Türk yazı dilleri söz varlığı
(Daha fazla bilgi için buraya bakınız: Türk dilleri ailesi)
Türk dilleri olarak söylenegelen dillerin birbirlerine göre söyleniş biçimlerini gösterir çizelgeler halinde karşılaştırmalar yapılmıştır.
Türk yazı dilleri söz varlığı karşılaştırması
[değiştir | kaynağı değiştir]Burada yer alan bazı çizelgelerde, önemli sözcükler farklı Türk dillerinde karşılaştırılır; böylece Çuvaşça'nın ve Yakutça'nın farklığını ve diğerlerinin birbirine yakınlığını görmemizi sağlar. Bazı sözcüklerin tabloda eksik olması, o dilde o sözcüğün varolmadığı anlamına gelmez. Bazı dillerde bazı sözcükler farklı etimolojik kökten gelirler ve bu yüzden karşılaştırılması anlamlı değildir.
| Eski Türkçe | Türkiye Türkçesi | Türkmence | Tatarca | Kazakça | Özbekçe | Uygurca | Yakutca | Çuvaşca | |
| ata | ata | ata | ota | ata | atte | ||||
| ana | anne/ana | ene | ana | ana | ona | ana | anne | ||
| o'gul | oğul | oğul | ul, uğıl | ul | o'gil | oğul | uol | ıvăl | |
| er(kek) | erkek | erkek | ir | erkek | erkak | är(käk) | er | ar, arşçin | |
| kyz | kız | gyz | qız | qιz | qiz | qiz | ky:s | he'r | |
| kiši | kişi | kişi | keşe | kisi | kishi | kişi | kihi | şçin | |
| kelin | gelin | geli:n | kilen | kelin | kelin | kelin | kylyn | kilen | |
| Eski Türkçe | Türkiye Türkçesi | Türkmence | Tatarca | Kazakça | Özbekçe | Uygurca | Yakutca | Çuvaşca | |
| jürek | yürek | ýürek | yöräk | jürek | yurak | yüräk | süreq | ıratu | |
| qan | kan | ga:n | qan | qan | qon | qan | qa:n | jon | |
| baš | baş | baş | baş | bas | bosh | baş | bas | pušç | |
| qyl | kıl | qyl | qıl | kyl | kyl | qil | kyl | χe'le'r | |
| köz | göz | göz | küz | köz | ko'z | köz | kos | kör | |
| kirpik | kirpik | kirpik | kerfek | kirpik | kiprik | kirpik | kirbi: | χurbuk | |
| qulqaq | kulak | gulak | qolaq | qulaq | quloq | qulaq | gulka:k | hălha | |
| burun | burun | burun | borın | murιn | burun | burun | murun | sămsa; | |
| qol | kol | gol | qul | qol | qo'l | qol | qol | hul | |
| el(ig) | el | el | al(qan) | ili: | ală | ||||
| barmak | parmak | barmak | barmaq | barmoq | barmaq | pürne | |||
| tyrnaq | tırnak | dyrnaq | tırnaq | tιrnaq | tirnoq | tirnaq | tynyraq | ||
| tiz | diz | dy:z | tez | tize | tizza | tiz | tüsäχ | ||
| baltyr | baldır | baldyr | baltır | baldyr | boldyr | baltir | ballyr | ||
| adaq | ayak | aýaq | ayaq | ayaq | oyoq | ayaq | ataq | ||
| qaryn | karın | garyn | qarın | qarιn | qorin | qor(saq) | qaryn | hırăm | |
| Eski Türkçe | Türkiye Türkçesi | Türkmence | Tatarca | Kazakça | Özbekçe | Uygurca | Yakutca | Çuvaşca | |
| at | at | at | at | at | ot | at | at | ut | |
| siyir | sığır | sygyr | síır (sıyır) | siyιr | sigir | seyir | |||
| yt | it | it | et | iyt | it | it | yt | jyda | |
| balyq | balık | balyk | balıq | balιq | baliq | beliq | balyk | pulă | |
| bit | bit | bit | bet | biyt | bit | pit | byt | pıjdă | |
| Eski Türkçe | Türkiye Türkçesi | Türkmence | Tatarca | Kazakça | Özbekçe | Uygurca | Yakutca | Çuvaşca | |
| ev | ev | öý | öy | üy | uy | öy | av | ||
| otag | otağ | otaq | otaq | otoq | otağ | otu: | |||
| yol | yol | yo:l | yul | jol | yo'l | yol | suol | şçăl | |
| köprüq | köprü | köpri | küpar | köpir | ko'prik | kövrük | kürpe | keper | |
