İçeriğe atla

Boz ayı

Bağlantıları değiştir
Vikipedi, özgür ansiklopedi
(Bozayı sayfasından yönlendirildi)
Boz ayı
Yaşadığı dönem aralığı: 0,5-0 myö
Çibanyen-Günümüz 
Kodiak Adası'ndaki bir Ursus arctos middendorffi
Korunma durumu

Asgari endişe altında (IUCN 3.1)[1]
Biyolojik sınıflandırma Bu sınıflandırmayı düzenle
Âlem: Hayvan
Şube: Chordata
Sınıf: Mammalia
Takım: Carnivora
İnfra takım: Arctoidea
Familya: Ursidae
Oymak: Ursini
Cins: Ursus
Tür: U. arctos
İkili adlandırma
Ursus arctos
Linnaeus, 1758
Boz ayının dağılımını gösteren harita

Boz ayı (Ursus arctos), Ursus cinsine bağlı Avrasya'nın kuzeyinin büyük bir kısmında ve Kuzey Amerika'da yaşayan bir ayı türüdür.[2][3] Carnivora takımının karada yaşayan en büyük üyelerinden biridir ve boyut açısından tek rakibi ortalama boyutları kısmen daha büyük olan kutup ayısıdır. (Ursus maritimus).[4][5][6][7][8]

Boz ayının ana dağılım alanı Rusya'nın bazı bölümleri, Orta Asya, Çin, Kanada, ABD, İskandinavya, özellikle Romanya olmak üzere Karpatlar, Anadolu ve Kafkaslar'dır.[3][9] Boz ayı bazı Avrupa ülkelerinde ulusal sembol olarak kabul edilmiştir.[10]

Boz ayının doğal yaşam alanının daralmış olmasına ve bazı bölgelerde yerel olarak soyunun tükenmesine rağmen 2012 yılı itibarıyla yaklaşık 200.000'lik popülasyonu ile boz ayı Dünya Doğa ve Doğal Kaynakları Koruma Birliği (IUCN) tarafından asgari endişe altındaki türler arasında listelenmektedir ve boz ayı ile birlikte Ursus americanus IUCN tarafından türü tehdit altında olarak sınıflandırılmayan ayı türleridir.[2][3][11] Ancak Kaliforniya, Kuzey Afrika ve Meksika alt türleri 19. yüzyıl ile 20. yüzyılın başlarında aşırı avlanma sonucunda soyları tükenmiştir ve Asya'nın güneyinde yaşayan alt türlerin soyları da oldukça yüksek tehdit altındadır.[3][8] Küçük gövdeli alt türlerden biri olan Ursus arctos isabellinus eski yaşam alanının yalnızca %2'si bir yerde kalmış ve çeşitli vücut parçaları için kontrolsüz kaçak avlanmaya maruz kaldığı için kritik tehlike altındadır.[12] Avrasya boz ayı popülasyonunun günümüzde izole edilmiş birkaç popülasyonun biri olarak kabul edilen Ursus arctos marsicanus İtalya'nın ortasında çok kısıtlı bir bölgede yaşayan 30 ila 40 birey boz ayıdan ibaret bir popülasyona sahiptir.[10][13]

Etimoloji

[değiştir | kaynağı değiştir]

Batılı dillerde kahverengi ayı olarak bilinen Ursus arctosa, Türkiye'deki boz ayı bireyleri daha açık renk olduğu için "toprak rengi" anlamında[14] boz ayı denir.[kaynak belirtilmeli]

Özellikler

[değiştir | kaynağı değiştir]

Boyut

[değiştir | kaynağı değiştir]

Boz ayılar günümüzde yaşayan ayılar arasında gövde boyutları açısından en çok farklılık gösteren türdür. Tipik boyutları hangi popülasyondan olduğuna göre farklılık gösterdiği gibi kabul edilmiş alt türlerin çoğu da boyutsal açıdan farklıdır. Bunun nedeni kısmen eşeysel dimorfizmdir; erkek boz ayılar ortalama olarak dişilerden %30 daha büyüktür. Bireyler ise mevsimsel olarak farklı ağırlıklara sahip olabilirler; kış uykusundan çıktıktan sonra ilkbahar aylarında en düşük ağırlıklarında olurlarken sonbaharın da sonlarında kış uykusuna hazırlanmak için aşırı beslenme ile birlikte fazladan ağırlıkları artar. Dolayısıyla bir ayının hem ilkbaharda hem de sonbaharda ölçülmesi ile yıllık oratalamaağırlığı bulunabilir.[15][16]

Boz ayı için normal fiziksel boyutlar 1,4 ila 2,8 m arasında baş-gövde uzunluğu ve 70 ila 153 cm. omuz yüksekliğidir. Tüm ayılarda olduğu gibi kuyrukları kısadır ve 6 ila 22 cm arasında uzunluktadır.[17][18] En küçük boz ayılar, yani çorak topraklarda yaşayan dişi boz ayılar ilkbahar aylarında hemen hemen yaşayan en küçük ayı türü olan Malaya ayısı (Helarctos malayanus) ile aynı gövde ağırlığına sahip iken kıyısal bölgelerde yaşayan en büyük boz ayıların erkekleri yaşayan en büyük ayı türü olan kutup ayısı ile benzer ağırlık ve büyüklüklere ulaşırlar.[6][8][19] İç bölgelerde yaşayan boz ayılar ise algılananın aksine genellikle küçük boyutludurlar ve ortalama bir aslan ile aynı boyutlarda olup erkekleri tahmini 180 kg civarında, dişileri ise tahmini 135 kg civarındadır; kıyılarda yaşayan boz ayılar ise bu ağırlıkların iki katı civarındadır.[8][20] Dünya üzerinde farklı bölgelerde yaşayan farklı alt türlere ait 19 popülasyon üzerinde yapılan inceleme sonucunda erkek boz ayıların ortalama ağırlığı 217 kg. olarak bulunurken farklı 24 popülasyon üzerinde yapılan inceleme sonucu dişi boz ayıların ortalama ağırlığı 152 kg. olarak bulunmuştur.[8][21][22]

Renkler

[değiştir | kaynağı değiştir]

Boz ayıların postları sıklıkla tam olarak kahverengi değildir.[23] Postları uzun ve sık tüylerden oluşur, enselerinde orta uzunlukta görülen yeleleri alt türlere göre farklılık gösterir.[24] Hindistan'da boz ayılar üçleri gümüşi kızılımsı tüylere sahip iken Çin'de boz ayılar boyun, göğüs ve omuzlarını kaplayan sarımsı-kahverengi ya da beyazımsı gerdanlıkları ile çift renklidirler.[23][25] Çok iyi tanımlanmış alt türler içinde bile kahverenginin çok farklı tonlarına sahip olan bireyler görülebilmektedir. Kuzey Amerika boz ayıları neredeyse siyah sayılabilecek koyu kahverengi ile neredeyse beyaz sayılabilecek krem rengi ya da sarımsı kahverengi arasında farklı renklere sahiptir ve bacakları genellikle daha koyu renklidir. Ursus arctos horribilis sırtındaki tüylerin uçları beyazımsı kahverengi kökleri ise kahverengimsi siyah renktedir. Ursus americanusun tarçın renkli Ursus americanus cinnamomum alt türü dışında günümüzde yaşayan ayılar içinde tipik olarak kahverengi olarak görünen tek ayı türü boz ayıdır.[26] Kış aylarında postları özellikle kuzeyde yaşayan alt türlerde çok uzun ve sık tüylerden oluşur ve tüyler omuz başında 11 ila 12 cm. uzunluğa erişir. Kış tüyleri ince olmasına rağmen dokunulduğunda sert olarak hissedilir. Yaz mevsimi postu ise daha kısa ve seyrek tüylerden oluşur, uzunluğu ve tüy yoğunluğu coğrafi dağılıma göre farklılık gösterir.[27]

