklu Mezarlığı'ndaki Nisan ya da Mayıs 1481 tarihli[c] bir mezartaşında da sanatçı olarak Baba Can'ın imzası vardır ve babasının adının Toman olduğu yazar.[9]
1932'deki eserinde Beygu, kümbetin alt katındaki Bayındır'ın kabrinin yıkılmış olduğunu aktarır.[5]
1965[4] ve 1971'de Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından restore edildi.[10] 1970'te, yapının tepesindeki âlemin daha önceki fotoğraflarda yer almadığı kaydedilir.[d][11] Gayrimenkul Eski Eserler Anıtlar Yüksek Kurulunun 23 Temmuz 1981 tarih ve A-3017 sayılı kararıyla yapı tescillendi.[12] 31 Ocak 1986 tarih ve 1818 tarihli Taşınmaz Kültür ve Tabiat Varlıkları Yüksek Kurulu kararıyla bu statü güncellendi.[12] Ankara Taşınmaz Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulunun 4 Temmuz 1986 tarih ve 1007 numaralı kararıyla kümbetin çevre duvarının yapıldı.[4] 2005'te Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından bir kez daha restore edildi.[13] Eser, Van Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu Müdürlüğünün 16 Temmuz 2010 tarih ve 667 sayılı kararıyla koruma altına alındı.[12]
Yapının mülkiyeti, Vakıflar Genel Müdürlüğüne aittir.[13]
Konumu ve mimarisi
[değiştir | kaynağı değiştir]Dış
[değiştir | kaynağı değiştir]
Ahlat'ın İkikubbe Mahallesi'nde, Ovakışla Yolu üzerinde,[12] Emir Bayındır Mescidi'nin 3,44 m güneyinde konumlanır.[11][14] Kesme taşla inşa edilen kâgir bir yapı olan kümbet, zemine gömülü mezar odası ile üstündeki ziyaret kısmı olmak üzere iki katlıdır.[4]
Mezar odasının zeminin üstünde kalan kısmının köşeleri, iki yöne bakan üçgenler oluşturacak şekilde pahlanmış ve bu kısım bir onikigene dönüştürülmüştür. Ziyaret kısmı için kaide işlevi gören bu kısmın zemindeki kenar ölçüleri 6,23; 6,32; 6,36 ve 6,49 m'dir. Kaidenin kuzeybatı, güneybatı ve güneydoğu duvarında; 15 cm genişlik ve 40 cm boyunda, dikdörtgen şeklindeki birer mazgal bulunur.[4]
Kaideye oturan silindir şeklindeki gövde, kendisini çevreleyen bir etek silmesiyle başlar. 35 cm boyundaki silme, aşağıdan yukarıya sırasıyla zencerek motifi ve çift kavallı balıksırtı motifinden meydana gelir. Silmenin üst kotu 1,51 m olsa da, zemin kotunun cephelere göre değişmesinden ötürü bu kısmın zeminden yüksekliği de farklılık gösterir.[4]
Gövdenin doğu, batı ve güneye bakan bölümü açık; kalan bölümü ise kapalıdır. Kapalı bölümün ortasında, kuzeydoğuya bakan ve sonradan eklenen lokmalı demir parmaklıklı bir kapının konulduğu giriş açıklığı bulunur. Girişin önündeki 0,8 m kotundaki sahanlığa; sağda altı, solda ise dört basamaklı olmak üzere çift yönlü bir taş merdiven sonrasında ulaşılır. Giriş açıklığının yukarısındaki lentoyu çevreleyen palmet motiflerinden oluşan kuşağın içinde üç adet, sekizgen şeklindeki geometrik geçmeli rozet bulunur. Lentonun yukarısında konumlanan kavsarada, üç sıra hâlindeki mukarnas vardır. Giriş açıklığının iki yanında, etek silmesinin yukarısından başlayan ve kavsaraya kadar uzanan birer burmalı pilaster konumlanır. Girişi, kavsara ile pilasterlerin dışından çevreleyen kuşaklardan en içteki geometrik motifler, bunun dışındaki ise palmet motifleriyle süslüdür.[4]