| oq | ok | ok | uk | o'q | oq | oχ | ugu | ||
| ot | ot | ot | ut | ot | o't | ot | uot | vot | |
| kül | kül | kül | köl | kül | kul | kül | kül | kö'l | |
| suv | su | suw | syw | suw | suv | su | ui | syv | |
| kemi | gemi | gämi | kimä | keme | kema | kemä | kime | ||
| köl | göl | köl | kül | köl | ko'l | köl | küöl | külĕ | |
| atov | ada | ada | atan | aral | orol | aral | ută | ||
| küneš | güneş | gün | qoyaş | kün | quyosh | kün | kün (quyaş) | hĕvel | |
| bulut | bulut | bulut | bolıt | bult | bulut | bulut | bylyt | pĕlĕt | |
| yulduz | yıldız | ýyldyz | yoldız | zhuldιz | yulduz | yultuz | sulus | şçăltăr | |
| topraq | toprak | toprak | tufraq | topιraq | tuproq | tupraq | toburaχ | tăpra | |
| töpü | tepe | depe | tübä | töbe | tepa | töpä | töbö | tüpe | |
| yağac | ağaç | agaç | ağaç | ağaš | yog'och | yağaç | jyvăşç | ||
| tenri | tanrı | taňry | täñre | tangri | täñri | tanara | tură | ||
| Eski Türkçe | Türkiye Türkçesi | Türkmence | Tatarca | Kazakça | Özbekçe | Uygurca | Yakutca | Çuvaşca | |
| uzun | uzun | uzyn | ozın | uzιn | uzun | uzun | uhun | vărăm | |
| yany | yeni | yany | yaña | janga | yangi | yeñi | sana | şĕnĕ | |
| semiz | semiz | semiz | simez | semiz | semiz | semiz | emis | samăr | |
| tolu | dolu | do:ly | tulı | tolι | to'la | toluq | toloru | tulli | |
| aq | ak | ak | aq | aq | oq | aq | |||
| qara | kara | gara | qara | qara | qora | qara | χara | χura | |
| qyzyl | kızıl | gyzyl | qızıl | qızıl | qizil | qizil | kyhyl | χĕrlĕ | |
| kök | gök | gök | kük | kök | ko'k | kök | küöq | kăvak | |
| Sayılar | Eski Türkçe | Türkiye Türkçesi | Türkmence | Tatarca | Kazakça | Özbekçe | Uygurca | Yakutca | Çuvaşca |
| 1 | bir | bir | bir | ber | bir | bir | bir | bi:r | pĕrre |
| 2 | eki | iki | iki | ike | yeki | ikki | ikki | ikki | ikkĕ |
| 4 | tört | dört | dö:rt | dürt | tört | to'rt | töt | tüört | tăvattă |
| 7 | yeti | yedi | yedi | cide | jeti | yetti | yättä | sette | şiççĕ |
| 10 | on | on | o:n | un | on | o'n | on | uon | vunnă |
| 100 | yüz | yüz | yü:z | yöz | jüz | yuz | yüz | sü:s | şĕr |
| Şahıs Zamirleri | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Türkiye | Azerbaycan | Türkmen | Özbek | Yeni Uygur | Başkurt | Tatar | Kazak | Kırgız | Yakut | Çuvaş |
| ben | mən | men | men | män | min | min | men | men | min | epĕ / ep |
| bana | mənə | maňa | menga | maña | miñä | miña | mağan | maga | miexe / miexeğe | mana |
| beni | məni | meni | meni | meni | mine | mine | meni | meni | miigin | mana |
| bende | məndə | mende | menda | mändä / meniñdä | mindä | mindä | mende | mende | - | manra |
| benden | məndən | menden | mendan | mändin / meniñdin | mindän | minnän | menen | menden | miigitten | manran |
| benim | mənim | meniň | mening | meniñ | mineñ | minem | meniñ | menin | miene | man / manăn |
| benimle | mənimlə | men bilen / meniň bilen | men bilan / mening bilan | män bilen / meniñ bilän | mineñ menän | minem belän | menimen | men menen | miiginen | manpa |
| Türkiye | Azerbaycan | Türkmen | Özbek | Yeni Uygur | Başkurt | Tatar | Kazak | Kırgız | Yakut | Çuvaş |
| sen | sən | sen | sen | sän | hin | sin | sen | sen | en | esĕ / es |
| sana | sənə | saňa | senga | saña | hiñä | siña | sağan | saga | eyiexe / eyiexeğe | sana |