Pençe ve ayaklar

[değiştir | kaynağı değiştir]

Boz ayıların pençeleri çok büyük ve eğridir. Ön pençeleri arka pençelerinden daha uzundur. Pençeler 5 ila 6 cm uzunluğa erişir ve eğri boyunca ölçüldüğünde 7 ila 10 cm'e ulaşırlar.[28] Genellikle uçları açık renkli olmak üzere koyu renkli olan pençeler bazı alt türlerde tamamen açık renklidir.[27] boz ayıların pençeleri Ursus americanusun pençelerinden daha uzun ve daha düzdür.[26] boz ayıların pençelerinin ucu küt iken kara ayının pençelerinin ucu sivridir. Pençe yapıları ve aşırı ağırlıkları nedeniyle boz ayılar kara ayılar gibi ağaçlara tırmanamaz ancak nadir olarak dişi boz ayıların ağaçlara tırmandığı da görülmüştür.[29] Kutup ayısının pençeleri de boz ve kara ayılara göre farklılık gösterir. Muhtemelen buz üzerinde hareket edebilmek ve hareketli avları yakalayabilmek için kutup ayılarının pençeleri daha kısa ama geniş ve daha kıvrık olarak evrimleşmiştir.[30][31] boz ayıların ayakları da oldukça geniştir. Erişkin boz ayıların arka ayakları tipik olarak 21 ila 36 cm. uzunluğunda iken ön ayakları yaklaşık %40 daha kısadır. Orta boyutlardaki boz ayıların dört ayağının da genişliği ortalama 17,5 ila 20 cm.dir. Kıyılarda yaşayan büyük boz ayı alt türleri ile Alask boz ayılarında arka ayak uzunluğu 40 cm.'ye genişliği de 28,5 cm.'ye ulaşırken çok büyük Ursus arctos middendorffi arka ayak uzunluğu 46. cm'ye kadar ölçülmüştür.[32][33][34] boz ayılar günümüzde yaşayan ayı türleri içinde omuzları üzerinde kamburu olan tek ayı türüdür. Tamamen kas dokusundan oluşan bu kambur besin ararken kullanılan yeri kazma işleminde daha fazla güç alabilmek için evrimleşmiş olabilir.[26][35]

Sınıflandırma

[değiştir | kaynağı değiştir]

Evrim

[değiştir | kaynağı değiştir]

Bilim insanları tarafından ayı türlerini ve alt türlerini tanımlamak çok sayıda farklı yöntem kullanılmaktadır ancak bu yöntemlerin hiçbiri tek başına yeterli değildir. Aynı belirli alt tür kümesini listeleyen birkaç bilimsel otorite tarafından boz ayı taksonomisi ve alt tür sınıflandırması "zorlu ve çetrefilli" bir iş olarak betimlenmiştir.[36] Günümüzde muhtemelen genetik analizler boz ayı alt türleri ve adlandırması için bilimsel olarak en önemli ve etkin yöntemdir. Genellikle genetik analizler tür sınıflandırmasından çok klâd terimini kullanır çünkü tek başına genetik analizler bir biyolojik türü tanımlayamamaktadır. Genetik incelemelerin çoğu ayıların ne kadar yakın akraba olduğunu ya da aralarındaki genetik mesafeyi gösterir. Günümüzde geçerliliği olmayan ve her birinin kendine özgü ismi olan yüzlerce boz ayı alt türü bulunmaktadır ve bu durum kafa karıştırıcı olabilmektedir: Hall (1981) 86 farklı ayı alt türünü listelerken 90 kadar farklı alt tür de önerilmiştir.[37][38] Ancak son zamanlarda yapılan DNA analizleri yaşayan tüm boz ayıları içine alan beş klâd tanımlarken,[39][40] 2017 yılında yapılan filogenetik bir araştırma bir tanesi kutup ayılarına ait olmak üzere dokuz klâd olduğunu ortaya çıkarmıştır.[41] 2005 yılı itibarıyla ise hâlâ yaşayan ya da yakın geçmişte soyu tükenmiş 15 boz ayı alt türü bilimsel çevreler tarafından genel olarak tanınmaktadır.[42][43]

Bütün boz ayı alt türlerinin sayısı üzerine olduğu kadar boz ayıların kutup ayısı ile olan tam ilişkisi de tartışmalı bir konudur. Kutup ayısı boz ayıdan görece yakın zamanda ayrılmış bir türdür. Tam olarak kutup ayısının türleşerek boz ayıdan ayrıldığı nokta belli değildir ancak genetik analizler ve fosiller üzerinde yapılan araştırmalar bu ayrım noktasını 400.000 ila 70.000 yıl öncesine koymaktaysa da son zamanlarda yapılan araştırmalar bu noktayı 250.000 ila 130.000 yıl öncesine koymaktadır.[44] Bazı farklı tanımlamalara göre boz ayı, kutup ayısı için bir paratür olarak tanımlanabilir.[45][46]

Yakın geçmişte insanların neden olduğu popülasyon parçalanması dışında,[47] DNA analizleri Kuzey Amerika'da yaşayan boz ayı popülasyonunun birbirine bağlı tek bir popülasyon sisteminin parçası olduğunu gösterir ancak muhtemelen son Buzul Çağı'nın sonundan beri izole olmuş olduğu düşünülen Kodiak Takımadası'nda bulunan popülasyonlar ya da alt türler bu genellemenin istisnasıdır.[48][49] Bu veriler U. a. gyas, U. a. horribilis, U. a. sitkensis ve U. a. stikeenensis alt türlerinin belirgin olarak ayrı ve kendi içinde birleşik gruplar oluşturmadığını ve daha doğru bir tanımlamanın ekotip olduğunu gösterir. Örneğin Alaska'nın herhangi bir bölgesinde bulunan boz ayılar daha uzaklarda bulunan boz ayı popülasyonlarından çok komşu olarak yaşadıkları Ursus arctos horribilis ile daha yakın akrabadır.[50] Morfolojik farklılıkların daha çok boz ayıların zengin somon kaynaklarına erişimi ile ilgili olduğu görülmektedir. Ursus arctos horribilis daha yüksek rakımlarda ve bitkisel besinlerin diyetlerinin temelini oluşturduğu kıyıdan uzak bölgelerde yaşamaktadır. Alexander Takımadaları'nın ayılarının tarihçesi olağan dışıdır çünkü burada yaşayan boz ayılar kutup ayısı DNA'sına sahiptirler. Bunun kökeninin Pleistosen Çağı'nda burada kalan kutup ayısı popülasyonu olduğu sanılmaktadır ancak o zamandan beri takımadaların anakara ile bağlantısı açıldığından ve anakara popülasyonu ile erkeklerin karışmasından bu ayıların genomlarının %98'i boz ayı kökeni içermektedir.[51]

Tarihi

[değiştir | kaynağı değiştir]

Ursus arctos alt türleri aşağıdaki gibi listelenmiştir:[42]

Palearktik biyocoğrafik bölgesi (Avrasya ve Kuzey Afrika)

