19. yüzyıl
(XIX. yüzyıl sayfasından yönlendirildi)
|
yüzyıllar
18. yüzyıl | 19. yüzyıl | 20. yüzyıl
|
19. yüzyıl, miladi takvime göre 1 Ocak 1801 ile 31 Aralık 1900 günleri arasındaki zaman dilimi olarak kabul edilir.
Portekiz, Osmanlı ve Çin İmparatorluğu çökmeye başlamış, Babür ve Kutsal Roma Cermen İmparatorluğu da son bulmuştur.
Napolyon Savaşları’ndan sonra, Britanya İmparatorluğu, dünya nüfusunun dörtte biri, yüz ölçümünün üçte birine hakim olarak dünyanın önder gücü haline gelmiştir. "Pax Britannica" (Britanya barışı) döneminde, korsanlara karşı ciddi tedbirleri ile dünyada ticaretin teşvikini sağlamıştır. 19. yüzyıl aynı zamanda yeni icat ve keşiflerle beraber pozitif bilimlerde ciddi atılımlara sahne olmuştur. Tıp, matematik, fizik, kimya, biyoloji, elektrik ve metalurji gibi alanlarda gelecek yüzyılın hızlı gelişen teknolojik yeniliklerinin temelleri atılmıştır.
Demiryolları taşımacılığının başlamasıyla gelen sanayi devrimiyle beraber birçok ülkede kentleşme hareketleri başlamıştır ve dünyadaki birçok büyük şehrin nüfusu, bu dönemde bir milyonun üstüne çıkmıştır. Bunda tıp alanındaki gelişmeler de etkili olmuştur. Dünyanın kalan keşfedilmemiş bölgeleri (Antarktika ve Arktika’nın ulaşılması zor yerleri hariç) keşfedilmiştir ve 1890larda dünyanın hassas ve detaylı bir haritasının ortaya konmasına vesile olmuştur.
Bu yüzyıl köleliğin hızlı bir düşüş yaşamasına neden olmuştur. Haiti köle ayaklanmasını takiben Britanya İmparatorluğu, denizlerdeki egemenliğini kullanarak dünya çapındaki köle ticaretini durdurmaya çalışmıştır. Britanya 1834’te, Amerika Birleşik Devletleri, iç savaşı takiben 1865’te, Brezilya ise 1888’de köleliği kaldırmıştır. Aynı şekilde Rusya da topraklarında köleliğe son vermiştir.
Dönemler
[değiştir | kaynağı değiştir]- Sanayi Devrimi
- İngiliz naipliği, Victoria devri (Britanya İmparatorluğu)
- Restorasyon (Fransa), Temmuz Monarşisi, İkinci Cumhuriyet (Fransa), İkinci İmparatorluk (Fransa), Üçüncü Cumhuriyet (Fransa)
- Edo dönemi
- Tanzimat
Olaylar
[değiştir | kaynağı değiştir]1800'ler
[değiştir | kaynağı değiştir]- 1802 - Victor Hugo'nun doğumu
- 1804 - Cezzar Ahmed Paşa'nın ölümü
- 1804 - Napolyon kendini imparator ilan etti
- 1807 - Kabakçı Mustafa İsyanı
- 1809 - Kale-i Sultaniye Antlaşması imzalandı
1810'lar
[değiştir | kaynağı değiştir]- 1812 - 1806-1812 Osmanlı-Rus Savaşı'nın sonu Bükreş Antlaşması'nın imzalanması
- 1812 - Babanzade Ahmet Paşa İsyanı
- 1812 - Charles Dickens'ın doğumu
- 1816 - Napoli krallığı yıkıldı
1820'ler
[değiştir | kaynağı değiştir]- 1821 - Yunanistan isyanlar sonucu bağımsız oldu
- 1827 - Navarin Olayı
1830'lar
[değiştir | kaynağı değiştir]- 1830 - Fransızlar Cezayir'i Osmanlılardan aldı.
- 1830 - Yunanistan'ın bağımsızlığı tanındı.
- 1839 - Tanzimât döneminin başlangıçı.