Girişin her iki yanında yer alan yarım yıldız planlı birer nişin, alttan ve üsten birer dilimli mukarnaslı süslemeyle sonlanır. Nişlerin etrafını çevreleyen hasır örgü motifli birer kuşak, giriş açıklığının üst kısmında da devam eder ve girişi çevreleyen dıştaki kuşağın dışından birbiriyle birleşir. Bu üç kuşağı en dıştan çevreleyen süslemesiz sonuncu kuşak ise nişlerin olduğu kısımlarda 4,49; girişin olduğu kısımda ise 5,22 m kotuna kadar uzanır. Girişin sağındaki nişin de sağında, aynı tasarıma sahip ikinci bir niş daha bulunur. Tüm bu süslemelerle bir taçkapı hâline gelen giriş kısmı için Sözen, buradaki süslemelerle yapının gövde bölümünde yer alan dolu ve boş bölümler arasında "belirli oranda uyum sağlanmaya çalışıldığı"nı ifade eder.[4]
Gövdenin açık bölümünün boylamasına yaklaşık üçte biri kadarlık kısmı parapet görevi gören yaklaşık 39 cm kalınlığındaki duvardan oluşur. Bu duvarın üstünde, her biri yaklaşık 1,08 m boyunda ve ortalama 44 cm çapında sekiz sütun ile gövdenin kapalı bölümünün duvarının her iki ucuna bitişik birer pilaster sıralanır. Parapete oturan sütun ve pilaster kaidelerinin alt kotu ile başlıklarının üst kotları arasındaki mesafe, değişiklikler gösterse de 1,70 m civarındadır. Üç sıra mukarnaslı, yaklaşık 51 cm boyundaki sütun başlıklarının biçimleri ise birbirinden farklıdır. Düz bir şekilde bağlanan güneydoğuya bakan pilaster ile sonrasındaki sütun dışındaki sütunlar birbirine birer yuvarlak kemerle bağlanır. Her bir yuvarlak kemerin yüksekliği 22 cm civarındadır. Düz bağlantı yerinde ise sivri kemer şeklinde bir kabartma oluşturulmuş ve içine bitkisel motiflerden oluşan bir rozet kabartması yerleştirilmiştir. Güneydoğuya bakan pilasterin kaidesinin hizasında, geçiş öğesi olarak rozet kabartmalı ve kapalı bölümden açık bölüme geçişte kullanılan bir köşe taşı bulunur.[4] Yapı, sütunlarından ötürü Parmaklıklı Kümbet olarak da anılır.[2]
Parapette, iç mekândaki mihrabın arkasına gelen kısım dışındaki tüm sütun ve pilasterlerin kaidelerinin altında birer niş yer alır. Yarım sekizgen planlı nişler; altta dilimli, üstte ise bademli mukarnaslarla sonlanır. Nişleri çevreleyen ters "U" şeklindeki çerçeve, bitkisel ve geçmeli geometrik motiflerle süslüdür. Giriş ekseninin solunda kalan ve mihrabın arkasına denk gelen sütunun altında ise ters "U" şeklinde, silmeyle oluşturulan bir çerçeve bulunur. Alt sınırını oluşturan etek silmesiyle birlikte bir dikdörtgen şeklini alan çerçevenin içinde, sivri kemerli kör bir niş vardır. Silmenin içinde dörtlü düğüm; kemerle çerçeve arasındaki kısımda palmet ve rumili bitki; nişin içinde ise dikey eksen boyunca palmetler, çevresi ise rumili bitki motifleriyle bezelidir.[4][11][15]