[değiştir | kaynağı değiştir]
Alt tür adı Resim Dağılımı Özellikleri/Yorumlar
Ursus arctos arctos Avrupa'da yaşayan popülasyonlar dışında Rusya'nın batısı ve Kafkasya'da da bulunur. Rusya'da Yamalo-Nenets Özerk Okrugu'nda Yenisey Nehri'ne kadar uzak doğuya ve Novosibirsk Oblastı'na kadar güneye kadar uzanan ve U. a. collaris alt türü ile karıştığı bölgede de görülebilir.[27] Baskın olarak koyu ve canlı kahverengi bir posta sahiptir ve açık renkli bireylere nadiren rastlanır, koyu pençeleri olan orta boyutlarda bir alt türdür, Rusya'da yaşayan Ursus arctos arctos Avrupa'da yaşayanlara göre daha iridir, bunun nedeninin daha az avlanmaları olduğu düşünülmektedir.[27]
Ursus arctos beringianus Ohotsk Denizi'ni çevreleyen kıyılarda Şantar Adalarına kadar uzanan bölgede, Kolıma, Şelihov Körfezi'nin çevresindeki topraklarda, Kamçatka Yarımadası'nda ve Paramuşir Adasında bulunur.[27] Ağzı ve burnu geniş olan oldukça büyük bozayı alt türü. Genel olarak koyu renkli posta sahiptir, bazı hayvanlar hemen hemen karamsı kahverengidir ama genellikle sırtlarının üzeri soluk renklidir. Kıyıdan uzaklaştıkça U. a. collaris ile karışır. Kutup ayısının, Ursus arctos middendorffinin[52] ve Alaska Yarımadasında yaşayan bozayıların atası olduğu düşünülmektedir. Middendorff Büyük Şantar Adası'ndan bir örnek üzerinden tanımladığı bu bozayının dağılımını Sibirya'nın doğu kıyısı ile Japonya olarak vermiştir.[53]
Ursus arctos collaris Yenisey Nehri'nden güneyde Moğolistan'ın kuzeyinde Altay Dağları'na kadar Sibirya'nın çok büyük bir bölümünde, Sincan Uygur Özerk Bölgesi'nin en kuzeyi ile Kazakistan'ın kuzeyinde yaşar. Dağılımının en kuzey noktası Taymır Yarımadası'nın güneybatısı ile Anabır Nehri'ne kadar uzanır. Tüm Ursus arctos arctos popülasyonları içinde en uzak doğuya kadar yayılan bu alt tür Çukotka'nın doğusunda Bering Boğazı'nın kıyılarına kuzeyde de Çukçi Denizi'nin kıyılarına kadar dağılmıştır.[27] Bu alt türdeki bozayıların çoğu koyu renklidir ama bazıları Ursus arctos middendorffi kadar soluk renkli olabilir. Boyutları U. a. arctos ile U. a. beringianus arasındadır ve ana alt türden orantısal olarak daha büyük bir kafatasına sahiptir. Yakutistan'ın subarktik bölgelerinde diğer bölgelere göre daha küçük boyutlarda olduğu kaydedilmiştir.[27][54]
† Ursus arctos crowtheri – (soyu tükenmiş) Yaşadığı dönemde yaşam alanı Atlas Dağları ile Kuzey Afrika'da Fas'tan Libya'ya Atlas Dağlarına komşu olan bölgelerdi. Yaşayan son Ursus arctos crowtherinin 1890'larda avlandığı düşünülmektedir.[26][55]
Ursus arctos isabellinus Nepal'in kuzeyi, Hindistan'ın kuzeyi ile kuzeydoğusu, Pakistan'ın kuzeyi, en kesintisiz olan güncel yaşam alanı ise Cemmu ve Keşmir. Kızılımsı kahverengi ya da kum rengi postu, uçları gümüş rengi kılları ve görece büyük kulakları ile fiziksel olarak oldukça farklılık gösterir. Asya kıtasında bulunan tüm bozayılardan daha küçüktür. Yüksek irtifa ormanları ile ALp tipi çayırları tercih eder. Kritik tehlike altındadır.
Ursus arctos pruinosus Tibet Platosu; Himalayalar'da bulunan bazı ayıların aslında Tibet Platosu'nda yaşayan popülasyondan ayrılmış bazı bireyler olduğu kaydedilmiştir.[27][56] Uzun ve kaba tüylere sahip orta boyutlarda bir alt türdür. Hem koyu hem de açık renkli postlu hayvanlarla karşılaşılmıştır ancak orta koyuluktaki post rengi baskındır. Boyun çevresinde, göğüs ve omuzlarda tüyler sarımsı kaverengi ya da beyazımsıdır ve sıklıkla diğer bozayıların erişkinlerinde görülmeyen şekilde bir gerdanlık şeklindedir. Ursus arctos isabellinus gibi kulaklar görece belirgindir. Kafatası görece basık koana, kemer şeklinde damağı ve büyük dişleri ile farklılık gösterir.[27]
Ursus arctos lasiotus Rusya: Kuril Adaları'nın güneyi, Sahalin, Stanovoy Sıradağları'nın güneyinde Primorskiy Krayı, Ussuri Nehri/Amur Nehri bölgeleri, Çin: Heilongjiang, Japonya: Hokkaidō, Honshū (son Buzul Dönemi'nde), Kore Yarımadası: Kuzey Kore,[27] Rebun ve Rishiri Adalarında 13. yüzyıldan itibaren soyu tükenmiştir.[57] Ursus arctos lasiotus alt türü boyut olarak oldukça değişkenlik gösterir. Anakara Rusyası'nda kafatası boyutları boyut olarak Ursus arctos beringianus ile benzer olduğunu gösterir.[27][54] Buna karşın Hokkaidō'da yaşayan popülasyon, kuzeyde yaşayan bozayılar içinde en küçük boyutlara sahiptir. Yine de Hokkaidō'dan bireylerin 400 ila 550 kg ağırlığa erişebildiği de kaydedilmiştir.[58][59][60] Bu ayının U. a. horribilis alt türünün atası olduğu düşünülmektedir.[52] Muhtemelen ortalama olarak en koyu renkli popülasyondur ve bazı örnekleri hemen hemen tamamen kara postludur. Ancak daha açık kahverengi ve geçiş formlarına da rastlanır.[27]
Ursus arctos syriacus Güney Kafkasya, Irak, Türkiye (Anadolu), İran, Afganistan'ın batısı, Lübnan'ın doğusu, Pakistan, Himalayalar'ın batısı, Pamir-Alay ve Tanrı Dağları.[27] Tarihî olarak İsrail'de Suriye'de yaşamış olsa da artık bu ülkelerde soyunun tükendiği düşünülmektedir.[3] Ursus arctos syriacus açık renkli pençelere sahip orta ile küçük yapılı bir bozayıdır. Bu popülasyon kökleri siyah beyazımsı açık renkli tüylere sahiptir.[27]
† Ursus arctos priscus – (soyu tükenmiş) Yok Sibirya Step bozayısı tarihöncesi dönemde Sibirya gibi yerlerde yaşamış bir bozayı alt türüdür.

Nearktik biyocoğrafik bölgesi (Kuzey Amerika)

