Ana Çerkesçe
Ana Çerkesçe, Ön Çerkesçe veya Proto-Çerkesçe, Çerkesçe’nin Batı Çerkesçesi ve Doğu Çerkesçesi genel dialektlerinin kalıntılarından faydalanarak yeniden oluşturulmuş bir dil atasıdır.
Sesbilim (Fonotik)
[değiştir | kaynağı değiştir]Ses Harf Sistemi ve Şive
[değiştir | kaynağı değiştir]
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Çerkes diyalektleri ailesi ağacı |
Bisıllabik kökleri içinde, neslinden gelen diller içindeki yapı gelişimiyle birlikte iki olası vurgu yerinde yapılanmıştır.
| PAK | Batı Çerkesçe | Doğu Çerkesçe |
|---|---|---|
| *ˈCa.Ca | CaːC | Caː.Ca |
| *ˈCa.Cǝ | CaC | CaC |
| *ˈCǝ.Ca | CǝC | Cǝ.Ca |
| *ˈCǝ.Cǝ | CǝC | CǝC |
| *Ca.ˈCa | Caː.Ca | Caː.Ca |
| *Ca.ˈCǝ | Ca.Cǝ | CaC |
| *Cǝ.ˈCa | Cǝ.Ca | Cǝ.Ca |
| *Cǝ.ˈCǝ | Cǝ.Cǝ | CǝC |
Diğer bir deyişle, eğer aslında belirtilirse Batı Çerkesçesi'nde ikinci hecede *a ve *ǝ arasındaki ayrım korunur; aslındaki belirtilmemiş heceler 2. hecede bırakılır. Doğu Çerkesçesi ise *a değil *ǝ'yi düşürerek düzgün ayrımı korur. Her iki grup da ilk hecedeki kalite ayrımını korur ve ayrıca orijinal şekliyle *CaCa'nın (belirtmeden yoksun olarak) köklerindeki uzun bir ünlüyü görüntüler.
Sessiz harfler
[değiştir | kaynağı değiştir]Ünsüz sistemi dört yollu fonasyon kontrastı ile duraklar ve afrikatelerle ayrıca iki yönlü bir kontrast frikatifle yeniden inşa edilmiştir.
| Proto | Kiril | Batı Çerkesçesi | Doğu Çerkesçesi | ||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Bjeduğ | Çemguy | Abzeh | Şapsığ | ||||
| Sessiz duraklar ve afrikatlar |
*p | П | p | p | |||
| *t | Т | t | t | ||||
| *t͡s | Ц | ts | ts | ||||
| *t͡sʲ (t͡sʲː) | Ць | t͡ɕ (t͡ɕː) | t͡ɕ (чъ) | ɕ | |||
| *t͡sʷ | Цу | t͡sʲʷ | t͡ʃʷ (Чу) | f | |||
| *t͡ʃ | Ч | ʃ | ʃ | ||||
| *t͡ɕ | Чъ | ʂ | ʃ | ||||
| *kʲ1 | Кь | t͡ʃ | kʲ | t͡ʃ | |||
| *kʷ | Ку | kʷ | kʷ | ||||
| *q | Къ | q | q-,qː | q | q | q | |
| *qʷ | Къу | qʷ | qʷ-,qʷː | qʷ | qʷ | qʷ | |
| *ʔ~qʼ2 | Ӏ | ʔ | ʔ | ||||
| *ʔʷ~qʷʼ2 | Ӏу | ʔʷ | ʔʷ | ||||
| Geminate duraklar ve afrikatlar |
*pː | П | pː | p | b | ||
| *tː | Т | tː | t | d | |||
| *t͡sː | Ц | tsː | ts | dz | |||
| *t͡sʷː3 | Цу | t͡sʲʷː | t͡sʲʷ | t͡ʃʷ (Чу) | v | ||
| ʃː | шш | ʃː | ʃ | ʃ | ʃ | ɕ | |
| *t͡ʃː | Ч | t͡ʃː | t͡ʃ | ɕ | t͡ʃ | ʒ | |
