Sovyetler Birliği'nde Kırım Tatarları
_cancelled.jpg) Kırım Tatarları hakkındaki 1933 Sovyet posta pulu. | |
| Önemli nüfusa sahip bölgeler | |
|---|---|
| Diller | |
Sovyetler Birliği'nde Kırım Tatarları, Sovyetler Birliği sınırları içerisinde içinde yaşayan Kırım Tatarı kişi veya grupları betimler.
1921'de Rusya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti'nin bir parçası olarak Kırım Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kuruldu. 30 Haziran 1945 tarihinde Kırım ÖSSC kaldırılarak Kırım Oblastı kuruldu. 19 Şubat 1954 tarihinde, Kırım Oblastı Rusya SFSC'den çıkararak Ukrayna Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'ne bağlanmasına karar verdi.
Tarihçe
[değiştir | kaynağı değiştir]Ekim Devrimi döneminde Kırım Tatarları
[değiştir | kaynağı değiştir]
2 Ekim 1917'de Kırım Tatarları Kırım Halk Cumhuriyeti adıyla özerkliğini ilan etti. Özerkliğin ilan edilmesindeki süreçte Numan Çelebicihan liderliğindeki Milli Fırka etkin rol oynadı. 11 Ocak'ta tüm yarımadanın kontrolünü ele geçirmeye çalışan Kırım Halk Cumhuriyeti hükûmetine bağlı askerî birlikler Sivastopol'a saldırdı, ancak komünist deniz garnizonuna bağlı Kızıl Ordu birimleri Kırım Halk Cumhuriyeti birliklerini 12 ve 13 Ocak'ta mağlup etti. 14 Ocak tarihinde Sivastopol Kızıl Muhafız müfrezesi ve Karadeniz Filosu denizcileri, birlikleri Simferopol'dan çıkardı. Çelebicihan gözaltına alındı ve 23 Şubat'ta devrimci denizciler tarafından yargılanmadan öldürüldü ve cesedi denize atıldı.[1] Kırım Tatarları marşı olan Ant Etkenmen'in şair ve yazarı olarak da bilinen Çelebicihan'ın öldürülmesi Kırım Tatar entelijansiyasını derinden etkiledi.[2]
Almanya birliklerinin 25 Haziran 1918'de Kırım'a gelmesiyle birlikte, işgal makamları tarafından kontrol edilen bir hûkümet olan Süleyman Sülkeviç önderliğinde Kırım Bölgesel Hükûmeti kuruldu. Nisan 1919'da Ukrayna Kızıl Ordusu birimleri Kırım'ı girdi Beyaz Ordu ile birlikte İngiliz-Fransız işgalcileri buradan kovdu. Ardından Kırım Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kuruldu. Komünistşer Wrangel Ordusu'nun kalıntılarına karşı Kırım'da kızıl terör kampanyası başlattı.
1921'de Rusya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti'nin bir parçası olarak Kırım Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kuruldu.[3] Rusya SFSC Milliyetler Halk Komiserliği'nin “Kırım Cumhuriyeti'nin ilanı hakkında” adlı kararnamesi, "Kırım Tatarlarının çıkarlarını göz önünde bulundurarak, uluslararası ve siyasi uzlaşma amacıyla kendilerine siyasi bir imtiyaz olarak dikkate alınarak otonom cumhuriyet statüsünün verildiğini" belirtti. Kırım ÖSSC Anayasası, Kırım Tatarlarının çok geniş haklara sahip oldukları özerkliği verdi. Kırım Tatarcası devlet dili olarak belirlendi. Bazı durumlarda yerel yasalar Rusya SFSC yasalarına göre öncelik kazandı. Oy hakkı, o zamanlar Kırım nüfusunun çoğunluğunu oluşturan Kırım Tatarlarının yasama organlarının oluşumunu kontrol etmesine izin verdi.[4]
Kıtlık
[değiştir | kaynağı değiştir]1921'deki mahsul başarısızlığı sonucu meydana gelen 1921-1922 Sovyet Kıtlığı, askeri tarımın çökmesiyle birlikte Kırım'da yaygın kıtlığa neden oldu. Yarımadadaki kıtlık, 1921 sonbaharından 1923 baharına kadar sürdü. Kitlesel ölümlerin başlamasıyla, Kırım ÖSSC hükûmeti açlıkla mücadele için ciddi önlemler aldı. Tahıl hasatı yapmayan ve çok sayıda uzun süre saklanan ürüne sahip olmayan Kırım Tatarları arasındaki büyük ölüm oranları, Moskova'yı felaketle mücadeleyi yoğunlaştırmaya zorladı. Ülkenin çeşitli bölgelerinden ve yurt dışından Kırım'a yiyecek gönderildi. Bu yiyecek desteği açlığın şiddetini azalttı ve binlerce insanı ölümden kurtardı. Ölenlerin büyük bir kısmı etnik olarak kırsallarda yaşayan Kırım Tatarları oldu.
