Analojik argüman

Analojik argüman, gözlemlenen benzerliklerin, henüz gözlemlenmemiş başka bir benzerliği çıkarmak için temel olarak kullanıldığı özel bir tümevarım argümanı türüdür. Analojik akıl yürütme, insanların dünyayı anlamaya ve kararlar almaya çalışırken en sık kullandığı yöntemlerden biridir. Örneğin, bir kişi bir ürünle kötü bir deneyim yaşadığında ve üreticiden bir daha hiçbir şey almamaya karar verdiğinde, bu genellikle bir analojik akıl yürütme örneğidir. Çünkü iki ürün de aynı üreticiye ait olup, her ikisi de "kötü" olarak algılanmaktadır. Analojik akıl yürütme, bilimin birçok alanında da temel bir yöntemdir; örneğin, laboratuvar fareleri üzerinde yapılan deneyler, farelerle insanlar arasındaki bazı fizyolojik benzerliklerin, başka benzerlikleri (örneğin, bir ilaçla olası reaksiyonları) ima ettiği gerçeğine dayanır.

Yapılış

Analojik çıkarım süreci, iki veya daha fazla şeyin paylaştığı özelliklerin fark edilmesini ve bu temele dayanarak, bu şeylerin başka bir özelliği de paylaştığı sonucuna varılmasını içerir. Yapı veya form genel olarak şu şekilde özetlenebilir:

• P ve Q, a, b ve c özellikleri bakımından benzerdir.
• P'nin, x özelliğine sahip olduğu gözlemlenmiştir.
• Bu nedenle, Q'nun da x özelliğine sahip olması muhtemeldir.

Bu argüman, iki şeyin özdeş olduğunu iddia etmez, sadece benzer olduklarını öne sürer. Argüman, sonuca ulaşmak için iyi bir kanıt sağlayabilir, ancak bu sonuç, mantıksal zorunluluk olarak ortaya çıkmaz. Argümanın gücünü belirlemek, sadece formu değil, içeriği de dikkate almayı gerektirir.

Analojik Argümanları Analiz Etmek

Bir Analojinin Gücü

Bir analojik argümanın gücünü etkileyen birkaç faktör vardır, bunlar arasında şunlar bulunur:

• Bilinen benzerliklerin, sonuçta çıkarılan benzerlik ile olan ilişkisinin (olumlu veya olumsuz) önemi,
• İki nesne arasındaki ilgili benzerlik (ya da fark) derecesi,
• Analojinin temelini oluşturan örneklerin sayısı ve çeşitliliği.

Karşıt Argümanlar

Analojik argümanlar, disanaloji (ters benzerlik) kullanılarak, karşı analoji ile ya da bir analojinin beklenmedik sonuçları işaret edilerek çürütülebilir. Bir analojik argümanı nasıl analiz edebileceğimizi anlamak için, filozof David Hume'un ortaya koyduğu teleolojik argümanı ve ona getirdiği eleştirileri göz önünde bulundurabiliriz.

Saat yapıcısı argümanının mantığı, karmaşık ve hassas bir nesne olan saatin rastgele bir süreçle yaratıldığını varsayamayacağımızı belirtir. Böyle nesnelerin, kullanımını planlayan zeki bir yaratıcıya sahip olduğunu kolayca çıkarabiliriz. Bu nedenle, başka bir karmaşık ve görünüşte tasarlanmış nesne olan evren için de aynı sonuca varmalıyız.

Hume, evren ile bir saat arasında birçok önemli fark olduğunu savunmuştur. Örneğin, evren çoğu zaman çok düzensiz ve rastgele olabilir, ancak bir saat böyle değildir. Bu tür bir argüman "disanaloji" olarak adlandırılır. Eğer iki nesne arasındaki ilgili benzerliklerin sayısı ve çeşitliliği, analojik bir sonuca güç katıyorsa, o zaman ilgili farkların sayısı ve çeşitliliği de bu sonucu zayıflatmalıdır. Hume, bir karşı analoji yaratarak, örneğin kar taneleri gibi bazı doğal nesnelerin düzen ve karmaşıklığa sahip olabileceğini, ancak bunun zekice bir yönlendirmeden kaynaklanmadığını savunmuştur Ancak, kar tanesinin düzeni ve karmaşıklığı yönlendirilmiş olmasa da, onların sebepleri yönlendirilebilir. Bu, ifadeyi çürütse de soruyu sorgulamaya yol açar. Son olarak, Hume, argümanın pek çok olası beklenmedik sonucu olduğunu ortaya koymuştur. Örneğin, saat gibi nesneler çoğunlukla bireysel gruplarının emeğiyle yapılır. Bu durumda, teleolojik argümanın kullandığı akıl yürütme, çok tanrıcılığı destekler gibi görünmektedir.

Yanlış analoji

Yanlış analoji, analojik argümanın mantık hatası içeren yanlış bir örneğidir.

Bir analojik argüman, yukarıda belirtilen faktörlerden herhangi birinde yetersizse zayıflar. Yanlış analoji terimi, analojik akıl yürütmeyi detaylı şekilde inceleyen ilk filozoflardan biri olan John Stuart Mill'den gelir. Mill’in örneklerinden biri, bir kişinin tembel olduğunu, kardeşinin tembel olduğu gözlemiyle çıkarmakla ilgilidir. Mill’e göre, ebeveynlerin paylaşılması, tembellik özelliğiyle hiç ilgisi yoktur (bu özellikle bir yanlış genelleme örneği olup, tam olarak bir yanlış analoji değildir).

Örnek bir yanlış analoji şu şekilde olabilir:

• Gezegenler bir gezegen sisteminde bir yıldızın yörüngesinde döner.
• Elektronlar bir atomda çekirdeğinin yörüngesinde döner ve elektronlar bir yörüngeden diğerine anında sıçrar.
• Bu nedenle, gezegenler bir gezegen sisteminde anında yörüngeden yörüngeye sıçrar.

Bu, yanlış analojidir çünkü bir gezegen sistemi ile bir atom arasındaki ilgili farkları göz ardı eder.

Analojik Körlük

Analojik körlük, analojik akıl yürütmenin yanlış yorumlanmasıyla ilgili bir mantık hatasıdır; özellikle, bireylerin geçerli analojik karşılaştırmaları yanlış bir şekilde reddetmesidir. Bu bilişsel hata, bir kişinin bir analojiyi, iki konu arasında tamamen eşdeğerlik iddiası olarak yanlış anlaması durumunda ortaya çıkar ve analojinin vurgulamak istediği ince, sınırlı veya soyut benzerlikleri göz ardı eder. Analojik körlük, yüzeysel farklara dayalı olarak analojilerin reddedilmesine yol açar ve daha derin yapısal veya tematik paralelliklerin göz ardı edilmesine sebep olur. Bu durum, anlayışı kısıtlayabilir ve fikirlerin anlamlı bir şekilde keşfedilmesini engelleyebilir.

Ben Kling, analojik körlük örneği olarak volkan ve geyzer arasındaki karşılaştırmayı verir. Bir kişi, birinin su fışkırttığını, diğerinin ise magma püskürttüğünü ve insanların ölümüne yol açtığını belirterek analojiyi reddeder. Bu şekilde, jeolojik ve termodinamik benzerlikleri göz ardı eder ve her iki olguyu da anlamalarını sınırlar.

Bu terim, analojik akıl yürütmedeki karmaşıklıkların tanınmasını teşvik eder ve karşılaştırmaların daha ince bir şekilde analiz edilmesini sağlar. Aynı zamanda, metaforu yanlış anlamak ve özel dilekçe (special pleading) ile ilişkilidir.