[değiştir | kaynağı değiştir]
Alt tür adı Resim Dağılımı Özellikleri/Yorumlar
† Ursus arctos californicus – (soyu tükenmiş) Kaliforniya, çoğunlukla Sierra Nevada'da ve bazı kıyısal bölgelerde. Bilinen en son Ursus arctos californicus 1922'de avlanmıştır. Müzelerde bulunan doldurulmuş örnekler bu popülasyonun tamamen altın rengi - kahverengi tüylere sahip olduğunu gösterir. Ursus arctos horribilisnda oldukça büyük yapılı ve daha geniş bir ağza ve burna sahiptiler.[61]
Ursus arctos dalli Yok Dall Adası, Alaska. Çok iyi tanımlanmamış, muhtemelen Ursus arctos horribilis kıyılarda yaşayan bir varyasyonu, ancak böyle bir bağlantı genetik olarak muğlaktır.[62][63]
Ursus arctos gyas Aleut Adaları'ndan en batıda Unimak Adası'na kadar Alaska kıyıları, Alaska Yarımadası'ndan Kenai Yarımadası'na kadar. Bazı biyologlar tarafından U. a. middendorffi ile aynı alt tür olarak değerlendirilir.[64] Erişkin erkeklerin bilinen boyutları temel alındığında eğer gerçek bir alt tür ise Alaska bozayısının boyutlarına eş boyutlarda hatta daha büyüktür.[65][66]
Ursus arctos horribilis Alaska'nın çoğu bölgesi, Yukon, Kuzeybatı Toprakları, Britanya Kolumbiyası, Alberta'nın batısı, Montana'nın batısı ve Wyoming'in kuzeybatısı. Ursus arctos horribilis orta ile koyu kahverengi postu ve uçlara doğru griy ya da sarı tüyleri ile ayırt edilir. Çevresel koşullara bağlı olarak boyutları çok değişkendir.[67] Oldukça yüksek bir uyum sağlama özelliği ile ılıman iğne yapraklı ormanlarda, ılıman yağmur ormanlarında, yarı kurak çalılıklarda, tundrada ve çayırlıklarda yaşayabilir.[68]
Ursus arctos middendorffi Kodiak, Afognak veShuyak Adaları (Alaska), Alaska'nın batı ve güney kıyılarında görülen diğer formları da içerdiği önerilmektedir. bozayının ayırt edilebilen en büyük boyutlu alt türüdür ancak kıyılarda yaşayan diğer bozayı alt türlerinin aynı boyutlara erişmesi mümkündür. Ortalama kahverenkli, Asya'nın doğusundaki alt türler kadar koyu olmayan ve Ursus arctos horribilis daha koyu renkli posta sahiptir.
Ursus arctos sitkensis Admiralty Adası, Baranof Adası ve Chichagof Adası, Alaska'nın ABC Adaları. Diğer boz ayılardan çok kutup ayısı ile daha yakın akraba olarak görünse de Kuzey Amerika boz ayıları içinde en koyu renklisidir. Boyutları Alaska'nın içlerinde yaşayan Kuzey Amerika boz ayıları ile benzerdir.[49][63] Bu alt tür Waits ve diğerleri tarafından "clade II" olarak adlandırılır ve daha önceden Hall ta<rafından U. a. sitkensis, Kurtén tarafından da U. a. dalli alt türü olarak tanımlanmıştır.
Ursus arctos stikeenensis Yok Britanya Kolumbiyası'nın kuzeybatısında[69] Stikine Nehri'nden Skeena Nehri'ne kadar.[70] Ayrı bir alt tür olarak tanımlandığı gibi[42][69] U. a. horribilis alt türünde de sınıflandırılabilmektedir.[49][61] Diğer Kuzey Amerika boz ayısı popülasyonlarından daha büyük boyutludur ve erkekleri Alaska kıyılarında yaşayan üyük ayıların boyutlarına ulaşabilir.[71][72]
† Ursus arctos (Ungava popülasyonu) –(soyu tükenmiş) Québec'in kuzeyi ile Labrador[73] Quebec'te bulunan bozayılar ile ilgili tarihsel kayıtlar günümüz biyologları tarafından genellikle göz ardı edilmektedir. 1975 yılında antropolog Steven Cox Labrador'da bir bozayı kafatası bularak buradaki popülasyonun bir zamanlar var olduğunu kanıtlamıştır.[74]

Melezler

[değiştir | kaynağı değiştir]

Ursus arctos horribilis ile kutup ayısı melezi nadir rastlanan bir ayı melezidir. Hem esaret altında hem de yaban hayatında görülen bir melezdir. 2006 yılında doğal ortamda bu melezin oluşması Kanada'nın Arktik bölgesinde avlanan garip görünümlü bir ayının DNAsının test edilmesiyle kanıtlanmıştır. Daha sonra aynı bölgede soyu tek bir dişi kutup ayısından gelen 7 ayrı melez daha tanımlanmıştır.[75] Daha önceden bu melez hayvanat bahçesinde üretilmişti ve doğal yaşamda varolduğuna dair bilimsel kanıtı bulunmadığı için kriptid olarak nitelendirilmekteydi.

Ayıların genomlarının analizi Pleistosen'de kutup ayısı DNA'sının bozayı DNA'sına doğru geri melezlemesi dahil olmak üzere Ursus cinsinin evrimi sırasında türler arasında geri melezleme olduğunu göstermiştir.[76][77][78]

Eskiden alt tür olarak kabul edilenler

[değiştir | kaynağı değiştir]
Eski
alt tür adı		 Resim Dağılımı Özellikleri/Yorumlar
Ursus arctos gobiensis – Gobi ayısı Gobi Çölü Gobi Çölü'nde oldukça ender rastlanan bir ayı olan Gobi ayısı vahalarda ve kayalıklarda yaşayarak çöl yaşamına adapte olmuştur. Oldukça küçük ve soluk renkli bir posta sahip olan Gobi ayısı Ursus arctos pruinosusun beyaz gerdanlık özelliğine sahip değildir.[79][80] Filogenetik analiz Gobi ayısının aslında Ursus arctos isabellinus soyu tükenmekte olan bir popülasyonu olduğunu göstermektedir.[41][81] Bir zamanlar Gobi ayıları Batı Çin'de muhtemelen Ursus arctos pruinosus ile aynı bölgelerde yaşamakta ve aralarında çiftleşmekteydiler ancak günümüzde bu bölgede ayıların soyu tükenmiştir.[82]
Ursus arctos marsicanus – Apenin bozayısı[83] Marsica, merkezî İtalya Marsica bölgesinde tahminî olarak 40 ila 50 birey ayı kalmıştır. Bilimsel olarak kabul olmamış bu alt türün Ursus arctos arctosun bir popülasyonu olduğu düşünülmektedir.[42]
† Ursus arctos nelsoni – (soyu tükenmiş) En küçük boyutlu Kuzey Amerika bozayısı olan Meksika bozayısı soyu tükenmeden önce Chihuahua, Coahuila ve Sonora eyâletlerinin bulunduğu Meksika'nın kuzeyi ile Arizona, New Mexico ve Teksas eyâletlerinin bulunduğu kuzeybatı ABD'de de yaşamaktaydı. Bu ayının hem ABD'de hem de Meksika'da büyükbaş hayvan yetiştiriciliğine karşı engel olması nedeniyle soyu tüketilene kadar avlanıldığı düşüülmektedir. Ender olarak görülmeye 1930'larda başlanmış en son kaydedilmiş canlı ayı ise 1962 yılındadır.[84] Kurak koşullar altında yaşama becerisi ile ayırt edilebilen bu ayılar Meksika'nın hem iğne yapraklı ormanlarında hem de Sonora Çölü'nün kanyonlarında yaşayabilmekteydi.
Ursus arctos pyrenaicus – İber bozayısı ya da Cantábrica bozayısı, günümüzde Ursus arctos arctos ile aynı alt tür olarak kabul edilmektedir. Resimler için Eroski makalesine (İspanyolca, Katalanca, Baskça ve Galiçyaca) ve Fauna Ibérica'ya, (İspanyolca) 2 Eylül 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. bakınız. İber Yarımadası, asıl olarak Cantábrica Dağları ile Galiçya tepeleri ve Pireneler.[85] Yakın zamana kadar bu ayı ayrı bir alt tür olarak kabul edilmekteydi ancak günümüzde Ursus arctos arctos alt türünün bir popülasyonu sayılmaktadır. DNA araştırmaları üzerine bulunan bilimsel kanıtlar Ursus arctos arctosun iki ayrı soya ayrıldığını göstermektedir: "Günümüz Ursus arctos arctos popülasyonlarında iki ana mitokondriyal dala ayrılan bariz bir farklılık görülmektedir. Bu popülasyonlar Rusya, Kuzey İskandinavya ve Doğu Avrupa popülasyonlarından oluşan doğu soyu (clade IIIa, Leonard et al. 2000) ve Güney İskandinavya, Pireneler popülasyonlarını da içine alan İber Yarımadası kaynaklı (clade I, Leonard et al. 2000) ve İtalya-Balkan Yarımadası kaynaklı (Taberlet et al. 1994; ayrıca Kohn et al. 1995) iki gruptan oluşan batı soyu olarak iki soya ayrılır. Bunlara ek olarak Kuzeybatı Moldova'da fosilaltı kaynaklara ve günümüz popülasyonlarının mitokondriyal DNA analizlerine göre Karpatlarda izole bir soy olduğu da önerilmiştir (Sommer & Benecke 2005; Saarma et al. 2007)."[86]