Giriş kısmındaki süslemesiz kuşağının taçkapının yukarısında yer alan bölümünün yanlardaki bitiş noktalarından itibaren yapıyı, yaklaşık 16 cm yüksekliğindeki saadet düğümü motifli bir kuşak çevreler. Bu kuşağın yukarısından yapıyı çevreleyen 24 cm boyundaki kuşakta ise, alttan ve üstten silme şeritler arasındaki Arapça inşa kitâbesi yer alır.[4] Kitâbenin celî sülüs üslubuyla, kabartma şeklinde işlenen metni şu şekildedir:[16]
بتأييد الله تعالى عز و جل المحافظة مرقد الامير الاعز الاكرم الاعدل |
Bi'smi'llâhi'r-Rahmâni'r-Rahîm Sebebü hâzihi'l-'imâreti'ş-şerifeti'l- müeyyed el-müekkede |
Rahmân ve Rahîm olan Allah'ın adıyla. Azîz ve Celil olan Allah tarafından da teyit edilen bu mübarek yapı; askerlerinin yardımıyla yaşadığı dönemde düşmanlarını yenen, emirliğin haşmet sancağını kanunlar ve yönetim tarzı, kılıcının şevkiyle, ikbali yıldızlar gibi parlayan, yücelik burçlarını yücelten, dinin ve dünyanın savunucusu olarak tahtında oturmuş olan, sultanlar arasında en şöhretlisi ve faziletlisi, bağışlanmış, merhum Rüstem'in oğlu, akıbeti hoş, mekânı cennet olsun, sekiz yüz seksen altı yılı mübarek Ramazan ayında vefat eden Bayındır Bey'in kabrini hazırlayıp korumasını sağlamak amacıyla yapılmıştır. |
Yapıyı örten koni şeklindeki çatının 55 cm boyundaki saçak silmesi, üç sıra hâlinde düzenlenen mihrapçe ve mukarnas sıralarından ibarettir. On bir sıra kesme taşla kaplanan ve dışarıdan 48° eğimli olan 3,55 m boyundaki çatı, 9,87 m kotunda sona erer. Damlalığı dışa taşma yapan çatının tepesinde yer alan topuz şeklindeki 43 cm uzunluğundaki taş âlemle yapının toplam boyu 10,30 m'ye ulaşır.[4]
Abdüsselam Uluçam, yapının "Türk-İslam anıt mezar mimarisinde başka örneği bulunma[dığını] ... tasarım ve uygulamada bir ilki oluştur[duğunu], kendi içinde çözümlenememiş bazı problemleri de birlikte taşı[dığını] ... ölçü ve oranlardaki başarısızlıkların yanı sıra, seyir köşkü biçiminde gövdenin hafifletilmesi ve bezemeleri yapının kitlesel ağırlığı ve hantal görünüşünü ortadan kaldırama[dığını]" ifade eder.[4] Hüseyinov, Bretanitski ve Selamzade; Şirvanşahlar Sarayı'nın Divanhane bölümünün üslubunu kümbetinkiyle karşılaştırır.[8] Divanhane ile olan benzerliğe katılmayan Orhan Cezmi Tuncer, kümbetin kendi türünü kendinde yarattığını, ancak "başarısız olduğu için bir daha uygulanmayan ilk ve son örnek" olduğunu yazar.[17]
-
Çatının altından yapıyı çevreleyen kuşaklar ile altındaki kitâbeden bir görünüm (Eylül 2022) -
Sütun başlıkları ile üstündeki kuşaklardan bir görünüm (Eylül 2022) -
Mihrabın arkasına denk gelen süsleme (Eylül 2022)
İç
[değiştir | kaynağı değiştir]Yaklaşık 4,7 m çapındaki dairesel planlı ve 17,45 m2 zemin alanına sahip ziyaret kısmına, kümbetin kuzeydoğusundaki kapıdan giriş yapılır. 1,07 m kotundaki mekânın, kapalı kısmında 5,27 m kotuna kadar yükselen duvar ile döşemesi kesme taştandır. Mekânın üzeri, iç kısımda bir kubbe şeklindedir. Kubbenin kilit taşının alt kotu 7,62 m'dir. Mekânın kıble yönünde yer alan mihrap nişi, iki sıra mukarnaslı kavsara ile yukarısındaki dilimli bir sivri kemere sahiptir. Niş, örgü motifli bir kuşakla çevrelenir.[4]
