Tuşpa
 Van Kalesi ve aşağıda Tuşpa'nın kalıntıları | |
  Tuşpa Turkey haritasındaki konumu. | |
| Diğer adı | Tyana Herekleia |
|---|---|
| Konum | Van, Türkiye |
| Bölge | Kapadokya |
| Koordinatlar | 38°29′59″N 43°20′30″E / 38.499667°K 43.341601°D |
| Tür | Yerleşim |
| Tarihçe | |
| Kurucu | Urartu kralı I. Sarduri |
| Kuruluş | MÖ 9. yy |
| Sit ayrıntıları | |
| Durum | Harabe |
Tuşpa (Urartuca: ṭu-uš-pa, Akatça: Turuspa anlamına gelmektedir. Tuşpa ismi Hurrilerin ve Urartu:Bianili halkının Baş Tanrısı Teşup’tan almaktadır), MÖ 9. yüzyıldan yıkılışına kadar Urartular'ın başkentliğini yapan şehrin antik kalıntıları; Van ilinde, Van Gölü'nün doğu kıyısında, Van'ın batısında bulunmaktadır.[1] Dünya'nın hâlâ yaşanılan en eski kentlerinden biridir. 2016 yılında Türkiye'deki Dünya Miras Alanları Geçici listesine dahil edilmiştir.[2]
Antik çağlarda muhtemelen 'Tospa' olarak telaffuz ediliyordu, çünkü Akad çivi yazısında O sesinin sembolik bir karşılığı yoktu ve bu nedenle sıklıkla U için kullanılan sembol onun yerine kullanılıyordu.
Tarihi
[değiştir | kaynağı değiştir]Van İlinde yapılan arkeolojik kazı ve araştırmalar, bu bölgedeki insan yerleşiminin tarihinin en az M.Ö. 5000 yıllarına kadar dayandığını göstermektedir. Van Gölü kıyısında, Van Kalesi'nin birkaç kilometre güneyinde yer alan Höyük, Tuşpa'nın kuruluşuna katkıda bulunan Van'ın en eski kültürleri hakkında bilinen tek bilgi kaynağıdır.
Urartu Krallığı
[değiştir | kaynağı değiştir]Urartu krallığının başkenti olan Tuşpa şehri, MÖ 9. yüzyılın ortalarında, Van yakınlarında Urartu kralı I. Sarduri tarafından yaptırılmıştır.[3] İlk yerleşim, Van Gölü kıyılarından pek uzakta olmayan ve modern Van şehrinin birkaç kilometre batısında, şimdi Van Kalesi olarak anılan dik yamaçlı kayalık üzerinde yoğunlaşmıştı. an Kalesi, antik Urartu krallığı tarafından inşa edilmiş ve MÖ 9. yüzyıldan 7. yüzyıla kadar elde tutulmuş devasa bir taş tahkimattır. Tuşpa'ya bakar ve bu türden komplekslerin en büyük örneğidir. Benzer sayıda tahkimat, genellikle günümüz Ermenistan, Türkiye ve İran'ının buluştuğu yerlerdeki yamaçlara ve kayalıklara oyulmuş şekilde Urartu krallığı boyunca inşa edilmiştir. Tuşpa'nın olduğu bölge, Urartular'dan sonra Orontid Hanedanı, Ahameniş İmparatorluğu, Selevkos İmparatorluğu, Ermeni Krallığı, Bizans İmparatorluğu, Vaspurakan Krallığı, Selçuklu Hanedanı, Osmanlı İmparatorluğu ve Türkiye'nin egemenliği altında kalmıştır.
Van Kalesi'nin duvarlarının alt kısımları harçsız bazalttan inşa edilmişken, geri kalanı kerpiçten yapılmıştır. Bu tür kaleler, yabancı ordulara karşı bir savunmadan ziyade bölgesel kontrol için kullanılıyordu. Kalenin antik kalıntıları, orta çağ döneminde inşa edilmiş destek duvarlarını taşımaktadır. Bölgede başka çivi yazılı metinler de bulunmuştur ve vandalizm nedeniyle genellikle büyük tur grupları dışında erişime kapalıdır.
Pers Kralı Büyük Darius'un emriyle oyulmuş üç dilli Behistun yazıtında, Babil dilinde Urartu olarak anılan ülkeye Eski Farsça'da Ermenistan adı verilmektedir.
Ermenistan ve Pers İmparatorluğu'nun Orontid hanedanı
[değiştir | kaynağı değiştir]
Bölge, MÖ 7. yüzyılda Ermenistan'ın Orontid Hanedanı'nın, daha sonra da MÖ 6. yüzyılın ortalarında Perslerin kontrolüne girmiştir.