1939 nüfus sayımına göre Kırım'da 218.179 Kırım Tatarı yaşıyordu. Bu oran yarımada nüfusunun %19.4'üne denk gelmekteydi.[5] Öte yandan 1939'da Kırım Tatarları Ulusal Hareketi verilerine göre ise Kırım'da 513.245 Kırım Tatarı, yani resmi verilere göre neredeyse iki kat daha fazla Kırım Tatarı yaşamaktaydı.[6]
Nazi işgali altında Kırım
[değiştir | kaynağı değiştir]1941-1944 arasında Nazi Almanyası Kırım'ı işgal etti. Büyük Vatanseverlik Savaşı sırasında Kızıl Ordu saflarında, Kırım'dan 35 binden fazla Kırım Tatarı görev yaptı, toplamda ise 60 bin civarında Kırım Tatarı savaştı. 97 kadın da dahil olmak üzere bir buçuk binden fazla Kırım Tatarı subay rütbesindeydi. Kırım Tatar Ulusal hareketine göre içinde Kızıl Ordu içerisinde 100.638 Kırım Tatarı vardı, 16.713 Kırım Tatarı partizan hareketine katılmıştı. 7.727 Kırım Tatarı ise yeraltı örgütlerine katılarak savaşmıştı ve yurtsever gruplar arası iletişimden ve yardımdan sorumluydu.[7] Savaşan Kırım Tatarlarının yaklaşık üçte biri savaş meydanlarında hayatını kaybetti.[8] Büyük Vatanseverlik Savaşı'nda gösterdiği kahramanlıklar için Kırım Tatarı olan Teyfuk Abdul, Uzeyir Abduramanov, Abduraim Reşid, Fetislyam Abilov, Seyitnafe Seyitveliyev ve Ahmet Han Sultan'a Sovyetler Birliği Kahramanı ödülü verildi. Ayrıca Seyitnebi Abduramanov ve Leonid Velilayev Şeref Nişanı'na layık görüldü. İsmail Bulatov, Ablyakim Gafarov gibi Kırım Tatarı Sovyet generalleri de mevcuttur.[8] Hava çarpışmalarındaki 49 zafere ek olarak Ahmet Han Sultan savaştan sonra Su-7, Su-9 ve Tu-16 uçaklarını test eden lider test pilotlarından biri oldu.[9]
1 Eylül 2014 günü Rusya Devlet Başkanı Kararnamesi ile "Büyük Vatanseverlik Savaşı sırasında gösterilen kahramanlık, şefer ve cesareti nedeniyle", 1944 yılında ölen Kırım Tatarı Alime Abdenanova'ya Rusya Federasyonu Kahramanı unvanı verildi.
Büyük Vatanseverlik Savaşı'nın bir diğer tanınmış Kırım Tatarı savaş pilotu Albay Emir Çalbaş idi. Savaştan sonra birinci sınıfın test pilotu olarak görev yaptı.
Nazilerle işbirliği
[değiştir | kaynağı değiştir]İşgalin ardından Naziler Kırım'daki partizanlarla savaşmak için yerel sakinlerden oluşan işbirlikçi silahlı gruplar oluşturdu. Partizan hareketi çoğunlukla nüfusun çoğunluğu Kırım Tatarları olan Kırım'ın ormanlık dağlık kısmını kapsıyordu. Shutsmanshaft bünyesinde "Yerel polis" olarak düzenlenen işbirlikçi Kırım Tatarları Nazi yetkilileri tarafından ölüm kamplarının muhafızları olarak da kullanıldı. En bilinen toplama kampı, söz konusu topraklardaki devlet çiftliğinin aynı adını taşıyan Kızıl isimli kamptı. Çeşitli tahminlere göre toplamda 3.5 bine kadar Kırım Tatarı Naziler tarafında savaştı. Kırım Wehrmacht grubunun Kızıl Ordu tarafından yenilmesinden sonra, arda kalan silahlı Kırım Tatar işbirlikçileri Nazi birlikleri ile birlikte Kırım'dan çekildi ve Tatar SS dağ alayı kuruldu.
