Yırçı Kazak

Yırçı Kazak (d. 1830 - ö. 1879), Kumuk kökenli Dağıstanlı ozan, yazar ve devrimciydi.

Gençlik yılları

Adı Tatar Han Oğlu Kazak olan Yırçı Kazak, 1830 yılında, eski adı Müslim Avul olan Atlan Avul köyünde doğmuştur. Çocukluğundan beri şairlik ile uğraşan Kazak, toy ve bayramlarda yazdığı şiirleri okuyarak halk arasında "Yırçı" adını almıştır. Yırçı unvanı Türkçe kökenlidir ve Anadolu Türkleri arası var olan türkücü, âşık ve ozan unvanı ile aynı anlamı paylaşmaktadır. Yırçı Kazak şiirlerinde Kumukların kültürü, geleneksel yaşamı, Rus işgali, Kumukları yöneten soyluların baskıcı davranışları ve Ruslar ile iş birliğinde bulunmaları, sosyal adaletsizlik ve Kumukların yaşadığı sorunlardan söz etmiştir.

Sibirya'ya sürgün edilmesi

Rus işgalinden önce Kumukları Şavhal ve ya Şamhal denilen soylular yönetmiştir. Yırçı Kazak şiirlerinde bu soylu sınıfı eleştirmiş ve onları satkınlık, ürkeklik ve baskıcılık ile suçlamıştır. Yırçı Kazak'ın eleştirdiği şavhallardan biri de Ebu Müslim Han olmuştur. Yırçı Kazak daha sonra Ebu Müslim Han'ın cariyelerinden birini kaçıran arkadaşı Atabey'e yardım etmiş ve bundan dolayı Rus yönetimi tarafından Sibirya'ya sürgün edilmiştir. Yırçı Kazak bir şiirinde şavhalları kızları zorla kaçırmak ve cariye almakla suçlar.

Sibirya'dan dönüş ve ölümü

Ebu Müslim Han'ın ölümünden sonra Dağıstan'a geri dönen Yırçı Kazak eleştirilerine devam etmiş, yine tutuklanmış ve sonunda 1879 yılında öldürülmüştür.

Yırçı Kazak'ın şiirlerinde Türk kültürü ve Türk kimliği

Yırçı Kazak bir şiirinde şunu yazar:

"Gögerip bir gök axşamlar batğanda, Gök Börüdey yortuvçum". Anadolu Türkçesine aktarılmış hali şudur: "Göğerip gök akşamlar battığında, Bozkurt gibi yol göstericim."

Türk anlatılarında kurt bir kılavuz, yol gösterici görevine sahiptir. Yırçı Kazak'ın şiirlerinde geçen başka bir motif ise Tulpar adını taşıyan kanatlı bir attır, "Tulparını tolu yügü, tiyişsiz avur busa. (Tulparın dolu yükü, çekilmez ağır ise.)" Yırçı Kazak halkını şiirlerinde Kumuk olarak açıklar ama Türklüğü üst kimlik olarak görür. Bundan dolayı kendisi ve Kumuklar için emek harcayan yoldaşlarını Türk olarak adlandırıp, bütün Türklere selam gönderdiğini yazar.

"Selam bolsun Budayğa, Borağanğa, Ohuğanga, şu Türk'ge qarağanğa". Çevirisi şudur: Selam olsun Buday'a, Boran'a, okuyana, şu Türk'e (kendisini kastediyor) bakana." [...] Hasan Bammat'ğa, Qazaq tamam kıldı Türk'ün hammatğa(hepsini), can atalar sizge dua amanat"

Yırçı Kazak'ın şiirlerinde şavhallar/şamhallar, soylular ve sınıf çatışması

Yırçı Kazak şiirlerinde şavhalları genç kızlara tuzak kurmak, namert davranmak ve genç Kumuk yiğitlerin canına kıymakla suçlar. Bir şiirinde şunu yazar:

"Geter miken tor tuzaqda ömürler, Şavxal biyin zulmulu ocağında? Ot yalınday qaynay bizin canıbız" (Gider mi ki ağ tuzakta ömürler, Şavhal beyin zulümlü ocağında? Ateş yalımında kaynar bizim kanımız.)

Başka bir şiirinde ise şavhalların baskısı altında onlara kul olarak yaşamak yerine bir hayvan olarak kır ve ormanlarda özgür yaşamayı yeğlediğini belirtip, şavhalların genç kızları köle olarak satıp, kendi uluslarını kuru ot gibi yaktıklarını söyler.