MÖ 5. yüzyıla ait Büyük Serhas'ın basmakalıp üç dilli bir yazıtı, Van Kalesi yakınlarında yerden yaklaşık 20 metre (66 fit) yükseklikteki kaya yüzeyinin düzeltilmiş bir bölümüne yazılmıştır. Niş başlangıçta Serhas'ın babası Kral Darius tarafından MÖ 6-5. yüzyıllarda oyulmuş, ancak yüzeyi boş bırakılmıştır. Yazıt, Eski Farsça, Akadca ve Elamca olmak üzere 27 satır halinde yazılmıştır.[4] Yazıt şöyledir:
| “ | "Büyük bir tanrı Ahuramazda'dır, tanrıların en büyüğüdür, bu yeryüzünü yaratan, şu gökyüzünü yaratan, insanı yaratan, insan için mutluluk yaratan, Xerxes'i kral yapan, çokların tek kralı, çokların tek efendisi olan.
Ben (im) Xerxes, büyük kral, kralların kralı, her türden insanın kralı, bu yeryüzünde uzak ve genişte kral, Kral Darius'un oğlu, Ahameniş. Büyük kral Xerxes şöyle buyurur: Babam Kral Darius, Ahuramazda'nın lütfuyla, iyi olan birçok şey yaptı ve bu nişin oyulmasını emretti; bir yazıt yazdırmadığı için, ben bu yazıtın yazılmasını emrettim. Beni, Ahuramazda, tanrılarla birlikte, krallığımı ve yaptıklarımı korusun." |
„ |
Eugène Burnouf tarafından 1836'da yayınlandığında,[5] (Serhas tarafından neredeyse aynı dilde tekrarlanan) Darius'un satraplıklarının bir listesini içerdiğini fark etmesi sayesinde, otuz harften oluşan bir alfabe belirleyip yayınlayabildi ve bunların çoğunu doğru bir şekilde çözmüştü. Burnouf'un Van üçdilli yazıtını okuması, Eski Farsça çivi yazısının deşifre edilmesine önemli bir katkı sağlamıştı.[6]
Büyük İskender, Seleukos İmparatorluğu ve Ermenistan Krallığı
[değiştir | kaynağı değiştir]MÖ 331'de Tuşpa, Büyük İskender tarafından fethedildi ve ölümünden sonra Selefkî İmparatorluğu'nun bir parçası oldu. MÖ 2. yüzyılın başlarında Ermenistan Krallığı'nın bir parçasıydı. MÖ 1. yüzyılda Tigranakert şehrini kuran Artaksiad Ermeni kralı II. Tigranes'in hükümdarlığı sırasında önemli bir merkez haline geldi.[7] Bu bölge, MS 4. yüzyıldan önce Ermenistan'ın Arşak Hanedanı tarafından yönetiliyordu. Antik Çağ Ermeni tarihçisi Horenli Musa'ya atfedilen Ermenistan Tarihi adlı esere göre şehre, Urartuca Tuşpa'dan gelen Tosp adı verilir.[8]
Bizans İmparatorluğu ve Vaspurakan Krallığı
[değiştir | kaynağı değiştir]Bizans İmparatorluğu, bölgeyi 628'den 640'a kadar kısa bir süre elinde tuttu, ardından Ermeniye eyaleti olarak fetihlerini pekiştiren Müslüman Araplar tarafından işgal edildi. Arap gücündeki düşüş, sonunda yerel Ermeni yöneticilerin yeniden ortaya çıkmasına izin verdi ve Artsruni hanedanı kısa sürede en güçlüsü haline geldi. Başlangıçta Ani Krallığı hükümdarlarına bağımlı olan bu hanedan, 908'de bağımsızlıklarını ilan ederek Vaspurakan Krallığı'nı kurdu. Krallığın belirli bir başkenti yoktu: kral ikametgâhını Van şehri, Vostan, Aghtamar vb. yerlere taşıdıkça saray da hareket ediyordu. 1021'de Vaspurakan'ın son kralı John-Senekerim Artsruni, tüm krallığını, eski Artsruni toprakları üzerinde Vaspurakan themasını kuran Bizans imparatorluğuna devretti.
Büyük Selçuklu İmparatorluğu
[değiştir | kaynağı değiştir]Selçuklu Türklerinin Vaspurakan'a akınları 1050'lerde başladı. 1071'de Malazgirt Muharebesi'ndeki zaferlerinin ardından tüm bölge onların kontrolü altına girdi. Onlardan sonra, Ahlatşahlar ve Eyyubiler (1207) gibi yerel Müslüman yöneticiler ortaya çıktı. Van, 20 yıl boyunca Anadolu Selçuklu Sultanlığı'nın elinde kaldı ve 1240'larda Moğollar tarafından fethedildi. 14. yüzyılda Van, Karakoyunlular ve daha sonra Timur İmparatorluğu'nun kontrolü altındaydı.
