Terci-i bend (Ziya Paşa)

Terci-i bend, Ziya Paşa'nın 1859’da kaleme aldığı ünlü şiiridir.

Ziya Paşa, bu eseri gençlik döneminde, sarayda mabeyn katibi olarak görev yaptığı sırada yazmıştır. Şiir, şairin ve Tanzimat döneminin diğer bürokrat-aydınlarının felsefi bunalımlarını yansıtır; kuvvetli bir akıl-kalp, akıl-iman çatışmasını ortaya koyar. Klasik İslam felsefesiyle modern batı bilimlerini, özellikle astronomiyi başarılı bir şekilde birleştirir. Son bentte İslâmî düşünce sistemiyle Kopernik'in teorilerini, Newton'un teorisini ve Darwin'in evrim teorisini uzlaştırma çabası gösterir.

12 bentten oluşan uzun bir şiirdir, 132 beyit içerir. Birinci bentte şair, daha sonra üzerinde duracağı düşüncelerin özetini vermeye çalışmıştır. İkinci bentte, kâinat ve kâinatın büyüklüğü üzerinde durur; astronomik bilgileri şiir diliyle ifade eder. Üçüncü bentle birlikte dünyaya yönelir; jeolojik bilgiler verir, volkanik olayları güzel benzetmelerle anlatır. Dördüncü bentte mükemmel işleyen bir sistem olan kainatın ve ondan bir parça olan dünyanın tezatlarından bahseder; yabani hayatta geçerli olan güçlünün güçsüzü yemesini kuralını anlatır ve şiirin asıl fikrî zeminini belirleyen konulara geçiş yapar. İnsanlar arasındaki farklılık ve tezatlar, din ve insan arasındaki ilişkiler, iyilik ve kötülüğün süregelen mücadelesi, din büyüklerinin ve peygamberlerin din adına çektikleri sıkıntılar dile getirilir. On ikinci bentte şu sonuca varılır: Tanrı’nın yaptıklarına asla akıl ermez ve insan, onun ve yaptıklarının karşısında boynunu büküp rıza göstermekten başka bir şey yapamaz.

Şair, eski şiir geleneğindeki konuları ele almakla birlikte geleneğe aykırı olarak yeryüzündeki kötülüklerden yaratıcıyı sorumlu tutmuş ve gizli bir isyan duygusuna yönelmiştir. Bu isyanın şevkiyle Allah-kul ilişkisini sorgulayıp Allah’a sorular soran şair, her bendin sonunda tekrarlanan bir vasıta beyiti ile aczini ve bütün bu meselelerde aklın yetersizliğini kabul ederek dinin onun için huzur veren sınırları içine dönmeyi tercih eder.

Şairin 1870’te kaleme aldığı Terkîb-i Bend adlı bir eseri daha vardır. Terci-i Bend, daima Terkîb-i Bend ile birlikte basılmıştır ve bu iki şiir Ziya Paşa’nın en çok yayımlanan eseri olmuştur. İki şiir, şairin kendi şiir kitaplarına alındığı gibi defalarca müstakil olarak da basılmış, Ziya paşa hakkındaki eserlerde ve antolojilerde yer almıştır.