Mezar odasına girişi sağlayan L şeklindeki merdiven; kuzeydoğu cephesinin köşesindeki iki basamak ve sonrasındaki sahanlık ile güneydoğu cephe duvarına bitişik devam eden altı basamaktan ibarettir. Merdivenin çevresi, üzeri taş harpuşta ile kaplı, taş kaplamalı bir duvarla çevrelenir. Basamakların ardından, mezar odasının giriş sahanlığına ulaşılır. Odanın 80 cm yüksekliğindeki giriş boşluğunda, lokmalı demir parmaklıkl ve tek kanatlı bir kapı yer alır. Yaklaşık 4,8 m kenar uzunluğuna ve 23 m2 alana sahip kare planlı mezar odasının zemini topraktır. Kesme taşla inşa edilen duvarları yaklaşık 70-80 cm civarında değişir. Odanın kuzeybatı, güneybatı ve güneydoğu duvarlarındaki mazgallar, iç mekânda dört yönde genişletilerek 53 cm genişlik ve 176 cm boya ulaşır. Mekânın kuzeybatı ve güneydoğu duvarlarına bitişik yerleştirilen üç mezarın etrafı bordürle çevrilidir.[4] Odayı örten beşik tonoz da kesme taştan olup üst kat döşemesiyle arasındaki 1,15 m'lik dolguyu Tuncer "gereksiz" olarak niteleyerek bu dolgunun yapıya çok yük bindirdiğini ifade eder.[17]
Kültürel etkileri
[değiştir | kaynağı değiştir]
Mart 2017'de, kümbet ile yanındaki Selçuklu Mezarlığı'nın bir maketi, Miniatürk'te sergilenmeye başlandı.[18] PTT tarafından 10 Ağustos 2017'de tedavüle çıkarılan Kültür Varlıklarımız-Bitlis adlı posta pulu serisindeki bir pulda, Emir Bayındır Kümbeti ile Mescidi'nin bir görseline yer verilmiştir.[19]
Notlar
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Kitâbesindeki Ramazan 886 tarihi, miladi takvimde Ekim ya da Kasım 1481'e denk gelir.
- ^ 1937'de yayımlanan Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri adlı eserinde İsmail Hakkı Uzunçarşılı, yapıyı hatalı olarak "Rüstem Bey'in oğlu Baysungur Bey Türbesi" olarak adlandırır.[1][2]
- ^ Metindeki Rebiülevvel 886 tarihi, miladi takvimde Nisan ya da Mayıs 1481'e denk gelir.
- ^ Beygu'nun 1932 tarihli eserindeki fotoğrafta âlem yoktur.
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- Genel
- Türkiye'de Vakıf Abideler ve Eski Eserler. 2. Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları. 1977.
- Sözen, Metin (1981). Anadolu'da Akkoyunlu Mimarisi. İstanbul: Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu Yayınları.
- Tuncer, Osman Cezmi (1986). Anadolu Kümbetleri. 2. Ankara: Adalet Matbaası.
- Özel
- ^ Uzunçarşılı, İsmail Hakkı (1969). Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri (2 bas.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. s. 338.
- ^ a b Kafesoğlu, İbrahim (1949). "Ahlat ve çevresinde 1945'de yapılan tarîhî ve arkeolojik tetkik seyahati raporu". Tarih Dergisi. 1 (1): 167-200. 26 Temmuz 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ocak 2025.
- ^ Altun, Ara (1996). "Emîr Bayındır Mescidi ve Türbesi". TDV İslâm Ansiklopedisi. 11. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı. s. 125. ISBN 9789753894388. 18 Ocak 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ocak 2025.