1840'lar
[değiştir | kaynağı değiştir]1850'ler
[değiştir | kaynağı değiştir]- 1853 - Kırım Savaşı
- 1856 - Paris Antlaşması
- 1859 - Toskana dukalığı yıkıldı
1860'lar
[değiştir | kaynağı değiştir]- Çerkes Sürgünü (21 Mayıs 1864)
- Anton Çehov doğdu
1870'ler
[değiştir | kaynağı değiştir]- 1871 - Şeyh Şamil'in ölümü
- 1871 - Paris'teki işçi faciasıyla 20.000 insan hayatını kaybetti
- 1876 - Tanzimat döneminin bitişi.
1880'ler
[değiştir | kaynağı değiştir]- 1881 - Mustafa Kemal Atatürk doğdu.
- 1882 - İngilizler, Mısır'ı işgal etti.
- 1884 - Mithat Paşa idam edildi.
1890'lar
[değiştir | kaynağı değiştir]Önemli kişiler
[değiştir | kaynağı değiştir]Siyaset ve ordu
[değiştir | kaynağı değiştir]
.jpg)
- II. Abdülhamid, Osmanlı padişahı
- Susan B. Anthony, Amerikalı kadın hakları savunucusu
- Otto von Bismarck, Almanya şansölyesi
- John C. Calhoun, Amerikalı senatör
- Henry Clay, Amerikalı devlet adamı, "büyük uzlaştırıcı"
- Jefferson Davis, Amerika Konfedere Devletleri'nin başkanı.
- Benjamin Disraeli, roman yazarı ve politikacı
- Frederick Douglass, Amerikalı köle hakları savunucusu
- VII. Ferdinand, İspanya Kralı
- Joseph Fouché, Fransız politikacı
- John C. Frémont, kaşif, Kaliforniya valisi
- Giuseppe Garibaldi, İtalyan siyasi birleşmesinin lideri
- II. Isabella, İspanya Kraliçesi
- Gojong (Joseon), Kore imparatoru
- William Lloyd Garrison, Amerikalı köle hakları savunucusu
- William Ewart Gladstone, Büyük Britanya başbakanı
- Ulysses S. Grant, Amerikalı general ve devlet başkanı
- George Hearst, Amerikalı senatör ve William Randolph Hearst'ün babası
- Theodor Herzl, modern siyonizmin kurucusu, Yahudi devleti kurma fikrini ortaya atan kişi
- Andrew Jackson, Amerikalı general ve devlet başkanı
- Thomas Jefferson, ABD başkanı
- I. Franz Joseph, Avusturya-Macaristan İmparatorluğu İmparatoru
- Lajos Kossuth, Macar valisi, bağımsızlık savaşı lideri
- Robert E. Lee, Amerika Konfedere Devletleri generali
- Abraham Lincoln, ABD başkanı, iç savaş lideri
- Sir John A. Macdonald, Kanada'nın ilk başbakanı
- Mutsuhito, Japon İmparatoru
- II. Mahmud, Osmanlı padişahı
- Kavalalı Mehmet Ali Paşa, Mısır valisi
- Klemens von Metternich, Avusturya şansölyesi
- Napolyon Bonapart, konsül ve Fransa imparatoru
- III. Napolyon, Fransa imparatoru
- Cecil Rhodes, Rodezya’nın temellerini atan kişi ve De Beers elmas firmasının kurucusu.
- Theodore Roosevelt, mucit, doğa bilimci ve 20. yüzyıl ABD başkanlarından
- William Tecumseh Sherman, Amerikan İç Savaşı'nda Amerikalı general.
- Leland Stanford, Kaliforniya valisi, senatör, iş insanı
- István Széchenyi, aristokrat, Macar reform hareketinin lideri
- Charles Maurice de Talleyrand, Fransız politikacı
- Harriet Tubman, Afrika-Amerika köle hakları savunucusu, Underground Railroad’da önemli bir rol oynamıştır.
- William M. Tweed, Patron Tweed, New York'un önde gelen politikacılarından ve Tamanny Hall’un başı
- Victoria, Birleşik Krallık kraliçesi
- Hong Xiuquan, Taiping Ayaklanması önderi
- Tokugawa Yoshinobu, Japon shogun (son shogun)
- Oturan Boğa, Lakota liderlerinden
- (Libertadores), Latin Amerikalı özgürlük savaşçıları
- Simón Bolívar (Venezuela, Kolombiya, Panama, Ekvaador, Peru ve Bolivya)
- José de San Martín (Arjantin, Şili ve Peru)
- I. Pedro (Brezilya)
- Bernardo O'Higgins (Şili, Peru)
- José Miguel Carrera (Şili)
- José Gervasio Artigas (Uruguay)
- Antonio José de Sucre (Venezuela, Ekvador and Bolivya)
- Ramon Castilla (Peru)
Din ve felsefe
[değiştir | kaynağı değiştir]
- Friedrich Engels, Alman komünizm'in kurucusu
- Ayya Vaikundar, Ayyavazhi inanışının ilk adımlarını atan kişi.
