Serbest Cumhuriyet Fırkası
Serbest Cumhuriyet Fırkası | |
|---|---|
 | |
| Kısaltma | SCF |
| Genel başkan | Ali Fethi Okyar |
| Genel sekreter | Mehmet Nuri Conker |
| Kurucu | Ali Fethi Okyar |
| Kuruluş tarihi | 12 Ağustos 1930 |
| Kapanış tarihi | 17 Kasım 1930 |
| Önceli | Cumhuriyet Halk Fırkası |
| Gazete(ler) | Serbes Cumhuriyet |
| İdeoloji | Ekonomik liberalizm[1] Liberal demokrasi[1] |
| Siyasi pozisyon | Merkez sağ |
Serbest Cumhuriyet Fırkası, Türkiye Cumhuriyeti'nin ilk yıllarında Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal Atatürk'ün isteği üzerine Fethi Okyar tarafından kurulan bir siyasi partiydi.[2]
Kurulması
[değiştir | kaynağı değiştir]
1920'lerin sonlarında Türkiye'de halkın bir kesiminde tek parti CHF yönetimine karşı bir hoşnutsuzluk vardı.[3] 1927-1928 dönemi kuraklığı ve 1930 dünya ekonomik buhranıyla birlikte hükûmetin ağırlaştırdığı vergiler halkın bir kesiminde rahatsızlık yarattı. Ahmet Ağaoğlu'nun 1925'te Atatürk'e verdiği raporda belirttiği üzere CHF'de halka karşı tahakküm yapanlar bulunuyordu. Atatürk bir çözüm olarak, iktidar partisi üzerinde denetim yapacak ve işlerin düzelmesine katkı sağlayacak küçük bir muhalefet partisi olması gerektiğini düşündü.[3] Mecliste tek partinin bulunması hükûmetin denetlenmesini güçleştiriyordu. Bu nedenle Mustafa Kemal, Fethi Bey'den cumhuriyetçiliğe ve laikliğe sadık bir parti kurmasını istedi. Bunun üzerine Fethi Bey Mustafa Kemal'in tarafsız olmasını şart koşarak 12 Ağustos 1930'da Serbest Cumhuriyet Fırkasını kurdu. Bu partinin Cumhuriyet Halk Fırkasından ayrılan en önemli yanı, ekonomide liberalizmi savunmasıydı. Bu partiye bizzat yardımda bulunan Mustafa Kemal CHF'den birçok mebusun bu partiye geçişini İsmet Paşa'nın tepkisine ve itirazlarına rağmen sağladı. (14 kadar mebusu, ayrıca kız kardeşi Makbule Hanım'ı ve yakın dostları olan mebusları da ilk üyelerden yaptı.) Böylece yaklaşık 5 yıldır alternatifsiz devam eden İsmet Paşa hükûmetini eleştirecek bir muhalefet yaratmak istedi ve mecliste düşünce özgürlüğü sağlamak istedi. Siyasi söz geçirme güçleri suiistimalinin de önüne geçmek istedi. Partiye katılanlar arasında Nuri Conker (Genel Sekreter), şair Mehmet Emin Yurdakul, Türkçülük akımının önde gelenlerinden Ahmet Ağaoğlu, İbrahim Süreyya Paşa ve 1950-1960 yılları arasında başbakanlık yapacak olan Adnan Menderes de bulunuyordu.
Olaylı İzmir Mitingi
[değiştir | kaynağı değiştir]İlk kez Cumhuriyet Halk Fırkası'na muhalif bir oluşum Türkiye'de halka miting düzenleyecekti. Mitinge olan ilgi hem Fethi Okyar'ın hem de CHF yönetiminin beklediğinden çok daha fazlaydı. İzmir'de büyük bir halk kalabalığı CHF'nin getirdiği düzenden ve icraatlarından memnun değildi. Bir grup CHF il binasının önünde öfkeli bir bekleyişe başladı. Diğer bir grup ise coşkuyla Fethi Okyar'a iltifat tezahüratları atarken, CHF aleyhine ağır eleştirici tezahüratlar başladı. CHF il binasının penceresinden "Sabri Bey" olarak bilinen bir il idarecisi toplanan halka "namussuzlar" diye bağırınca öfkeli halk CHF il binasını taş yağmuruna tuttu. İl binasının camları kırıldı ve halkın öfkesi bitmedi, CHF binası öfkeli halk tarafından basıldı. Olaya dahil olan polis önce havaya, sonra halka ateş açtı ve 12-14 yaşlarında bir çocuğun hayatını kaybetmesiyle sonuçlandı.[4][5]
Serbest Cumhuriyet Fırkasının iki numarası olarak bilinen Ahmet Ağaoğlu olayı şöyle anlattı:
"Kalabalığın ortasında bir adamcağız kucağında taşıdığı bir çocuğu birdenbire Fethi Bey'in ayaklarının dibine atarak: 'İşte size bir kurban, başkalarını da veririz. Yalnız sen bizi kurtar.' dedi ve ağlayarak Fethi Bey'in ellerine sarıldı." [6]
Cumhuriyet Halk Fırkası basınının SCF'nin üstüne gelmesi