- ^ a b c d e f g h i j k l m n o Kuleli, Esin (2018). "Ahlat Emir Bayındır Kümbetinin mimari niteliği ve koruma sorunları üzerine bir çalışma". Restorasyon Yıllığı, 17. Vakıflar İstanbul 1. Bölge Müdürlüğü. ss. 6-23. ISSN 2146-3166.
- ^ a b Beygu, Abdürrahim Şerif (1932). Ahlat Kitabeleri. İstanbul: Hamit Matbaası. ss. 77-78.
- ^ Sözen 1981, s. 163.
- ^ a b Sönmez, Zeki (1989). Anadolu Türk-İslam Mimarisinde Sanatçılar. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. s. 371. ISBN 975-16-0136-3.
- ^ a b Çoruhlu, Yaşar (2010). "Şirvanşahlar Sarayı". TDV İslâm Ansiklopedisi. 39. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı. s. 213-214. ISBN 9789753896320. 1 Şubat 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Şubat 2025.
- ^ Çalış, Ercan (2019). "Ahlat Selçuklu Meydan Mezarlığında bulunan Babacan bin Toman imzalı bir mezar taşı". Iğdır Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi (18): 177-192.
- ^ Bülbül, Süleyman (1995). Van Gölü Havzası Türbe ve Kümbetlerinde Mimari Süsleme (yüksek lisans). Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Arkeoloji ve Sanat Tarihi. s. 65.
- ^ a b c Önge, Yılmaz (1970). "Ahlat, Emir Bayındır Kümbeti ve Mescidi". Önasya. 5 (59-60). Ankara. ss. 6-7.
- ^ a b c d "Emir Bayındır Kümbeti ve Camii - Bitlis". Türkiye Kültür Portalı. 15 Ağustos 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ocak 2025.
- ^ a b "Bitlis-Ahlat-Emir Bayındır Kümbeti". 2003-2010 Restorasyonlarımız. 1. Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü. 2011. ISBN 978-975-19-4976-9.
- ^ Tuncer 1986, s. 87.
- ^ Tuncer 1986, ss. 89-90.
- ^ Güneş, Burhanettin (2003). Van Gölü Havzası Türk Mimarisinde Yazı Sanatı (doktora). Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı. ss. 96-99.
- ^ a b Tuncer 1986, s. 91.
- ^ "Miniatürk'ün 132. Maketi yerini aldı". Millî Gazete. 14 Mart 2017.
- ^ Aycil, Serkan (Ağustos 2023). "Tescilli taşınmaz kültür varlıkları bağlamında Bitlis temalı filatelik materyaller". Ünsal, Fırat (Ed.). Uluslararası Tarih, Kültür, Dil ve Sanat Bağlamında Bitlis Sempozyumu. Bitlis. ISBN 978-605-74216-4-7.
Konuyla ilgili yayınlar
[değiştir | kaynağı değiştir]
- Arık, M. Oluş (1967). "Erken devir Anadolu Türk mimarisinde türbe biçimleri". Anadolu (11): 57-100. doi:10.1501/andl_0000000097.
- Aslanapa, Oktay (1996). Türk Cumhuriyetleri Mimarlık Abideleri. Ankara: TÜRKSOY Yayınları. ISBN 9751716853.
- Doğan, Belkıs (2023). Akkoyunlu ve Karakoyunlu Türkmen Devletleri Mimarisinde Sanat Üslubu. Dün Bugün Yarın Yayınları. ISBN 978-625-6432-13-0.
- Uluçam, Abdüsselam (2002). Ortaçağ ve Sonrasında Van Gölü Çevresi Mimarlığı: Bitlis. 2. Ankara: TC Kültür Bakanlığı Yayımlar Dairesi Başkanlığı Yayınları. ISBN 975-17-2425-2.
| Otorite kontrolü |
|
|---|