Sürgün
[değiştir | kaynağı değiştir]
|
.svg){kind=icon}
.jpg)
11 Mayıs 1944 tarihli kararname uyarınca Kırım Tatarlarının işgalcilere destek vermesi ve pek çok kişinin ölümünden sorumlu olması gerekçesiyle Kırım'dan tahliye edilmesine karar verildi.[10] 18-20 Mayıs 1944'te Kırım Tatarlarını ve Haziran ayında diğer Kırım halklarını sınır dışı etmek için bir operasyon gerçekleştirildi. Resmi olarak, 1941'de Kırım Tatarlarının Kızıl Ordu'dan kitlesel olarak terk edilmesi (yaklaşık 20 bin kişi sayısı), Nazi birliklerinin bu kişilerce coşkuyla karşılanması ve Kırım Tatarlarının Nazilere bağlı ordu, polis ve jandarma birliklerinde aktif katılımı gerekçe gösterildi.[11]
Resmi rakamlara göre toplamda 183.155 Kırım Tatarı Kırım'dan çıkarıldı. 60'lı ve 70'li yıllarda bilgi toplayan ve sayımlar yapan Kırım Tatarları Ulusal Hareketi'ne göre 423.100 kişi (%89.2 kadın ve çocuk) sürgün edildi[12] ve bu sayının 110.000'i ilk bir buçuk yıl içerisinde öldü.[13]
1956'ya kadar olan 12 yıl boyunca, Kırım Tatarları özel yerleşimciler statüsüne sahipti, hakları üzerinde çeşitli kısıtlamalar mevcuttu ve özellikle özel yerleşim alanlarını gönüllü olarak terk etmeleri yasaklandı. Kaçışa eşdeğer olan özel yerleşim alanından izinsiz ayrılma, 25 yıllık çalışma cezasıyla sonuçlanıyordu. Tüm özel göçmenler tescil edildi ve komutanın ofislerine kaydolmaları gerekiyordu.[14]
Destalinizasyon sonrası
[değiştir | kaynağı değiştir]Destalinizasyon sonrası süreçte 18 Nisan 1956'da Sovyetler Birliği Yüksek Sovyeti Başkanlığı “Büyük Vatanseverlik Savaşı sırasında tahliye edilen Kırım Tatarları, Balkarlar, Türkler, Kürtler, Hemşinler ve ailelerinin üyeleri üzerindeki kısıtlamaların kaldırılması hakkında” bir karar yayınladı.[15][16] Bu kararname, 1944'ten 1956'ya kadar özel yerleşimci statüsüne sahip olan Kırım Tatarlarını, geri kalan Sovyet vatandaşlarının haklarıyla eşitledi, ancak Kırım'a dönmeleri halen yasaktı. Kararname, "bu kararnamenin birinci maddesinde sayılan kişilerden özel uzlaşma ile ilgili kısıtlamaların kaldırılmasının, tahliye sırasında el konulan mülklerin iadesini gerektirmediğini ve tahliye edildikleri yerlere dönme haklarının olmadığını" ifade etti.