| *t͡ɕː | Чъчъ | t͡ɕː | tɕ | ʒ | |||
| *kʲː | К | tʃː | tʃ | kʲ | d͡ʒ | ||
| *kʷː | Куку | kʷː | kʷ | ɡʷ | |||
| *qː~qχ4 | Къкъ | qː | χ~q | qʼ~qχ | |||
| *qʷː~qχʷ4 | Къкъ | qʷː | χʷ~qʷ | qʷʼ~qχʷ | |||
| Sesli duraklar ve afrikatlar |
*b | Б | b | b | |||
| *d | Д | d | d | ||||
| *d͡ɮ5 | Дл | ɣ | ʒ | ||||
| *d͡z | Дз | dz | d͡z | ||||
| *d͡zʲ | Дзь | d͡ʑ (дж) | ʑ | ||||
| *d͡zʷ | Дзу | ʑʷ (жъу) | v w | ||||
| *d͡ʑ | Джъ | d͡ʑ (дж) | ʒ | ||||
| *ɡʲ1 | Гь | d͡ʑ (дж) | ɡʲ | d͡ʒ | |||
| *ɡʷ | Гу | ɡʷ | ɡʷ | ||||
| Ejektif duraklar ve afrikatlar |
*pʼ | ПӀ | pʼ | pˤ | pʼ | ||
| *pʷʼ | ПӀу | pʷʼ | pˤ | ||||
| *tʼ | ТӀ | tʼ | tˤ | tʼ | |||
| *tʷʼ | ТӀу | tʷʼ | tˤ | tʷʼ | |||
| *t͡sʼ | ЦӀ | tsʼ | tsˤ | tsʼ | |||
| *t͡sʼʲ | ЦӀь | ɕʼ~ʃʼ | ɕʼ | ||||
| *t͡sʷʼ~ʃʷʼ | ЦӀу~ШӀу | ɕʷʼ~ʃʷʼ (шӀу) | ʂʷ | fʼ | |||
| *t͡ʃʼ | КӀ | tʃʼ | tʃʼ | ʔaj / ʔ | tʃʼ | ɕʼ (ЩӀ) | |
| *t͡ɕʼ | ЧӀ | tɕʼ | tɕʼ | ɕʼ cç' | |||
| *t͡ɬʼ6 | ТлӀ | ɬʼ (ЛӀ) | ɬˤ | ɬʼ | |||
| *kʼʲ | КӀ | t͡ʃʼ | kʼʲ | t͡ʃʼ | |||
| *kʷʼ | КӀу | kʷʼ | kʷʼ | ||||
| Sessiz frikatifler |
*ɬ | Лъ | ɬ | ɬ | |||
| *s | С | s | s | ||||
| *sʷ5 | Су | ɕʷ~ʃʷ (шъу) | f | ||||
| *ʃ | Ш | ʃ | ɕ | ||||
| *ʂ | Шъ | ʂ | ɕ | ||||
| *ɕ | Щ | ɕ~ʃ | |||||
| *x | Х | x | x | ||||
| *xʷ7 | Ху | f (Ф) | xʷ | ||||
| *χ | Хъ | χ | χ | ||||
| *χʷ | Хъу | χʷ | χʷ | ||||
| *χʲ | Хъь | ħ | χ | ||||
| *ħ | Хь | ħ | |||||
| Geminate frikatifler |
*ʂː | Шъшъ | ʂː | ʂ | ɕ | ||
| *ʃː | Ш | ʃː | ʃ | ʒ | |||
| Sesli frikatifler |
*ɮ | Л | l | ɮ | |||
| *z | З | z | z | ||||
| *zʷ5 | Зу | ʑʷ~ʒʷ (жъу) | v | ||||
| *ʒ | Ж | ʒ | ʑ | ||||
| *ʐ | Жъ | ʐ | ʑ | ||||
| *ʑ | Жь | ʑ | ʑ~ʒ | ||||
| *ɣ | Г | ɣ | ɣ~ɡ | ɣ | ɣ | ɣ | |
| *ɣʲ | Г | ɣ | ʑ | ||||
| *ʁ | Гъ | ʁ | ʁ | ||||
| *ʁʷ | Гъу | ʁʷ | ʁʷ | ||||
| Ejektif frikatifler |
*sʼ ?8 | СӀ | tsʼ | sˤ | tsʼ | ||
| *ʃʼ~ɕʼ | ШӀ | ʃʼ | ʂ | ɕʼ | |||
| Resonantlar | *m | М | m | m | |||
| *n | Н | n | n | ||||
| *r | Р | r | r | ||||
| *l | Л | l | l | ||||
| *j | Й | j | j | ||||
| *w | У | w | w | ||||
1. Ön-Çerkesçe'de palatalize [gʲ] ve palatalize [kʲ] mevcuttur. Bu sessiz harfler Şapsığ dialekt (örneğin Kfar Kama dialekti) ve Besleney dialektinde bulunmaktadır. Diğer Batı Çerkesçe dialektlerinde bu sessiz harfler [d͡ʒ] ve [t͡ʃ] ile birleştirilmiştir.