İber boz ayısı İber Yarımadası'nda yaşayan en büyük yabani hayvan olmasına karşın bozayılar içinde en küçük boyutlara sahip olan ayılardan biridir. Erişkinlerin ortalama ağırlığı 92 ila 180 kg. arasında değişir.[87] Post rengi soluk krem renginden koyu kahverengine farklılık gösterir ancak her seferinde pençeler siyaha çalan koyu renkte olup tüylerin ucu ise sarımsıdır. İspanya'da yaşayan bozayı popülasyonu tehlikedeki türler arasında sayılır.

Pireneler'de bulunan bozayı popülasyonunun çoğu Slovenya'dan sokulmuş ayılara dayanır, yöreye özgü bir ya da iki erkek ayı kalmıştır.[85][86][88][89][90]

Dağılım ve habitat

[değiştir | kaynağı değiştir]

Boz ayılar bir zamanlar Asya'nın çoğu bölgesinde, Afrika'da Atlas Dağları'nın bazı kısımlarında ve muhtemelen Avrupa'nın tamamına yakınında ve Kuzey Amerika'da yaşamaktaydı[91] ancak günümüzde bazı bölgelerde soyları tamamen tükenmiş ve diğer bölgelerde de popülasyonları büyük oranda azalmıştır.[2][24] Dünya üzerinde yaşayan yaklaşık 200.000 kadar boz ayı kalmıştır.[92] En büyük popülasyon 120.000 kadar boz ayı ile Rusya'dadır,[93] daha sonra sırasıyla ABD'de 32.500, Kanada'da 25.000 ve Romanya'da 7.500[94] ve Türkiye'deki 5.000'i aşkın[95] bireylik popülasyonlar gelir, boz ayı günümüzde şu ülkelerde görülmektedir: Afganistan, Arnavutluk, Andorra, Ermenistan, Azerbaycan, Belarus, Bhutan (muhtemelen soyu tükenmiş), Bosna ve Hersek, Bulgaristan, Kanada, Çin, Hırvatistan, Çekya, Estonya, Finlandiya, Fransa, Gürcistan, Yunanistan, Hindistan, İran, Irak, İtalya, Japonya, Kazakistan, Kırgızistan, Letonya, Kuzey Makedonya, Moğolistan, Karadağ, Nepal, Kuzey Kore, Norveç, Pakistan, Polonya, Romanya, Rusya, Sırbistan, Slovakya, Slovenya, İspanya, İsveç, Tacikistan, Türkiye, Türkmenistan, Ukrayna, ABD ve Özbekistan.[3]

Asya

[değiştir | kaynağı değiştir]

Anadolu, Kafkaslar, Orta Doğu ve Orta Asya

[değiştir | kaynağı değiştir]

Türkiye'de insanlar tarafından evcilleştirilmiş ya da avcılar tarafından yaralanmış boz ayılar, Bursa Karacabey'de bulunan Doğal Hayatı Koruma Derneği ve Türkiye Cumhuriyeti Tarım ve Orman Bakanlığı'na ait Ovakorusu Ayı Barınağı'nda uzman veterinerler gözetiminde rehabilite edilerek, başta Uludağ Milli Parkı olmak üzere çeşitli bölgelerde ait oldukları vahşi doğaya bırakılmaktadırlar.

Kuzeyde Gürcistan, Ermenistan ve Azerbaycan'dan güneye doğru Türkiye üzerinden Irak'ın en kuzeyi ile İran'ın batısı ve kuzeyine kadar olan yerde öbek öbek bazı alanlarda, Kazakistan'ın kuzeydoğusuna, Özbekistan'ın güneydoğusuna ve Kırgızistan'ın kuzeyinde kadar olan kesimlerde de fasılalarla yaşamaktadır. Bu ülkelerde bulunan boz ayı popülasyonları genellikle çok küçük ve parçalıdır. Dolayısıyla genetik izolasyon riskleri çok yüksektir ve geçmişte dağıldıkları yaşam alanlarının çok küçük kısımlarında yaşamaktadırlar.[3][96]

Güney Asya

[değiştir | kaynağı değiştir]

Nepal'in Himalayalar bölgesinde boz ayı Manaslu Koruma Alanı'nda yaşar.[97] Muhtemelen Bhutan'ın kuzeyinde ve Myanmar'ın kuzeyinde de yaşamaya devam etmektedir ancak günümüzde bu ülkelerde bulunduğuna dair kanıt yoktur.[98][99]

Doğu Asya

[değiştir | kaynağı değiştir]

Rusya'nın hemen hemen her yerinde yaşayan boz ayı, buradan güneydoğuya doğru gidildikçe Kuzeydoğu Çin'in küçük bir bölgesinde, Çin'in batısında ve Kuzey Kore'nin bazı bölümlerinde bulunur. Daha da batıya gidildiğinde ise dünya üzerindeki dağılımının en güney noktalarına ulaşılır: Pakistan'ın kuzeyinde belirli noktalarda, Afganistan'da, Hindistan'ın kuzey bölgelerinde özellikle Cemmu ve Keşmir'de ve Himaçhal Pradeş'te bulunurlar.[3]

