İçeriğe atla

Toju ağzı

Vikipedi, özgür ansiklopedi

Kuzeydoğu ağzı veya Toju ağzı Tuva Cumhuriyetinin kuzeydoğusunda, Biyhem akarsuyunun üst havzasında, Toju bölgesinde söyleşilen, Tuva ağzılarının arasında en sade, bozulmamış ve eski Tuva Türkçesine en yakın ağızdır. Toju bölgesinin ulusu Toju yerine Todu demektedirler. Tuva Cumhuriyetinde Toju ağzı günümüzde artık çok az kişi toplam 5000 kişi söyleşmektedir. Toora-hem, İy, Adır-Kejik yerleşimlerinde ve yaylaklarda yaşayanlar tarafından konuşulur. Halkı geyik (ivi) ve avcılık yapar. Tuva'nın öbür bölgelerinden çok uzak olan bu bölge diğer ağızlara göre biraz daha farklıdır. Tuva Türklerinden bazı araştırmacılar Toju ağzını da iki topluluğa ayırır. Akarsu boyu konuşması ve tayga (ormanlıktakilerin) konuşması.

Yazı dili

[değiştir | kaynağı değiştir]
Tıva'nın kuzeydoğu ve güneydoğu bölümünde (Toju ve Tere-Höl bölgelerinde) Toju ağzı konuşulur
Tere-Göl bölgesi
Toju bölgesi

Tuva Türkçesinin genel kabul görmüş ve yazı dili olmuş ağzı, Kızıl ve dolayı olan orta bölük ağzıdır. Dolayısıyla yazı dili bir merkez ağzından gelişmiştir denebilir.

Özellikler

[değiştir | kaynağı değiştir]

Başlıca özellikleri şöyledir. Parantez içi resmî Tuva Türkçesidir.

  • Söz başındaki i- yerine e, e yerine i gelebilmektedir. inik (enik), ijik (eşik). Bu durum Türk ağızlarında çoğunlukla görülen bir haldir.
  • Sözdeki ı ile u sesleri değişebilmektedir, buzaa (resmî dilde bızaa, İstanbul Türkçesinde buzağı).
  • Rusçadan geçen sözlerin başına ünlü ses gelir. Irayon (rayon, bölge, ilçe).
  • Söz başındaki m- sesleri b- sesi olur. Bal'gaş (Ma'lgaş), borzuk (morzuk), booldurga(moldurga), bo'zur(mo'zur).
  • Söz başındaki h- sesi k- sesiyle söylenir. kol (resmî Tuvaca: hol, Türkçe: kol ), karagan (haragan), kerim (herim), kürüyek (hüürek).
  • Tayga (orman yöresindekiler) resmî Tuva Türkçesinde ç- ile başlayan sözleri eski Tuva dili gibi y- ile başlatırlar. yañgıs (resmî Tuvaca: çañgıs, Türkçe: yalnız), yanında (çanında), yançık (çançık), yaak (çaak, yanak demektir), yoon (çoon), yem (çem), yiir (çiir), yodur (çodur), yımçak (çımçak, yumuşak demektir), yok (çok, hayır demektir).[1] Yaa (yeni), yemnenir (yemek yemek).[2]
  • Resmî Tuva dilindeki y- ile başlayan sözler ç- şeklinde söylenir. çadıı (yadıı), ço'zu (yo'zu),, çora (yora). Bu tür söyleniş öteki ağızlarda da dinlenilmektedir.

Ayrıca bakınız

[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ Ş.Ç. Sat; Tıva Dialektologiya, 1987, Kızıl şehri, sayfa 73
  2. ^ Tuvinskaya dialektologiya i Türkskaya runika. Zoya Çadamba. Tuvinskiy institut gumanitarnıh isspedovaniy. Kızıl-2015. s. 20

Tuva Türkçesi ve Tuva ağızları ile ilgili çalışmalar

[değiştir | kaynağı değiştir]
  • Bičeldey K. A. Фарингализация в тувинском языке (Pharyngealisation in the Tuvan language). Kyzyl: Tipografija tyvinskogo gosudarstvennogo universiteta, 1999.
  • Chadamba, Z. B. Тоджинский диалект тувинского языка (The Tozhu dialect of the Tuvan language). Kyzyl: Tuvknigoizdat, 1974.
  • Dambyra, I. D. Vokalizm kaa-xemskogo govora v sopostavlenii s drugimi govorami i dialektami tuvinskogo jazyka [Vocalism of the vernacular of Kaa-Xem in comparison with other vernaculars and dialects of the Tuvan language]. Novosibirsk, ID "Sova", 2005.
  • Doržu, M. D. Бай-тайгинский говор в системе диалектов тувинского языка [The vernacular of Bay-Tayga in the dialect system of the Tuvan language]. Kyzyl: Tuvinskoe knižnoe izdatel'stvo, 2002.
  • Katanov, N. F. Опыт исследования урянхайского языка с указанием главных родственных отношений его к другим языкам тюркского корня (Preliminary investigation of the Uriankhai language, with indications of its main genetic affiliations with other languages of Turkic stock). Kazan: 1903. PDF pt. 2
  • Mart-ool, K. B. 5-9 Класстарга тыва дылды башкылаарының методиказы (Tyvan Language Teacher's Methodology for Classes 5-9). Kyzyl: Tyvanyŋ Nom Ündürer Cheri, 2002. ISBN 5765502296
  • Mongush, D. A. (ed.). Тыва орфографияның болгаш пунктуацияниң дүрүмнери (Tyvan Orthography and Punctuation Rules). Kyzyl: Respublika Tipografijazy, 2001. ISBN 5926700191
  • Mongush, D. A., & Sat, Sh. Ch. Совет үеде тыва дылдың хөгжүлдези (Development of the Tuvan language during the Soviet period). Kyzyl: Tyvanyŋ Nom Ündürer Cheri, 1967.
  • Poppe, Nikolaus. Über einige Vokalentsprechungen in mongolischen Lehnwörtern im Tuvinischen. Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft 118, 131-123. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag, 1968. PDF
  • Pomorska, Marzanna. On the phonetical adaptation of some Russian loanwords in Tuvinian. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego = Universitas Jagellonica, Acta scientiarum litterarumque 1164, Prace Jȩzykoznawcze 117, 93-102. Kraków: 1995. PDF[ölü/kırık bağlantı]
  • Sat, Shuluu Chyrgal-oolovich. Тыва дылды келгениниң шинчилеп төөгүзүнүң очериги (An overview of the history of the study of the Tuvan language). Kyzyl: Tuvinskoe knizhnoe izdatel'stvo, 1964.
  • Sat, Shuluu Chyrgal-oolovich. Формирование и развитие тувинского национального литературного языка (Formation and development of the Tuvan national literary language). Kyzyl: Tuvinskoe knizhnoe izdatel'stvo, 1973.
  • Seren, P. S. Тере-хольский диалект тувинского языка [The Tere-Xol dialect of the Tuvan language]. Abakan: Izd-vo Xakasskogo gosudarstvennogo universiteta im. H. F. Katanova, 2006.
  • Tatarincev, B. I. Смысловые связи и отношения слов в тувинском языке (Semantic connections and relations of words in the Tuvan language). Moscow: Nauka, 1987.
  • Ulamsurèngijn Cècègdar'. Obrazcy folklora i reči kobdoskix tuvincev [Samples of the folklore and speech of the Tuvans of Kobdo]. Kyzyl: Tuvinskoe knižnoe izdatel'stvo, 2003.

Dış bağlantılar

[değiştir | kaynağı değiştir]
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Toju_ağzı&oldid=32636233" sayfasından alınmıştır