| Kelime | Ön-Çerkesçe | Batı Çerkesçesi | Doğu Çerkesçesi | ||
|---|---|---|---|---|---|
| Çemguy | Şapsığ | Abzeh | |||
| tavuk | kʲat | t͡ʃat | kʲat | t͡ʃat | d͡ʒad |
| yumurta | kʲankʲa | t͡ʃant͡ʃa | kʲaːkʲa | t͡ʃant͡ʃa | ? |
| dışarı gitti | dakʲaʁ | dat͡ʃaʁ | dakʲaʁ | dat͡ʃaʁ | ? |
| silah | kʲaraːχʷ | t͡ʃaraːχʷ | kʲaraːχʷ | t͡ʃaraːχʷ | ? |
| uzun | kʲaħə | t͡ʃaħə | kʲaħə | t͡ʃaħə | t͡ʃaħə |
| kısa | kʲaːkʷa | t͡ʃaːkʷa | kʲaːkʷa | t͡ʃaːkʷa | t͡ʃaːkʷa |
| öldürmek | wkʲən | wt͡ʃən | wkʲən | wt͡ʃən | wt͡ʃən |
| kedi | kʲatəw | t͡ʃatəw | kʲatəw | t͡ʃatəw | d͡ʒadəw |
| ip | kʲaːpsa | t͡ʃaːpsa | kʲaːpsa | t͡ʃaːpsa | t͡ʃaːpsa |
| uzağa gitmek | ʔʷəkʲən | ʔʷət͡ʃən | ʔʷəkʲən | ʔʷət͡ʃən | ? |
| cam | ʔaːpkʲ | ʔaːpt͡ʃ | ʔaːpkʲ | ʔaːpt͡ʃ | ʔaːbd͡ʒ |
| anahtar | ʔʷənkʲəbza | ʔʷənt͡ʃəbza | ʔʷəkʲəbza | ʔʷənt͡ʃəbza | ʔʷənɕʼəbza |
| sakal | ʒaːkʲa | ʒaːt͡ʃa | ʒaːkʲa | ʒaːt͡ʃa | ʑaːt͡ʃa |
| Kelime | Ön-Çerkesçe | Batı Çerkesçesi | Doğu Çerkesçesi | ||
|---|---|---|---|---|---|
| Çemguy | Şapsığ | Abzeh | |||
| elbise/gömlek | ɡʲaːna | d͡ʒaːna | ɡʲaːna | d͡ʒaːna | d͡ʒaːna |
| okumak/ders çalışmak/aramak | jad͡ʒan | jad͡ʒan | jaɡʲan | jad͡ʒan | jad͡ʒan |
| kafir | ɡʲaːwər | d͡ʒaːwər | ɡʲaːwər | d͡ʒaːwər | d͡ʒaːwər |
| oynamak | ɡʲagʷən | d͡ʒagʷən | ɡʲagʷən | d͡ʒagʷən | d͡ʒagʷən |
| oyun | ɡʲagʷ | d͡ʒagʷ | ɡʲagʷ | d͡ʒagʷ | d͡ʒagʷ |
| oyuncak | ɡʲaɡʷaːɬa | d͡ʒaɡʷaːɬa | ɡʲaɡʷaːɬa | d͡ʒaɡʷaːɬa | d͡ʒaɡʷaːɬa |
| acı | dəɡʲə | dəd͡ʒə | dəɡʲə | dəd͡ʒə | dəd͡ʒə |
| ham | məɡʲər | məd͡ʒər | məɡʲər | məd͡ʒər | məd͡ʒər |
| vadi | qʷalaːɡʲa | qʷalaːd͡ʒa | qʷalaːɡʲa | qʷalaːd͡ʒa | ? |
| pantolon | ʁʷaʃaɡʲ | ʁʷaʃad͡ʒ | ʁʷaʃaɡʲ | ʁʷaʃad͡ʒ | ʁʷaʃad͡ʒ |
| şeytan | bzaːɡʲa | bzaːd͡ʒa | bzaːɡʲa | bzaːd͡ʒa | bzaːd͡ʒa |
| son | ɡʲaːrə | d͡ʒaːrə | ɡʲaːrə | d͡ʒaːrə | d͡ʒaːrə |
2. Ön-Çerkesçe'deki [ʔ] ve [ʔʷ] gibi ünlüler [qʼ] ve [qʷʼ] ünsüzlerinden gelmektedir.