Kaynakça

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ McLellan, B.N.; Proctor, M.F.; Huber, D.; Michel, S. (2017). "Ursus arctos". The IUCN Red List of Threatened Species. IUCN. s. e.T41688A121229971. doi:10.2305/IUCN.UK.2017-3.RLTS.T41688A121229971.en. 19 Ekim 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  2. ^ a b c Servheen, C., Herrero, S., Peyton, B., Pelletier, K., Moll, K., & Moll, J. (Eds.). (1999). Bears: status survey and conservation action plan (Vol. 44) . Gland: IUCN.
  3. ^ a b c d e f g h McLellan, B.N. (2017). "Ursus arctos". The IUCN Red List of Threatened Species. IUCN. s. e.T41688A121229971. 19 Ekim 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  4. ^ Boddington, Craig (2004). Fair Chase in North America. Illustrations by Carlson, Ken. Boone and Crockett Club. s. 45. ISBN 978-0-940864-47-4. 
  5. ^ Martin, A. P.; Palumbi, S. R. (1993). "Body size, metabolic rate, generation time, and the molecular clock". Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 90 (#9). ss. 4087-91. Bibcode:1993PNAS...90.4087M. doi:10.1073/pnas.90.9.4087. PMC 46451 $2. PMID 8483925. 
  6. ^ a b Christiansen, P. (1999). "What size were Arctodus simus and Ursus spelaeus (Carnivora: Ursidae)?". Annales Zoologici Fennici. 36 (#2). ss. 93-102. JSTOR 23735739. 
  7. ^ en, C., Darling, L. M., & Archibald, W. R. (1990). The status and conservation of the bears of the world (No. 2). International Association for Bear Research and Management.
  8. ^ a b c d e "Mammalian Species- Ursus arctos" (PDF). American Society of Mammalogists, Smith College. 23 Nisan 1993. 31 Mart 2017 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ocak 2019. 
  9. ^ White, Paul. "Brown Bear". Transylvania Wildlife Project. 19 Mayıs 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ocak 2019. 
  10. ^ a b Zedrosser, A.; Dahle, B.; Swenson, J. E.; Gerstl, N. (2001). "Status and management of the brown bear in Europe" (PDF). Ursus. Cilt 12. ss. 9-20. 3 Aralık 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 28 Ocak 2019. 
  11. ^ Servheen, C., Darling, L. M., & Archibald, W. R. (1990). The status and conservation of the bears of the world (No. 2). International Association for Bear Research and Management.
  12. ^ Himalayan brown bears now critically endangered 16 Ekim 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Euronews.com. 6 January 2014
  13. ^ Boscagli, G. (1990). "Marsican brown bear population in central Italy—Status report 1985". Aquilo, Series Zoologica. Cilt 27. ss. 81-83. 
  14. ^ " boz" Güncel Türkçe Sözlük. Türk Dil Kurumu. Erişim tarihi: 14 Aralık 2008.
  15. ^ Hissa, R.; Siekkinen, J.; Hohtola, E.; Saarela, S.; Hakala, A.; Pudas, J. (1994). "Seasonal patterns in the physiology of the European brown bear (Ursus arctos arctos) in Finland". Comparative Biochemistry and Physiology Part A: Physiology. 109 (#3). ss. 781-791. doi:10.1016/0300-9629(94)90222-4. PMID 8529017. 15 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Şubat 2019. 
  16. ^ McLellan, B. N. (2011). "Implications of a high-energy and low-protein diet on the body composition, fitness, and competitive abilities of black (Ursus americanus) and grizzly (Ursus arctos) bears". Canadian Journal of Zoology. 89 (#6). ss. 546-558. doi:10.1139/z11-026. 
  17. ^ Parker, S. P. (1990). Grzimek's encyclopedia of mammals. McGraw-Hill, New York. 0-07-909508-9 (set).
  18. ^ Nowak, R. M. (1999). Walker's mammals of the world (Vol. 1). JHU Press.
  19. ^ Fitzgerald, Christopher S.; Krausman, Paul R. (2002). "Helarctos malayanus" (PDF). Mammalian Species. Cilt 696. ss. 1-5. doi:10.1644/1545-1410(2002)696<0001:HM>2.0.CO;2. 4 March 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Aralık 2016. 
  20. ^ "Ursus arctos – Brown Bear species". Wildpro. 11 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Şubat 2019. 
  21. ^ Swenson, Jon E.; Adamič, Miha; Huber, Djuro; Stokke, Sigbjørn (2007). "Brown bear body mass and growth in northern and southern Europe" (PDF). Oecologia. 153 (#1). ss. 37-47. Bibcode:2007Oecol.153...37S. doi:10.1007/s00442-007-0715-1. PMID 17415593. 13 Kasım 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 25 Şubat 2019. 
  22. ^ Steyaert, Sam M. J. G.; Endrestøl, Anders; Hackländer, Klaus; Swenson, Jon E; Zedrosser, Andreas (2012). "The mating system of the brown bear Ursus arctos". Mammal Review. Cilt 42. s. 12. doi:10.1111/j.1365-2907.2011.00184.x. 
  23. ^ a b Jones, S. V. (1923). "Color variations in wild animals". Journal of Mammalogy. 4 (#3). ss. 172-177. JSTOR 1373567. 
  24. ^ a b Swenson, J. E. (2000). Action plan for the conservation of the brown bear in Europe (Ursus arctos) 20 Aralık 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (No. 18-114). Council of Europe.
  25. ^ Sahajpal, V; Goyal, S. P.; Jayapal, R; Yoganand, K; Thakar, M. K. (2008). "Hair characteristics of four Indian bear species". Science & Justice. 48 (#1). ss. 8-15. doi:10.1016/j.scijus.2007.05.001. PMID 18450212. 
  26. ^ a b c d Bear Anatomy and Physiology from Gary Brown's The Great Bear Almanac, Lyons & Burford, Publishers, 1993
  27. ^ a b c d e f g h i j k l m n Mammals of the Soviet Union Vol.II Part 1a, SIRENIA AND CARNIVORA (Sea cows; Wolves and Bears), V.G Heptner and N.P Naumov editors, Science Publishers, Inc. USA. 1998. 1-886106-81-9
  28. ^ Heptner, "Sirenia and carnivora (Sea cows; Wolves and Bears)"
  29. ^ Seryodkin, I. V. (2016). Behavior of Brown Bears During Feeding in the Sikhote-Alin. Achievements in the Life Sciences.
  30. ^ Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi; Herrero, S. 1972 isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme)
  31. ^ Stirling, I., & Guravich, D. (1998). Polar bears. University of Michigan Press.
  32. ^ Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi; Hunter isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme)
  33. ^ Wood, Gerald (1983). The Guinness Book of Animal Facts and Feats. ISBN 978-0-85112-235-9. 
  34. ^ Whitaker, J. O., & Elman, R. (1996). National Audubon Society Field Guide to North American Mammals (p. 992). New York: Knopf.
  35. ^ Novak, M., Baker, J.A., Obbard, M.E. & Malloch, B. (1987). Wild furbearer management and conservation in North America. Ontario Ministry of Natural Resources.
  36. ^ Wilson, D. E. and S. Ruff. (1999). The Smithsonian Book of North American Mammals. Smithsonian Institution Press, Washington, D.C.
  37. ^ Harris, Arthur H. (2013). "Pleistocene Vertebrates of Arizona, New Mexico, and Trans-Pecos Texas". UTEP Biodiversity Collections, University of Texas at El Paso. 
  38. ^ Storer, T.I.; Tevis, L.P. (1996-12-27). California Grizzly. Berkeley, CA: University of California Press. s. 335. ISBN 978-0520205208. 
  39. ^ U.S. Fish and Wildlife Service (17 Kasım 2006). "Endangered and Threatened Wildlife and Plants; Designating the Greater Yellowstone Ecosystem Population of Grizzly Bears as a Distinct Population Segment; Removing the Yellowstone Distinct Population Segment of Grizzly Bears From the Federal List of Endangered and Threatened Wildlife" (PDF). Federal Register. 70 (#221). ss. 69854-69884. 25 Ağustos 2006 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Şubat 2019. 