- Bahá'u'lláh, İranlı, Bahailik'in kurucusu
- Mikhail Bakunin, anarşist
- William Booth, sosyal reformist, kurtuluş ordusu (Salvation Army)’nun kurucusu
- Auguste Comte, düşünür
- Mary Baker Eddy, dini lider, Hristiyan bilimi (Christian Science)'ın kurucusu
- Georg Wilhelm Friedrich Hegel, düşünür
- Søren Kierkegaard, düşünür
- Karl Marx, politika düşünürü
- John Stuart Mill, düşünür
- William Morris, sosyal reformist
- Friedrich Nietzsche, düşünür
- Nikolai (Nicholas), Japonya'da ortodoks dini lider
- Sri Ramakrishna, Hindu aziz
- Claude Henri de Rouvroy, Comte de Saint-Simon, Fransız sosyalizminin kurucusu
- Arthur Schopenhauer, düşünür
- Joseph Smith, Jr. ve Brigham Young, mormonizmin kurucuları
- Ellen White, dini lider, yedinci gün adventist kilisesinin kurucularından.
Bilim
[değiştir | kaynağı değiştir]
- Ferdinand de Saussure, dilbilimci
- Friedrich Engels, doğa bilimci, filozof
- Amedeo Avogadro, fizikçi
- Johann Jakob Balmer, matematikçi, fizikçi
- Henri Becquerel, fizikçi
- Alexander Graham Bell, mucit
- Ludwig Boltzmann, fizikçi
- János Bolyai, matematikçi
- Louis Braille, körler alfabesinin mucidi
- Robert Bunsen, kimyager
- Marie Curie, fizikçi, kimyager
- Pierre Curie, fizikçi
- Gottlieb Daimler, mühendis, endüstriyel tasarımcı
- Charles Darwin, doğa bilimci
- Christian Doppler, fizikçi, matematikçi
- Thomas Edison, mucit
- Michael Faraday, bilim insanı
- Léon Foucault, fizikçi
- Gottlob Frege, matematikçi, filozof
- Sigmund Freud, psikoanalizin kurucusu
- Carl Friedrich Gauss, matematikçi, fizikçi, gök bilimci
- Josiah Willard Gibbs, fizikçi
- Ernst Haeckel, biyolog
- Heinrich Hertz, fizikçi
- Alexander von Humboldt, doğa bilimci, kaşif
- Nikolai Lobachevsky, matematikçi
- William Thomson, Lord Kelvin, fizikçi
- Robert Koch, fizikçi, bakteriyolog
- Justus von Liebig, kimyager
- Wilhelm Maybach, otomobil mühendis, endüstriyel tasarımcı
- James Clerk Maxwell, fizikçi
- Gregor Mendel, biyolog
- Dmitri Mendeleev, kimyager
- Samuel Morey, mucit
- Alfred Nobel, kimyager, mühendis, mucit
- Louis Pasteur, mikrobiyolog ve kimyager
- Bernhard Riemann, matematikçi
- William Emerson Ritter, biyolog
- Santiago Ramón y Cajal, biyolog
- Nikola Tesla, mucit
- Karl Weierstrass, matematikçi
Edebiyat
[değiştir | kaynağı değiştir]
- Leopoldo Alas
- Hans Christian Andersen
- Machado de Assis
- Jane Austen
- Gertrudis Gómez de Avellaneda
- Honoré de Balzac
- Charles Baudelaire
- Gustavo Adolfo Bécquer
- Elizabeth Barret Browning
- Anne Brontë
- Charlotte Brontë
- Emily Brontë
- Lord Byron
- Georg Büchner
- Rosalía de Castro
- Anton Çehov
- François-René de Chateaubriand
- Kate Chopin
- Samuel Taylor Coleridge
- James Fenimore Cooper
- Stephen Crane
- Eduard Douwes Dekker
- Charles Dickens
- Emily Dickinson
- Dostoyevski
- Arthur Conan Doyle
- Alexandre Dumas
- George Eliot
- Ralph Waldo Emerson
- Gustave Flaubert
- Margaret Fuller
- Elizabeth Gaskell
- Johann Wolfgang von Goethe
- Nikolai Gogol