| seni | səni | seni | seni | seni | hine | sine | seni | seni | eyigin | sana |
| sende | səndə | sende | senda | sändä / seniñdä | hindä | sindä | sende | sende | - | sanra |
| senden | səndən | senden | sendan | sändin / säniñdin | hindän | sinnän | senen | senden | eyigitten | sanran |
| senin | sənin | seniň | sening | seniñ | hineñ | sineñ | seniñ | senin | eyiene | san / sanăn |
| seninle | səninlə | sen bilen / seniň bilen | sen bilan / sening bilan | sän bilän / seniñ bilän | hineñ menän | sineñ belän | senimen | sen menen | eyiginen | sanpa |
| Türkiye | Azerbaycan | Türkmen | Özbek | Yeni Uygur | Başkurt | Tatar | Kazak | Kırgız | Yakut | Çuvaş |
| siz | siz | siz | siz | siz / sili | heź | sez | siz | siz | en | esir / esĕr |
| size | sizə | size | sizga | sizgä / siligä | heźgä | sezgä | sizge | sizge | eyiexe / eyiexeğe | sire |
| sizi | sizi | sizi | sizni | sizni / silini | heźźe | sezne | sizdi | sizdi | eyigin | sire |
| sizde | sizdə | sizde | sizda | sizdä / silidä | heźźä | sezdä | sizde | sizde | - | sirĕnte |
| sizden | sizdən | sizden | sizdan | sizdin / silidin | heźźän | sezdän | sizden | sizden | eyigitten | sirĕnten |
| sizin | sizin | siziň | sizning | sizniñ / siliniñ | heźźeñ | sezneñ | sizdiñ | sizdin | eyiene | sirĕn |
| sizinle | sizinlə | siz bilen / siziň bilen | siz bilan / sizning bilan | siz bilän / sizniñ bilän / sili bilän | heźźeñ menän | sezneñ belän | sizben | siz menen | eyiginen | sirĕnpe |
| Türkiye | Azerbaycan | Türkmen | Özbek | Yeni Uygur | Başkurt | Tatar | Kazak | Kırgız | Yakut | Çuvaş |
| o | o | ol | u | u | ul | ul | ol | al | kini | văl / ul |
| ona | ona | oňa | unga | uniñğa | uğa | aña | oğan | aga | kiniexe | ăna |
| onu | onu | onu | uni | uni | unı | anı | onı | anı | kinini | ăna |
| onda | onda | onda | unda | unda / uniñda / anda | unda | anda | onda | anda | - | unra / unta |
| ondan | ondan | ondan | undan | undin / uniñdin / andin | undan | annan | onan | andan | kinitten | unran / untan |
| onun | onun | onuň | uning | unuñ | unıñ | anıñ | onıñ | anın | kiene | un / unăn |
| onunla | onunla | o bilen / onuň bilen | u bilan / uning bilan | u bilän / unuñ bilän | unıñ menän | anıñ belän | onımen | al menen | kininen | unpa |
| Türkiye | Azerbaycan | Türkmen | Özbek | Yeni Uygur | Başkurt | Tatar | Kazak | Kırgız | Yakut | Çuvaş |
| biz | biz | biz | biz | biz | beź | bez | biz | biz | bihigi | epir / epĕr |
| bize | bizə | bize | bizga | bizgä | beźgä | bezgä | bizge | bizge | bihiexe / bihiexeğe | pire |
| bizi | bizi | bizi | bizni | bizni | beźźe | bezne | bizdi | bizdi | bihigini | pire |
| bizde | bizdə | bizde | bizda | bizdä | beźźä | bezdä | bizde | bizde | - | pirĕnte / pirte |
| bizden | bizdən | bizden | bizdan | bizdin | beźźän | bezdän | bizden | bizden | bihigitten | pirĕnten / pirten |
| bizim | bizim | biziň | bizning | bizniñ | beźźeñ | bezneñ | bizdiñ | bizdin | bihiene | pirĕn |
| bizimle | bizimlə | biz bilen / biziň bilen | biz bilan / bizning bilan | biz bilän / bizniñ bilän | beźźeñ menän | bezneñ belän | bizben | biz menen | bihiginen | pirĕnpe |
| Türkiye | Azerbaycan | Türkmen | Özbek | Yeni Uygur | Başkurt | Tatar | Kazak | Kırgız | Yakut | Çuvaş |
| siz | siz | siz | senlar | silär / sänlär | heź | sez | sender | siler | ehigi | esir / esĕr |