  40. ^ Calvignac, S.; Hughes, S.; Tougard, C.; Michaux, J.; Thevenot, M.; Philippe, M.; Hamdine, W.; Hanni, C. (2008). "Ancient DNA evidence for the loss of a highly divergent brown bear clade during historical times". Mol. Ecol. 17 (8). ss. 1962-1970. doi:10.1111/j.1365-294x.2008.03631.x. PMID 18363668. 
  41. ^ a b Lan, T.; Gill, S.; Bellemain, E.; Bischof, R.; Zawaz, M.A.; Lindqvist, C. (2017). "Evolutionary history of enigmatic bears in the Tibetan Plateau–Himalaya region and the identity of the yeti". Proceedings of the Royal Society B: Biological Sciences. 284 (#1,868). s. 20171804. doi:10.1098/rspb.2017.1804. PMC 5740279 $2. PMID 29187630. 30 Kasım 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Şubat 2019. 
  42. ^ a b c d Wozencraft, W.C. (2005). "Ursus arctos". Wilson, D.E.; Reeder, D.M (Ed.). Mammal Species of the World: A Taxonomic and Geographic Reference (3. bas.). Johns Hopkins University Press. ss. 588–589. ISBN 978-0-8018-8221-0. OCLC 62265494. 
  43. ^ Ursus arctos 22 Ocak 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., ITIS
  44. ^ Lindqvist, C.; Schuster, S. C.; Sun, Y.; Talbot, S. L.; Qi, J.; Ratan, A.; Tomsho, L.B.; Kasson, L.; Zeyi, E.; Aars, J.; Miller, W.; Ingólfsson, O.; Bachmann, L; Wiig, O. (2010). "Complete mitochondrial genome of a Pleistocene jawbone unveils the origin of polar bear". Proceedings of the National Academy of Sciences. 107 (#11). ss. 5053-7. Bibcode:2010PNAS..107.5053L. doi:10.1073/pnas.0914266107. PMC 2841953 $2. PMID 20194737. 
  45. ^ Liu, Shiping; Lorenzen, Eline D.; Fumagalli, Matteo; Li, Bo; Harris, Kelley; Xiong, Zijun; Zhou, Long; Korneliussen, Thorfinn Sand; Somel, Mehmet; Babbitt, Courtney; Wray, Greg; Li, Jianwen; He, Weiming; Wang, Zhuo; Fu, Wenjing; Xiang, Xueyan; Morgan, Claire C.; Doherty, Aoife; o'Connell, Mary J.; McInerney, James O.; Born, Erik W.; Dalén, Love; Dietz, Rune; Orlando, Ludovic; Sonne, Christian; Zhang, Guojie; Nielsen, Rasmus; Willerslev, Eske; Wang, Jun (2014). "Population Genomics Reveal Recent Speciation and Rapid Evolutionary Adaptation in Polar Bears". Cell. 157 (4). ss. 785-94. doi:10.1016/j.cell.2014.03.054. PMC 4089990 $2. PMID 24813606. 
  46. ^ Shields, G. F.; Kocher, T. D. (1991). "Phylogenetic relationships of North American ursids based on analysis of mitochondrial DNA". Evolution. 45 (#1). ss. 218-221. doi:10.2307/2409495. JSTOR 2409495. PMID 28564083. 
  47. ^ "Population fragmentation and inter-ecosystem movements of grizzly bears in western Canada and the northern United States". Wildlife Monographs. 180 (1). 2012. ss. 1-46. doi:10.1002/wmon.6. ISSN 1938-5455. 
  48. ^ Strobeck, Curtis; Craighead, Lance; Clarkson, Peter L.; Waits, Lisette P.; Paetkau, David (1997-12-01). "An Empirical Evaluation of Genetic Distance Statistics Using Microsatellite Data From Bear (Ursidae) Populations". Genetics. 147 (4). ss. 1943-1957. ISSN 0016-6731. PMC 1208359 $2. PMID 9409849. 29 Ocak 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2019. 
  49. ^ a b c Waits, L.P. (1998). "Mitochondrial DNA Phylogeography of the North American Brown Bear and Implications for Conservation". Conservation Biology. 12 (#2). ss. 408-417. doi:10.1111/j.1523-1739.1998.96351.x. 
  50. ^ Paetkau, D.; Shields, G. F.; Strobeck, C. (1998). "Gene flow between insular, coastal and interior populations of brown bears in Alaska". Molecular Ecology. 7 (10). ss. 1283-1292. doi:10.1046/j.1365-294x.1998.00440.x. ISSN 0962-1083. PMID 9787441. 
  51. ^ Shapiro, Beth; Slatkin, Montgomery; Stirling, Ian; John, John St; Salamzade, Rauf; Ovsyanikov, Nikita; Jay, Flora; Stiller, Mathias; Fulton, Tara L. (14 Mart 2013). "Genomic Evidence for Island Population Conversion Resolves Conflicting Theories of Polar Bear Evolution". PLOS Genetics. 9 (3). ss. e1003345. doi:10.1371/journal.pgen.1003345. ISSN 1553-7404. PMC 3597504 $2. PMID 23516372. 
  52. ^ a b Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi; evolution isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme)
  53. ^ Baryshnikov, Gennady; Mano, Tsutmano; Masuda, Ryuchi (2004). "Taxonomic Differentiation of Ursus arctos (Carnivora, Ursidae) from the south Okhotsk Sea Islands". Russian Journal of Theriology. 3 (#2). ss. 77-88. 
  54. ^ a b Akhremenko, A. K.; Sedalishchev, V. T. (2008). "Specific ecological features of the brown bear (Ursus arctos L. 1758) in Yakutia". Russian Journal of Ecology. 39 (3). s. 188. doi:10.1134/S1067413608030065. 
  55. ^ Bryden, H. A. (ed.) (1899). Great and small game of Africa Rowland Ward Ltd., London. Pp. 607–608.
  56. ^ Aryal, Achyut; Raubenheimer, David; Sathyakumar, Sambandam; Poudel, Buddi Sagar; Ji, Weihong; Kunwar, Kamal Jung; Kok, Jose; Kohshima, Shiro; Brunton, Dianne (2012). "Conservation Strategy for Brown Bear and Its Habitat in Nepal". Diversity. 4 (#4). s. 301. doi:10.3390/d4030301. 
  57. ^ 『野生動物調査痕跡学図鑑』 p. 356
  58. ^ Kamchatkan Bear 11 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. iza-yoi.net
  59. ^ 体重４００キロのヒグマ捕獲　なぜ巨大化？ 19 Eylül 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. news24.jp (12 October 2015)
  60. ^ 体重４００キロのヒグマ捕獲 なぜ巨大化？｜日テレNEWS24 19 Eylül 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. News24.jp (2015-10-12). Retrieved on 2016-12-12.
  61. ^ a b Miller, CR; Waits, L.P. (2006). "Phylogeography and mitochondrial diversity of extirpated brown bear (Ursus arctos) populations in the contiguous United States and Mexico". Mol. Ecol. 15 (#14). ss. 4477-85. doi:10.1111/j.1365-294x.2006.03097.x. PMID 17107477. 
  62. ^ =Talbot, S. L.; Shields, G. F. (1996). "Phylogeography of brown bears (Ursus arctos) of Alaska and paraphyly within the Ursidae". Molecular Phylogenetics and Evolution. 5 (#3). ss. 477-94. doi:10.1006/mpev.1996.0044. PMID 8744762. 
  63. ^ a b =Hall, E. R. (1984). Geographic variation among brown and grizzly bears (Ursus arctos) in North America. Special publication (University of Kansas. Museum of Natural History); no. 13. doi:10.5962/bhl.title.4054. 
  64. ^ Burt. Henry W. (1952) A Field Guide to the Mammals. s. 42.
  65. ^ Baryshnikov, G. F. (2007). Fauna of Russia and neighbouring countries. Mammals. Ursidae.
  66. ^ Miller, S., & Sellers, R. A. (1992). Brown bear density on the Alaska Peninsula at Black Lake, Alaska. State of Alaska, Department of Fish and Game, Division of Wildlife Conservation.
  67. ^ Rausch, R. L. (1963). "Geographic variation in size in North American brown bears, Ursus arctos L., as indicated by condylobasal length". Canadian Journal of Zoology. Cilt 41. s. 33. doi:10.1139/z63-005. 
  68. ^ Boyce, M. S.; McDonald, L. L. (1999). "Relating populations to habitats using resource selection functions". Trends in Ecology & Evolution. 14 (#7). s. 268. doi:10.1016/S0169-5347(99)01593-1. 