| Kelime | Ön-Çerkesçe | Ubıhça | Batı Çerkesçe | Doğu Çerkesçe | ||
|---|---|---|---|---|---|---|
| Çemguy | Şağsığ | Abzeh | ||||
| iki | tʼqʷʼə ~ tʔʷə | tʼqʷʼa | tʷʼə | tˤəʔʷə | ? | tʼəw |
| diyorum | səqʼan ~ səʔʷan | sqʼan | səʔʷan | səʔʷan | səʔʷan | səʔʷan |
3. Ünsüz [tsʷː] Batı Çerkesçesi'nin Bjeduğ ve Ḉemguy dialektlerinde korunmuş, Şapsığ ve Abzeh dialektlerinde ise [tʃʷ]'ye dönüşmüş, Kabartay dialektinde ise [v]'ye dönüşmüştür.
| Kelime | Ön-Çerkesçe | Batı Çerkesçe | Doğu Çerkesçe | ||
|---|---|---|---|---|---|
| Çemguy | Şapsığ | Abzeh | |||
| ayakkabı | t͡sʷːaːqa | t͡sʷaːqa | t͡ʃʷaːqa | t͡ʃʷaːqa | vaːqa |
| öküz | t͡sʷːə | t͡sʷə | t͡ʃʷə | t͡ʃʷə | və |
| saban demiri | t͡sʷːaːbza | t͡sʷaːbza | t͡sʷaːbza | t͡sʷaːbza | vaːbd͡za |
4. [q͡χ] ve [q͡χʷ] ünsüzleri Doğu Çerkesçesi'ndeki bazı kelimelerde korunmuştur. Batı Çerkesçesindeki dialektlerde ise [χ], [χʷ], [q] ve [qʷ]'ye dönüşmüşlerdir.
| Kelime | Ön-Çerkesçe | Batı Çerkesçe | Doğu Çerkesçe | ||
|---|---|---|---|---|---|
| Çemguy | Şapsığ | Abzeh | |||
| adam | q͡χʷəɬxʷəʁa | fəɬfəʁa/χʷəɬfəʁa | qʷəlfəʁa | ? | χʷəɬxʷəʁa |
| mezar | q͡χa | qa | χa | ? | q͡χa |
| erkek | q͡χʷə | χʷə | χʷə | ? | ? |
| domuz | q͡χʷa | qʷa | χʷa | ? | qʷa |
| erkek evlat | q͡χʷa | qʷa | qʷa | ? | qʷa |
| peynir | q͡χʷaːja | q͡ʷaːja | χʷaːja | ? | q͡χʷeja |
| ses | maːq͡χa | maːqa | maːχa | ? | maːqa |
| gemi | q͡χʷaħ | qʷəħa | qʷaħ | ? | q͡χʷaħ |
| karınca | q͡χanzaɡʷ | qanzaɡʷ | χanzaɡʷ | qanzaɡʷ | χʷəmpʼat͡sʼad͡ʒ |
| akran | q͡χəʐə | ? | qʷəʐə | qʷəʐə | q͡χəʑə |
5. Ön-Çerkesçe dilinde [sʷ] ve [zʷ] korunmuştur. Batı Çerkesçe'sinde [ʃʷ] ve [ʒʷ]'ye Doğu Çerkesçesi'nde ise [f] ve [v]'ye dönüşmüşler. Ayrıca d͡ɮ] Batı Çerkesçe'sinde [ɣ] Doğu Çerkesçesi'nde ise [ʒ]'ye dönüşmüştür.
| Kelime | Ön-Çerkesçe | Batı Çerkesçe | Doğu Çerkesçe | ||
|---|---|---|---|---|---|
| Çemguy | Şapsığ | Abzeh | |||
| kaynatmak/tarlayı sürmek | zʷan | ʒʷan | ʒʷan | ʒʷan | van |
| taş, kaya | məzʷa | məʒʷa | məʒʷa | məʒʷa | məva |
| deri, renk | sʷa | ʃʷa | ʃʷa | ʃʷa | fa |
| sökük, yırtık | t͡saːd͡ɮa | t͡saːɣa | t͡saːɣa | t͡saːɣa | d͡zaːʒa |
6. Ön-Çerkesçe'de [t͡ɬʼ] mevcuttu. Bu ünsüz Doğu Çerkesçesi Besleney dialektinde korunmuştur. t͡ɬʼə] (adam) ve [t͡ɬʼaːna] (çeyrek) kelimeleri diğer dialektlerde [ɬʼə] ve [ɬʼaːna] şeklinde telaffuz edilmektedir. Çoğu Çerkesçe dialektinde bu ses [ɬʼ] şeklinde telaffuz edilir.