Osmanlı İmparatorluğu
[değiştir | kaynağı değiştir]15. yüzyılın ilk yarısı, Van bölgesinin Osmanlı İmparatorluğu ve Pers Safevi İmparatorluğu arasında çekişmeli bir toprak parçası haline geldiği bir çatışma alanı olmasına tanık oldu. Safeviler, Van'ı 1502'de ele geçirdi. Osmanlılar şehri 1515'te aldı ve kısa bir süre elinde tuttu. Safeviler 1520'de tekrar ele geçirdi ancak Osmanlılar 1548'de şehir üzerinde kesin ve nihai kontrolü sağladı. Önce Van'ı Erzurum eyaletine bağlı bir sancak, daha sonra ise yaklaşık 1570'te ayrı bir Van eyaleti yaptılar.
16. yüzyılın ikinci yarısına doğru Van, Pers, Rus ve Osmanlı İmparatorlukları sınırlarına yakın konumu ve Musul'a yakınlığı nedeniyle Osmanlı İmparatorluğu'nun siyasetinde artan bir rol oynamaya başladı.
Arkeolojik kazılar
[değiştir | kaynağı değiştir]Tuşpa'daki arkeolojik kazılar 1916 yılına Van Kalesi içerisinde "Rus Arkeoloji Derneği" denetiminde yürütülmüştür. Kalenin istinat duvarlarının I. Sarduri tarafından tahkim ettirildiği bu duvarların arasında bulunan Asur dilinde yazılmış olan bir kitabe sayesinde anlaşılmış bulunmaktadır.
| I. Sarduri dönemine ait kale duvarları ve üzerinde kitâbesi | Van kalesi iç hisarları | ||
|---|---|---|---|
| 1916 yılına Van Kalesi içerisinde yapılan arkeolojik kazılar (Rus Arkeoloji Derneği Fotoğrafları) | |||
|
|
 |
 |
| Kalenin istinat duvarları | Urartu-Van Kalesi'nde bulunan I. Sarduri dönemine ait Asurca yazılmış olan kitâbe | Kalenin içerisinde sağlam kalan burclardan biri | Kayaların içerisine oyularak yapılmış bir kral odası |
| Yukarıdaki yazıtta: Hiçbir mücadeleden korkmayan evrenin ve Nairilerin güçlü ve ulu kralı Lutipri oğlu Sarduri diyor ki: "Kireçtaşlarıyla bu duvarı buraya diktirdim".[9] | Urartu krallarının ikameti olarak kullanılan bir kraliyet odası. Cenaze ve defin merasimleri bu tip odalarda yapılmaktaydı. | ||
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ "rbedrosian.com/Classic/kvan1.htm". 19 Ocak 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Kasım 2011.
- ^ "Tushpa/Van Fortress, the Mound and the Old City of Van". whc.unesco.org. Erişim tarihi: 3 Ocak 2025.
- ^ "Tuşpa - Van - biriyilik.com". 3 Aralık 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Kasım 2011.
- ^ Dusinberre, Elspeth R. M. (2013). Empire, Authority, and Autonomy in Achaemenid Anatolia. Cambridge University Press. ISBN 978-1107577152
- ^ Burnouf, Mémoire sur deux inscriptions cunéiformes trouvées près d'Hamadan et qui font partie des papiers du Dr Schulz, Paris, 1836; Schulz, an orientalist from Hesse, had been sent out by the French foreign ministry to copy inscriptions but had been murdered in 1829; see Arthur John Booth, The Discovery and Decipherment of the Trilingual Cuneiform Inscriptions 1902, esp. pp 95ff, 206.
- ^ Another photograph of the inscription.
- ^ The Journal of Roman Studies – Page 124 by Society for the Promotion of Roman Studies
- ^ "Tushpa | Archiqoo". archiqoo.com. Erişim tarihi: 3 Ocak 2025.
- ^ P. E. Zimansky, Ecology and Empire. The Structure of the Urartian State, Chicago 1985.
Bibliografya
[değiştir | kaynağı değiştir]- Belli, Oktay (1989) Van, The Capital of Urartu, Eastern Anatolia, — Istanbul: Net Yaginlar A.Ş. — ISBN 975-479-093-0
- Dusinberre, Elspeth R. M. (2013). Empire, Authority, and Autonomy in Achaemenid Anatolia. Cambridge University Press. ISBN 978-1107577152.
- Khatchadourian, Lori (2016). Imperial Matter: Ancient Persia and the Archaeology of Empires. University of California Press. ISBN 978-0520964952.
- Kuhrt, Amélie (2007). The Persian Empire: A Corpus of Sources from the Achaemenid Period. Routledge. ISBN 978-0415552790.
 | Van ile ilgili bu madde taslak seviyesindedir. Madde içeriğini genişleterek Vikipedi'ye katkı sağlayabilirsiniz. |
 | Arkeoloji ile ilgili bu madde taslak seviyesindedir. Madde içeriğini genişleterek Vikipedi'ye katkı sağlayabilirsiniz. |