  69. ^ a b Bear Conservation UK. "Stickeen Brown Bear". 14 March 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Şubat 2019. 
  70. ^ SPECIES VARIATION with literature reports for the Brown bear – Ursus arctos 22 Ekim 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. twycrosszoo.org
  71. ^ Lloyd, K. A. (1979). Aspects of the ecology of black and grizzly bears in coastal British Columbia 19 Eylül 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Doctoral dissertation, University of British Columbia.
  72. ^ Bunnell, F. L., & Tait, D. E. N. (1981). "Population dynamics of bears—implications", pp. 75–98 in Dynamics of large mammal populations. John Wiley and Sons, New York, New York, USA. 0471051608.
  73. ^ Busch, Robert (2004). The Grizzly Almanac. Globe Pequot. ss. 11-14. ISBN 978-1592283200. Erişim tarihi: 21 Ekim 2014. [ölü/kırık bağlantı]
  74. ^ Elson, C. S. (1954). "Further Evidence about the Barren-Ground Grizzly Bear in Northeast Labrador and Quebec". Journal of Mammalogy. 35 (#3). ss. 345-357. doi:10.2307/1375959. JSTOR 1375959. 
  75. ^ Richardson, Evan; Branigan, Marsha; Paetkau, David; Pongracz, Jodie D. (31 Mayıs 2017). "Recent Hybridization between a Polar Bear and Grizzly Bears in the Canadian Arctic". ARCTIC. 70 (2). ss. 151-160. doi:10.14430/arctic4643. ISSN 1923-1245. 22 Ocak 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Şubat 2019. 
  76. ^ Janke, Axel; Nilsson, Maria A.; Kolter, Lydia; Pfenninger, Markus; Bidon, Tobias; Lammers, Fritjof; Kumar, Vikas (19 Nisan 2017). "The evolutionary history of bears is characterized by gene flow across species". Scientific Reports. Cilt 7. s. 46487. doi:10.1038/srep46487. ISSN 2045-2322. PMC 5395953 $2. PMID 28422140. 28 Eylül 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Şubat 2019. 
  77. ^ Hailer, F.; Kutschera, V. E.; Hallstrom, B. M.; Klassert, D.; Fain, S. R.; Leonard, J. A.; Arnason, U.; Janke, A. (2012). "Nuclear Genomic Sequences Reveal that Polar Bears Are an Old and Distinct Bear Lineage". Science. 336 (#6,079). ss. 344-7. Bibcode:2012Sci...336..344H. doi:10.1126/science.1216424. hdl:10261/58578. PMID 22517859. 
  78. ^ Miller, W.; Schuster, S. C.; Welch, A. J.; Ratan, A.; Bedoya-Reina, O. C.; Zhao, F.; Kim, H. L.; Burhans, R. C.; Drautz, D. I.; Wittekindt, N. E.; Tomsho, L. P.; Ibarra-Laclette, E.; Herrera-Estrella, L.; Peacock, E.; Farley, S.; Sage, G. K.; Rode, K.; Obbard, M.; Montiel, R.; Bachmann, L.; Ingolfsson, O.; Aars, J.; Mailund, T.; Wiig, O.; Talbot, S. L.; Lindqvist, C. (2012). "Polar and brown bear genomes reveal ancient admixture and demographic footprints of past climate change". Proceedings of the National Academy of Sciences. 109 (#36). ss. E2382-90. Bibcode:2012PNAS..109E2382M. doi:10.1073/pnas.1210506109. PMC 3437856 $2. PMID 22826254. 
  79. ^ Sokolov, V.; Orlov, V. (1992). "A new species of bear—Ursus gobiensis sp. n.—mazaaly or Gobi bear". Berlin Symposium on Mongolian Biological Resources. Cilt 24. s. 133. 
  80. ^ Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi; Balint isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme)
  81. ^ Galbreath, G.; Groves, C.; Waits, L. (2007). "Genetic resolution of composition and phylogenetic placement of the isabelline bear". Ursus. Cilt 17. ss. 129-131. doi:10.2192/1537-6176(2007)18[129:GROCAP]2.0.CO;2. 
  82. ^ McCarthy, T. M.; Waits, L. P.; Mijiddorj, B. (2009). "Status of the Gobi bear in Mongolia as determined by noninvasive genetic methods". Ursus. 20 (#1). ss. 30-38. doi:10.2192/07gr013r.1. 
  83. ^ Ciucci, Paolo (2014). "Seasonal and annual variation in the food habits of Apennine brown bears, central Italy". Journal of Mammalogy. 95 (#3). ss. 572-586. doi:10.1644/13-mamm-a-218. 
  84. ^ Gallo-Reynoso, Juan-Pablo (2008). "Gallo-Reynoso, Juan-Pablo, et al. "Probable occurrence of a brown bear (Ursus arctos) in Sonora, Mexico, in 1976" (PDF). The Southwestern Naturalist. 53 (#2). ss. 256-260. doi:10.1894/0038-4909(2008)53[256:pooabb]2.0.co;2. 13 Kasım 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 18 Şubat 2019. 
  85. ^ a b "La recuperació del rei dels boscos". 19 Eylül 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Şubat 2019. 
  86. ^ a b Valdiosera, C. E.; García, N.; Anderung, C.; Dalén, L.; Crégut-Bonnoure, E.; Kahlke, R. D.; Stiller, M.; Brandström, M.; Thomas, M. G. (2007). "Staying out in the cold: Glacial refugia and mitochondrial DNA phylogeography in ancient European brown bears" (PDF). Molecular Ecology. 16 (#24). ss. 5140-5148. doi:10.1111/j.1365-294X.2007.03590.x. PMID 18031475. 13 Kasım 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 18 Şubat 2019. 
  87. ^ Zedrosser, A.; Steyaert, S. M.; Gossow, H.; Swenson, J. E. (2011). "Brown bear conservation and the ghost of persecution past" (PDF). Biological Conservation. 144 (#9). s. 2163. doi:10.1016/j.biocon.2011.05.005. 13 Kasım 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 18 Şubat 2019. 
  88. ^ Cuántos osos hay y dónde viven. Fundación Oso Pardo – distribution maps and population from 2008 (İspanyolca)
  89. ^ DEPANA 25 Temmuz 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. – detailed distribution maps and census information from 2009 (in Catalan).
  90. ^ The Cantabrian Brown Bear Ursus arctos arctos 22 Mart 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. picos-accommodation.co.uk.
  91. ^ "Ancient bear made early migration". BBC News. 12 Kasım 2004. 2 Aralık 2005 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Mart 2019. 
  92. ^ "Brown Bear. Species". WWF. 29 Eylül 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Mart 2019. 
  93. ^ "Brown Bear". Rolling Hills Wildlife Adventure. 10 Kasım 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Mart 2019. 
  94. ^ "Increase in the bear population in Romania". 24 Ağustos 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ağustos 2024. 
  95. ^ BROWN BEAR (URSUS ARCTOS) POPULATION DENSITY IN THE EASTERN BLACK SEA MOUNTAINS IN TÜRKİYE 6 Temmuz 2024 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., ek yazı.
  96. ^ Boitani, L.; Cowling, R.M.; Dublin, H.T. (2008). "Change the IUCN Protected Area Categories to Reflect Biodiversity Outcomes". PLoS Biology. 6 (#3). ss. 436-438. doi:10.1371/journal.pbio.0060066. PMC 2267816 $2. PMID 18351805. 
  97. ^ Aryal, A.; Sathyakumar, S.; Schwartz, C. C. (2010). "Current status of brown bears in the Manasalu Conservation Area, Nepal" (PDF). Ursus. Cilt 21. s. 109−114. doi:10.2192/09GR029.1. [ölü/kırık bağlantı]
  98. ^ Gee, E. P. (1967). "Occurrence of the brown bear Ursus arctos Linnaeus in Bhutan". Journal of the Bombay Natural History Society. 64 (3). ss. 551-552. 
  99. ^ Blower, J. (2009). "Conservation priorities in Burma". Oryx. 19 (2). s. 79. doi:10.1017/S0030605300019773. 

Ayrıca bakınız

[değiştir | kaynağı değiştir]

Dış bağlantılar

[değiştir | kaynağı değiştir]
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Boz_ayı&oldid=34463955" sayfasından alınmıştır