| Kelime | Ön-Çerkesçe | Batı Çerkesçe | Doğu Çerkesçe | ||
|---|---|---|---|---|---|
| Çemguy | Şapsığ | Abzeh | |||
| adam/koca | t͡ɬʼə | ɬʼə | ɬˤə | ɬʼə | ɬʼə |
| ölür | maːt͡ɬʼa | maːɬʼa | maːɬˤa | maːɬʼa | maːɬʼa |
| dört | pt͡ɬʼə | pɬʼə | pɬˤə | pɬʼə | pɬʼə |
| kutsal | t͡ɬʼaːpʼa | ɬʼaːpʼa | ɬˤaːpˤa | ɬʼaːpʼa | ɬʼaːpʼa |
7. [xʷ] ünsüzü Doğu Çerkesçesi dialektlerinde korunmuştur. Batı Çerkesçesi dialektrlerinde ise [f] olmuştur.
| Kelime | Ön-Çerkesçe | Batı Çerkesçe | Doğu Çerkesçe | ||
|---|---|---|---|---|---|
| Çemguy | Şapsığ | Abzeh | |||
| gün | maːxʷa | maːfa | maːfa | maːfa | maːxʷa |
| beyaz | xʷəʑə | fəʑə | fəʑə | fəʑə | xʷəʑə |
| insan | t͡sʼəxʷə | t͡sʼəfə | t͡sˤəfə | t͡sʼəfə | t͡sʼəxʷ |
| sıcak | xʷaːba | faːba | faːba | faːba | xʷaːba |
| mısır | nartəxʷ | nartəf | naːtəf | nartəf | nartəxʷ |
| gibi | xʷad | fad | fad | fad | xʷad |
| sarımsak | bʑənəxʷ | bʑənəf | bʑənəf | bʑənəf | bʑənəxʷ |
| adam | q͡χʷəɬxʷəʁa | fəɬfəʁa/χʷəɬfəʁa | qʷəlfəʁa | ? | χʷəɬxʷəʁa |
| kadın | bzəɬxʷəʁa | bzəɬfəʁa | bzəlfəʁa | bzəɬfəʁa | bzəɬxʷəʁa |
| teneke | t͡sːaxʷ | t͡saf | t͡saf | t͡saf | d͡zːaxʷ |
| hafif | naxʷə(n) | nafən | nafna | ? | naxʷ |
| dürüst adam | zaːxʷa | zaːfa | zaːfa | zaːfa | zaːxʷa |
8. Batı Çerkesçesi Şağsığ dialekti Kfar Kama lehçesi konuşanları diğer birçok dialektte [tsʼ] olan sesi [sʼ] olarak kullanırlar. Bu ünsüz muhtemelen Ön-Çerkesçe'den gelmektedir fakat Şapsığ dialekti [t͡sʼ] ve [sʼ] iki sesi de barındırır. Örneğin Şapsığ dialektindeki /t͡sʼəf/ "kişi", /t͡sʼaːpʼa/ "cimri" ve /t͡sʼaːʃʷta/ "kaymak" kelimeleri.
| Kelime | Ön-Çerkesçe | Batı Çerkesçe | Doğu Çerkesçe | ||
|---|---|---|---|---|---|
| Çemguy | Şapsığ | Abzeh | |||
| isim | sʼa ~ t͡sʼa ? | t͡sʼa | sˤa | t͡sʼa | t͡sʼa |
| yalan söylüyor | qapsʼə ~ qapt͡sʼə ? | qapt͡sʼə | qapsˤə | qapt͡sʼə | qapt͡sʼə |
| siyah | ʃʷʼəsʼa ? | ʃʷʼət͡sʼa | ʂʷəsˤa | ʃʷʼət͡sʼa | fʼət͡sʼa |
| çıplak | ps'aːna ~ pt͡s'aːna ? | pt͡sʼaːna | pt͡sʼaːna | psˤaːna | pt͡sʼaːna |
| ıslak | sʼəna ~ t͡sʼəna ? | t͡sʼəna | sˤəna | t͡sʼəna | t͡sʼəna |
| sivri | paːpsʼa ~ paːpt͡sʼa ? | paːpt͡sʼa | paːpsˤa | paːpt͡sʼa | ? |
Diğer dikkat çekici değişiklikler
[değiştir | kaynağı değiştir]- Şapsığ dialektinde "ejective" sessiz harfler /pʼ/ /tʼ/ /sʼ/ /ɬʼ/ /t͡sʼ/ /ʃʼ/ /ʃʷʼ/ /pʷʼ/ /tʷʼ/ gırtlak seslerine /pˤ/ /tˤ/ /sˤ/ /ɬˤ/ /t͡sˤ/ /ʂ/ /ʂʷ/ /pˤ/ /tˤ/ dönüşmüşlerdir.