5 Eylül 1967'de Yüksek Sovyet Başkanlığı “Kırım'da Yaşayan Tatar Milliyeti Vatandaşları Hakkında” adlı kararnameyi çıkardı. Kararname yerel basında ve Yüksek Sovyet resmi yayınında yayınlandı. Belgenin önsözü, “Kırım'ın 1944'te faşist işgalden kurtarılmasından sonra, Kırım'da yaşayan Tatarların belirli bir bölümünün Alman işgalcileri ile aktif işbirliği gerçeklerinin, Kırım'ın tüm Tatar nüfusu ile makul olmayan bir şekilde ilişkilendirildiğini” belirtti. Kararname, “Kırım'da yaşayan Tatar milliyeti vatandaşları” na karşı kapsamlı suçlamalar içeren kısımda devlet organlarının kararlarını bozdu, ama aynı zamanda “Özbek ve diğer birlik cumhuriyetlerinin topraklarında kök saldıklarını” belirtti.[16]
1970'ler ve 80'ler boyunca Sovyetler Birliği hükûmetinin "Mubarek Zonu" olarak bilinen, Kırım Tatarlarının Orta Asya'da kalıcı olarak "kök salma"larını amaçlayan bir plan hazırlamıştı; bu plan ancak başarısızlıkla sonuçlandı.
11 Temmuz 1990'da Sovyetler Birliği Bakanlar Kurulu, 666 sayılı "Kırım Tatarlarının Kırım bölgesine geri dönmesiyle ilgili sorunların çözülmesi için öncelikli tedbirler" hakkında kararnameyi yayınladı.[17]
Nüfus
[değiştir | kaynağı değiştir]1989 nüfus sayımına göre Sovyetler Birliği'nde 271.715 Kırım Tatarı yaşamaktaydı.[18]
Galeri
[değiştir | kaynağı değiştir].svg)
Ayrıca bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Зарубин, А. Г., Зарубин, В. Г. Без победителей. Из истории Гражданской войны в Крыму. — 1-е. — Симферополь: Антиква, 2008. — 728 с. — 800 экз. — ISBN 978-966-2930-47-4.
- ^ Александр Георгиевич Зарубин, Вячеслав Георгиевич Зарубин. Без победителей: из истории Гражданской войны в Крыму 23 Şubat 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. — АнтиквА, 2008-01-01. — 738 с. — ISBN 9789662930474.
- ^ "К провозглашению Крымской республики". 29 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Nisan 2020.
- ^ "ОНСТИТУЦИЯ КРЫМСКОЙ СОВЕТСКОЙ СОЦИАЛИСТИЧЕСКОЙ РЕСПУБЛИКИ". 29 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Nisan 2020.
- ^ Водарский Я. Е., Елисеева О. И., Кабузан В. М. Население Крыма в конце XVIII — конце XX веков (Численность, размещение, этнический состав). М., 2003.
- ^ twirpx.com/file/2582670/ Османов Ю. Б. Исторические справки, страница 81
- ^ twirpx.com/file/2582670/ Османов Ю. Б. Исторические справки, страница 83
- ^ a b "Крымскотатарское эго. //Коммерсант". 23 Mart 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Nisan 2020.
- ^ "Крымские татары — Герои Великой Отечественной войны". 28 Ekim 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Nisan 2020.
- ^ "Постановление ГКО от 11 мая 1944 года № ГКО-5859сс «О крымских татарах»". 2 Mayıs 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Nisan 2020.
- ^ Служебная записка Берии Сталину № 424/б от 10 мая 1944 — ГАРФ. Ф.Р-9401. Оп.2. Д.65. Л.41-43
- ^ twirpx.com/file/2582670/ Османов Ю. Б. Исторические справки, страница 85
- ^ Кримські татари // Енциклопедія історії України: У 10 т. / Редкол.: В. А. Смолій (голова) та ін. — К. : Наук. думка, 2008. — ISBN 966-00-0632-2 Т. 5 : Кон.-Кю. — 2008. — 568 с. : іл. — ISBN 978-966-00-0855-4
- ^ "КРЫМСКИЕ ТАТАРЫ: ДЕПОРТАЦИЯ И РЕАБИЛИТАЦИЯ". 10 Nisan 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Nisan 2020.
- ^ "Депортации курдов в СССР 1937-47" (Rusça). Kurdistan.com.ua. 16 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Nisan 2020.
- ^ a b "НАЦИОНАЛЬНОЕ ДВИЖЕНИЕ КРЫМСКИХ ТАТАР". 3 Şubat 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Nisan 2020.
- ^ "О С Т А НОВ СМ СССР О первоочередных мерах по решению вопросов, связанных с возвращением крымских татар в Крымскую область". 3 Şubat 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Nisan 2020.
- ^ Kaynak hatası: Geçersiz
<ref>etiketi;SSCB1989isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: Kaynak gösterme)
.svg)