| size | sizə | size | senlarga | silärgä / sänlärgä | heźgä | sezgä | senderge | silerge | ehiexe / ehiexeğe | sire |
| sizi | sizi | sizi | senlarni | silärni / sänlärni | heźźe | sezne | senderdi | silerdi | ehigini | sire |
| sizde | sizdə | sizde | senlarda | silärdä / sänlärdä | heźźä | sezdä | senderde | silerde | - | sirĕnte |
| sizden | sizdən | sizden | senlardan | silärdin / sänlärdin | heźźän | sezdän | senderden | silerden | ehigitten | sirĕnten |
| sizin | sizin | siziň | senlarning | silärniñ / sänlärniñ | heźźeñ | sezneñ | senderdiñ | silerdin | ehiene | sirĕn |
| sizinle | sizinlə | siz bilen / siziň bilen | senlar bilan | silär bilän / sänlär bilän | heźźeñ menän | sezneñ belän | sendermen | siler menen | ehiginen | sirĕnpe |
| Türkiye | Azerbaycan | Türkmen | Özbek | Yeni Uygur | Başkurt | Tatar | Kazak | Kırgız | Yakut | Çuvaş |
| onlar | onlar | olar | ular | ular | ular | alar / ular | olar | alar | kiniler | vĕsem / vălsem |
| onlara | onlara | olara | ularga | ularğa | ularğa | alarğa | olarğa | alarga | kinilerge | vĕsene |
| onları | onları | olary | ularni | ularni | ularźı | alarnı | olardı | alardı | kinileri | vĕsene |
| onlarda | onlarda | olarda | ularda | ularda | ularźa | alarda | olarda | alarda | - | vĕsenche |
| onlardan | onlardan | olardan | ulardan | ulardin | ularźan | alardan | olardan | alardan | kinilerten | vĕsenchen |
| onların | onların | olaryň | ularning | ularniñ | ularźın | alarnıñ | olardıñ | alardın | kiennere | vĕsen / vĕsenĕn |
| onlarla | onlarla | olar bilen | ular bilan | ular bilän | ular menän | alar belän | olarmen | alar menen | kinilerinen | vĕsempe |
Karşılaştırmalı Çalışmalar
[değiştir | kaynağı değiştir]- Süleyman Hilmi Kızıldağ (2021), Eski Türk Yazıtları söz varlığının Çağdaş Kuzeybatı (Kıpçak) Türk Lehçeleri söz varlığı ile karşılaştırılması, Doktora Tezi.
- Aydın Öztürk (2021), Türkmen Türkçesi Söz Varlığının Türkiye Türkçesi Ağızları Söz Varlığı ile Karşılaştırılması, Doktora Tezi.
- Mesut Sönmez (2021), Kazak Türkçesi konu çözümlemeli söz varlığı -Türkiye Türkçesi ile karşılaştırmalı-, Yüksek Lisans Tezi.
- Sara Amirtayeva (2019), Temel kelimeler açısından söz varlığı karşılaştırması (Türkiye Türkçesi, Kazak Türkçesi, Türkmen Türkçesi), Yüksek Lisans Tezi.
- Günsel Barış (2016), Azerbaycan Türkçesinin Söz Varlığının Türkiye Türkçesi ile Karşılaştırılması, Yüksek Lisans Tezi.
- Jyldyz Alimova (2011), Türkiye Türkçesi ağızları ile Kırgız Türkçesinin söz varlığı açısından karşılaştırılması, Doktora Tezi.
- Nurettin Aksu (2006), Konuşan Sözlük Türkiye Türkçesi-Kazak Türkçesi.[1]
- Kurtuluş Öztopçu (1996), Dictionary of the Turkic Languages: English, Azerbaijani, Kazakh, Kyrgyz, Tatar, Turkish, Turkmen, Uighur, Uzbek
- Ahmet Bican Ercilasun vd. (1991), Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü[2]
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Bu sözlük sadece ortak sözcükleri listelediğinden karşılaştırmalı bir söz varlığı çalışmasıdır.
- ^ Bu sözlük Azerbaycan, Başkurt, Kazak, Kırgız, Özbek, Tatar, Türkmen ve Yeni Uygur dillerini kapsamaktadır. Bu sözlük Türk Dil Kurumunun resmî sözlük sitesi olan sozluk.gov.tr adresinde çevrimiçi olarak yayınlanmaktadır.