Şapsığ dialektinde ejektif ünlüler olan /pʼ/ /tʼ/ /sʼ/ /ɬʼ/ /t͡sʼ/ /ʃʼ/ /ʃʷʼ/ /pʷʼ/ /tʷʼ/ faringealize ünsüzlere dönüşmüşlerdir.
| Kelime | Ön-Çerkesçe | Batı Çerkesçe | Doğu Çerkesçe | ||
|---|---|---|---|---|---|
| Çemguy | Şapsığ | Abzeh | |||
| ince | pʷʼaːnt͡ʃa | pʷʼaːnt͡ʃa ~ pʼʕʷaːnt͡ʃa | pˤaːt͡ʃa | ? | pʼaːɕʼa |
| büyütmek/evlatlık edinmek | pʷʼən ~ pʼʕʷən | pʷʼən | pˤən | ? | pʼən |
| iki | tʷʼə | tʷʼə | tˤʔʷə | ? | tʼəw |
| serbest bırakmak, başlatmak | tʷʼəpɕən | tʷʼəpɕən | tˤəpɕən | ? | ? |
| üstünde | pʃʼə | pʃʼə | pʂə | ? | pɕʼə |
| bilmek | ʃʼan | ʃʼan | ʂan | ? | ʃʼan |
| yaşlı adam | t͡ɬʼəʐ | ɬʼəʐ | ɬˤəʐ | ɬʼəʐ | ɬʼəʑ |
| siyah | ʃʷʼəsʼa ~ t͡sʷʼəsʼa | ʃʼʷət͡sʼa | ʂʷəsˤa | ʃʼʷət͡sʼa | fʼət͡sʼa |
- Obstruent ünsüzlerin bir dizisinin refleksleri, "tens" ya da "geminate" olarak nitelendir. Batı Çerkesçesi'nde, sonuç dialektlere bağlı olarak: Bjeduğ dialektinde tens olarak kalır Çermguy dialektinde basit sessiz ünsüzler olarak kalırken Doğu Çerkesçesi'nde basitçe sesli ünsüzler olarak kalır.
- [tʃː] ünsüzleri Abzeh dialektinde [ʃ] ve Kabartay dialektinde [ʒ] olmutur.
- [kʲː] ünsüzleri Batı Çerkesçe'sinin çoğu dialektinde [t͡ʃ] ve Kabartay dialektinde [d͡ʒ] olmutur.
- [tʃʼ] ünsüzleri Kabartay dialektinde [ɕʼ] ve Abzeh dialektinde [aj] olmuştur.
- [tː] ünsüzleri Kabartay dialektinde [d] olmutur.
- [tsː] ünsüzleri Kabartay dialektinde [dz] olmutur.
| Kelime | Ön-Çerkesçe | Batı Çerkesçe | Doğu Çerkesçe | ||
|---|---|---|---|---|---|
| Ḉemguy | Şapsığ | Abzeh | |||
| diş | t͡sa | t͡sa | t͡sa | t͡sa | d͡za |
| fare | t͡səʁʷa | t͡səʁʷa | t͡səʁʷa | t͡səʁʷa | d͡zəʁʷa |
| balık | pt͡saʐəj | pt͡saʐəj | pt͡saʐəj | pt͡saʐəj | bd͡zaʑəj |
| biz | ta | ta | ta | ta | da |
| omuz | taːma | taːma | taːma | taːma | daːma |
| güneş | təʁa | təʁa | təʁa | təʁa | dəʁa |
| Kabartay | qabartaːj | qabartaːj | qabartaːj | qabartaːj | qabardaj |
| lider | tħamaːta | tħamaːta | tħamaːta | tħamaːta | tħamaːda |
| bahçe | xaːta | xaːta | xaːta | xaːta | xaːda |
| horoz | ataːqa | ataːqa | ataːqa | ataːqa | adaːqa |