- Juana Manuela Gorriti
- Grimm kardeşler
- Henry Rider Haggard
- Thomas Hardy
- Francis Bret Harte
- Nathaniel Hawthorne
- Friedrich Hölderlin
- Heinrich Heine
- Victor Hugo
- Henrik Ibsen
- Washington Irving
- Henry James
- John Keats
- Caroline Kirkland
- Jules Laforgue
- Giacomo Leopardi
- Alessandro Manzoni
- Stéphane Mallarmé
- José Martí
- Clorinda Matto de Turner
- Herman Melville
- Friedrich Nietzsche
- Edgar Allan Poe
- Manuel González Prada
- Aleksandr Pushkin
- Arthur Rimbaud
- John Ruskin
- George Sand (Amandine-Aurore-Lucile Dupin)
- Walter Scott
- Percy Shelley
- Mary Shelley
- Stendhal (Marie-Henri Beyle)
- Robert Louis Stevenson
- Bram Stoker
- Harriet Beecher Stowe
- Alfred, Lord Tennyson
- Henry Thoreau
- Lev Tolstoy
- Mark Twain
- Paul Verlaine
- Giovanni Verga
- Jules Verne
- Lew Wallace
- HG Wells
- Walt Whitman
- Oscar Wilde
- William Wordsworth
- Émile Zola
- José Zorrilla
Müzik
[değiştir | kaynağı değiştir]
- Ludwig van Beethoven
- Hector Berlioz
- Georges Bizet
- Arnold Bocklin
- Alexander Borodin
- Johannes Brahms
- Anton Bruckner
- Frédéric Chopin
- Claude Debussy
- Antonín Dvořák
- Edvard Grieg
- Scott Joplin
- Gustav Mahler
- Franz Liszt
- Felix Mendelssohn
- Modest Mussorgsky
- Jacques Offenbach
- Niccolò Paganini
- Camille Saint-Saëns
- Antonio Salieri
- Franz Schubert
- Robert Schumann
- Gilbert and Sullivan
- Peter İlyiç Çaykovski
- Giuseppe Verdi
- Richard Wagner
Görsel sanatlar (resim, heykel)
[değiştir | kaynağı değiştir]
- Albert Bierstadt
- William Blake
- Mary Cassatt
- Camille Claudel
- Paul Cezanne
- Frederic Edwin Church
- Thomas Cole
- John Constable
- Camille Corot
- Gustave Courbet
- Honoré Daumier
- Edgar Degas
- Eugène Delacroix
- Thomas Eakins
- Caspar David Friedrich
- Paul Gauguin
- Théodore Géricault
- Vincent van Gogh
- Ando Hiroshige
- Hokusai
- Winslow Homer
- Jean Auguste Dominique Ingres
- Édouard Manet
- Claude Monet
- Gustave Moreau
- Berthe Morisot
- Edvard Munch
- Camille Pissarro
- Pierre-Auguste Renoir
- Auguste Rodin
- Albert Pinkham Ryder
- John Singer Sargent
- Georges Seurat
- Henri de Toulouse-Lautrec
- Joseph Mallord William Turner
- James McNeil Whistler
- Tsukioka Yoshitoshi
İş Dünyası
[değiştir | kaynağı değiştir]- John Jacob Astor III, emlakçı
- Andrew Carnegie, sanayici, hayırsever
- Jay Cooke, finans
- Henry Clay Frick, sanayici, sanat koleksiyoncusu
- Jay Gould, Demiryolu müteahhidi
- Meyer Guggenheim, aile reisi, maden
- Daniel Guggenheim (bakır)
- E. H. Harriman, demiryolları
- Henry O. Havemeyer (şeker), sanat koleksiyoncusu
- George Hearst, altın
- James J. Hill (demiryolları)
- Andrew W. Mellon, sanayici, hayırsever, sanat koleksiyoncusu
- J.P. Morgan, banker, sanat koleksiyoncusu
- George Mortimer Pullman (demiryolları)
- Charles Pratt, petrol, Pratt Institute’un kurucusu
- John D. Rockefeller, petrol, sanayi imparatoru
- Levi Strauss, tekstil
- Cornelius Vanderbilt, demiryolları, gemi taşımacılığı