| ördek | psəkʲat | psət͡ʃat | psəkʲat | psət͡ʃat | psəd͡ʒad |
| gümüş | təʑən | təʑən | təʑən | təʑən | dəʑən |
| dün | təʁʷaːsa | təʁʷaːsa | təʁʷaːsa | təʁʷaːsa | dəʁʷaːsa |
| kurt | təʁʷəʐ | təʁʷəʐ | təʁʷəʐ | təʁʷəʐ | dəʁʷəʑ |
| tavuk | kʲat | t͡ʃat | kʲat | t͡ʃat | d͡ʒad |
| kedi | kʲatəw | t͡ʃatəw | kʲatəw | t͡ʃatəw | d͡ʒadəw |
| cam | ʔaːpkʲ | ʔaːpt͡ʃ | ʔaːpkʲ | ʔaːpt͡ʃ | ʔaːbd͡ʒ |
| gece | t͡ʃaʃ | t͡ʃaʃ | t͡ʃaʃ | ɕaʃ | ʒaʃ |
| koşu | maːt͡ʃa | maːt͡ʃa | maːt͡ʃa | maːɕa | ? |
| para | aːχt͡ʃa | aːχt͡ʃa | aːχt͡ʃa | aːχɕa | ? |
| deve | maːχt͡ʃa | maːχt͡ʃa | maːχt͡ʃa | maːχɕa | ? |
| inek | t͡ʃam | t͡ʃam | t͡ʃam | ɕam | ʒam |
| soğuk | t͡ʃəʔa | t͡ʃəʔa | t͡ʃəʔa | ɕəʔa | ʒəʔa |
| anahtar | ʔʷənkʲəbza | ʔʷənt͡ʃəbza | ʔʷəkʲəbza | ʔʷənt͡ʃəbza | ʔʷənɕʼəbza |
| yeni | t͡ʃa | t͡ʃa | t͡ʃa | t͡ʃa? | ɕʼa |
| çocuk | t͡ʃʼaːla | t͡ʃʼaːla | t͡ʃʼaːla | ʔajla | ɕ'ʼaːla |
| misafir | ħaːt͡ʃa | ħaːt͡ʃa | ħaːt͡ʃa | ħaːt͡ʃa | ħaːɕʼa |
| az | maːt͡ʃa | maːt͡ʃa | maːt͡ʃa | maːʔa | maːɕʼa |
| kral, sultan | paːt͡ʂəħ | paːt͡ʂəħ | paːrt͡ʃəħ | paːt͡ʂəħ | paːɕtəħ |
| demir | ʁʷət͡ʃʼə | ʁʷət͡ʃʼə | ʁʷət͡ʃʼə | ʁʷət͡ʃʼə | ʁʷəɕʼə |
| düğme | t͡ʃʼəʔʷ | t͡ʃʼəʔʷ | t͡ʃʼəʔʷ | t͡ʃʼəʔʷ | ɕʼəʔʷ |
| çocuk | tʃʼaːla | tʃʼaːla | tʃʼaːla | ʔajla | ɕʼaːla |
| pişman olmak | tʃʼaʁʷaʑən | tʃʼaʁʷaʑən | tʃʼaʁʷaʑən | ʔajʁʷaʑən | ɕʼaʁʷaʑən |
| altında oturmak | tʃʼas | tʃʼas | tʃʼas | ʔajs | ɕʼas |
| az | maːtʃʼa | maːtʃʼa | maːtʃʼa | maːʔa | maːɕʼa |
- Birçok ejektif affricates ejektif fricatives haline dönüşmüştür.
- Bir dizi labialized alveoler ıslıklı affricates ve fricatives olur labiopalatalized Adıgece içinde ve dişsil-dudaksıl Doğu Çerkesçesi içinde. Bir dizi alveolar sibilant affricates and fricatives Batı Çerkesçesi'nde labiopalatalized Doğu Çerkesçesi'nde ise labiodental olmuştur.
- Şapsığ dialektindeki ([pˤ], [tˤ], [sˤ], [ɬˤ] [t͡sˤ]) gırtlak sesleri "ejective" sessis harflerine dönüşür.
- Kabartay dialekti /ʃʷʼ/ /ʐʷ/ /ʂʷ/ /ʐ/ /ʂ/ sessiz harflerini kaybetmiş ve onlar /fʼ/ /v/ /f/ /ʑ/ /ɕ/ olmuşlardır.
| Kelime | Ön-Çerkesçe | Batı Çerkesçesi | Doğu Çerkesçesi | ||
|---|---|---|---|---|---|
| Ḉemguy | Şapsığ | Abzeh | |||
| mavi | ʂʷəχʷaːntʼa | ʃəχʷaːntʼa | ʂʷəχʷaːtˤa | ? | ʃəχʷaːntʼa |
| yeşil | wət͡sʂʷa | wət͡sʂʷa | wət͡sʂʷa | wət͡sʂʷa | wəzəfa/wət͡sfa |
| iyi | ʃʷʼə ~ t͡sʷʼə | ʃʷʼə | ʃʷʼə | ʃʷʼə | fʼə |
| siyah | ʃʷʼəsʼa ~ t͡sʷʼət͡sʼa? | ʃʷʼət͡sʼa | ʃʷʼəsˤa | ʃʷʼət͡sʼa | fʼət͡sʼa |
| yıldız | ʐʷaːʁʷa? | ʐʷaːʁʷa | ʐʷaːʁa | ʐʷaːʁʷa | vaːʁʷa |
| dar | zaʐʷə? | zaʐʷə | zaʐʷə | zaʐʷə | zavə |
| siz | ʂʷa | ʂʷa | ʂʷa | ʂʷa | fa |
| kadın | ʂʷəz | ʂʷəz | ʂʷəz | ʂʷəz | fəz |
| ateş | maːʃʷʼa ~ maːt͡sʷʼa | maːʃʷʼa | maːʃʷʼa | maːʃʷʼa | maːfʼa |
| geniş | ʔʷəʐʷə | ʔʷəʐʷə | ʔʷəʐʷə | ʔʷəʐʷə | ʔʷəvə |
| kız | pʂaːʂa | pʂaːʂa | pʂaːʂa | pʂaːʂa | pɕaːɕa |
| 100 | ʂa | ʂa | ʂa | ʂa | ɕa |
| altın | dəʂa | dəʂa | dəʂa | dəʂa | dəɕa |
| eski | ʐə | ʐə | ʐə | ʐə | ʑə |
Dilbilgisi
[değiştir | kaynağı değiştir]İsmin araç durumu
[değiştir | kaynağı değiştir]Araç durumu ismi için eklenen sonek -мгьэ (-mɡʲa) veya -гьэ (-gʲa)'ydı. Çoğu Batı Çerkesçe ve Doğu Çerkesçe dialektlerinde bu ek -мкIэ (-mt͡ʃa) veya -кIэ (-t͡ʃa)'ye dönüşmüştür. Sadece bazı dialeklerde -мджэ (-md͡ʒa) veya -джэ (-d͡ʒa) olmuştur.
Örneğin:
| Anlamı | Şapsığ | Çoğu dialektler | Diğer dialektler | |||
|---|---|---|---|---|---|---|
| Kiril | IPA | Kiril | IPA | Kiril | IPA | |
| Çerkesçe'yle/Çerkesçe'yi kullanarak | адыгэбзэгьэ | aːdəɣabzagʲa | адыгэбзэкӀэ | aːdəɣabzat͡ʃa | адыгэбзэджэ | aːdəɣabzad͡ʒa |
| kalemle/kalemi kullanarak | къэлэмымгьэ | qalaməmgʲa | къэлэмымкIэ | qalaməmt͡ʃa | къэлэмымджэ | qalaməmd͡ʒa |
Sayılar
[değiştir | kaynağı değiştir]| Türkçe | Ön-Çerkesçe | Ubıhça | Ḉemguy/Bjeduğ | Şapsığ | Kabartay |
|---|---|---|---|---|---|
| Bir | zə | za | zə | zə | zə |
| İki | tʷʼə | tʼqʷʼa | tʷʼə | tˤʔʷə | tʼəw |
| Üç | ɕə | ʂa | ɕə | ɕə | ɕə |
| Dört | t͡ɬə | pʼɬʼə | pʼɬʼə | pˤɬˤə | pʼɬʼə |
| Beş | txʷə | ɕxə | tfə | tfə | txʷə |
| Altı | xə | fə | xə | xə | xə |
| Yedi | bɮə | blə | blə | blə | bɮə |
| Sekiz | jə | ʁʷa | jə | jə | jə |
| Dokuz | bʁʷə | bʁʲə | bʁʷə | bʁʷə | bʁʷə |
| On | pʃʼə | ʑʷə | pʃʼə | pʂə | pɕʼə |
Kelimeler
[değiştir | kaynağı değiştir]| Kelime | Ön-Çerkesçe | Batı Çerkesçesi | Doğu Çerkesçesi | ||
|---|---|---|---|---|---|
| Ḉemguy | Şapsığ | Abzeh | |||
| daha | naχʲ | naħ | naħ | naħ | naχ |
| abi | ʃənaχʲəʐ | ʃənaħəʐ | ʃənaħəʐ | ʃənaħəʐ | ʃənaχəʑ |
| küçük erkek kardeş | ʃənaχʲət͡ʃ | ʃənaħət͡ʃ | ʃənaħət͡ʃ | ʃənaħət͡ʃ | ʃənaχəɕʼ |
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- STAROSTIN, Sergei A.; NIKOLAYEV, Sergei L. (1994). A North Caucasian Etymological Dictionary: Preface10 Nisan 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..