[değiştir | kaynağı değiştir]Serbest Cumhuriyet Fırkası, kurulduğu dönemde bile hemen Cumhuriyet Halk Fırkası basınının hedefi olmuştu. Bu olayı Cemil Koçak "İktidar basını SCF'lileri daha en başından mahkum etmişti" şeklinde anlatır. O dönem Cumhuriyet Halk Fırkası'nın kontrol ettiği basın Serbest Cumhuriyet Fırkası'na hoş bir karşılama yapmamıştı. Serbest Cumhuriyet Fırkası'nın muhalefet yapabileceği sınırlar daha en başından basın aracılığıyla iktidar tarafından çizilmişti. Serbest Cumhuriyet Fırkası'na yönelik iyi niyetli olmayan ve önyargılı sorular da Cumhuriyet Halk Fırkası'na yakın kişiler tarafından soruldu.[7]
Serbest Cumhuriyet Fırkası ve seçimler
[değiştir | kaynağı değiştir]
Yerel seçimler[8]
| Seçim | Lider | Belediye Meclisleri | Belediye Başkanlığı | |||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Oy sayısı | % | ± | Oy sayısı | % | # | ± | ||
| 1930 | Ali Fethi Okyar | # | # | Yeni | # | # | 31 / 502
|
Yeni |
Milletvekilleri
[değiştir | kaynağı değiştir]Serbest Cumhuriyet Fırkasının toplam 15 milletvekili vardı. Milletvekillerinin tamamı partiye Cumhuriyet Halk Fırkasından geçiş yapmıştır.[9]
| TBMM | Lider | Sandalye | |
|---|---|---|---|
| # | ± | ||
| III | Ali Fethi Okyar | 15 / 335
|
Yeni |
Feshedilmesi
[değiştir | kaynağı değiştir]Parti, 17 Kasım 1930'da kurucusu Fethi Okyar ve parti yöneticilerinin talebiyle feshedildi.[10]
Feshine ve feshine giden sürece dair farklı yaklaşımlar mevcuttur. Bunlardan ilki "Halk Fırkası lehine mobilize olan bürokratik aygıtın" faaliyetlerinin etkili olduğudur. Fethi Bey'in İzmir ve Batı Anadolu gezisinde yeni muhalefet partisine büyük sevgi gösterileri ve CHF'ye karşı halkın öfkeli tutumunun boyutu beklenilenden fazlaydı. Serbest Cumhuriyet Fırkasının devam etmesi durumunda, beklenilenden çok daha büyük bir halk kitlesini peşinden sürüklemesinden ve partinin kontrol edilemeyecek kadar büyümesinden "Halk Fırkası lehine mobilize olan bürokratik aygıt" endişe ediyordu ve bunun karşısında faaliyet gösteriyordu.[11]
Fethi Okyar'ın anılarına göre, Mustafa Kemal SCF'nin kapatılmasına karşı çıkmıştı. 15 Kasım'daki görüşmede partiyi dağıtma kararını ileten Nuri Conker'le birlikte Fethi Okyar'ı üstelemişti. Mustafa Kemal, Fethi Okyar ayrılsa bile partinin başkaları tarafından yürütülmesi gerektiğini belirtmişti.[10]
Siyaset bilimci Duverger, Atatürk'ün Batılı biçimdeki siyasal demokrasinin koşullarını oluşturma çabasından "nüfusun büyük çoğunluğunun cahil, geri kalmış, okumaz-yazmaz olduğu bir feodal ve tarımcı bir ülkede çok partili ve serbest seçimli Batılı bir sistemin hiçbir anlamı yoktur." şeklinde bahsetmiş ve SCF'yi "rejimin bütün düşmanlarının, özellikle laiklik aleyhtarlarının ve dinci mutaassıpların birleşme yeri" olarak tanımlamıştır.[12] Sina Akşin'e göre de fırka kapatıldıktan sonra Fethi Okyar'ın korkuları gerçek çıkmış, Menemen Olayı'nda Asteğmen Fehmi Kubilay'ın öldürülmesi Serbest Fırka'yla ilişkilenmişti.[13]
Serbest Cumhuriyet Fırkasına yakın bir kaynağın iddiasına göre, parti kendi kendini feshetmeye zorlanmıştır.[3]
Konuyla ilgili yayınlar
[değiştir | kaynağı değiştir]- Tunçay, M. (1999). Türkiye Cumhuriyeti'nde Tek Parti Yönetiminin Kurulması (1923-1931), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul
- Yetkin, Ç. (1997). Atatürk'ün Başarısız Demokrasi Devrimi: Serbest Cumhuriyet Fırkası, Toplumsal Dönüşüm Yayıncılık, İstanbul
- Emrence, C. (2006). 99 Günlük Muhalefet: Serbest Cumhuriyet Fırkası, İletişim Yayınları, İstanbul
- Çavdar, T. (1995). "Serbest Fırka", Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, Cilt 8. ss. 2052-2059. İletişim Yayınları, İstanbul
- Soyak, H. R. (1973). Atatürk'ten Hatıralar Cilt II, Yapı Kredi Bankası Yayınları, İstanbul
- Ağaoğlu, Ahmet (1969). Serbest Fırka Hatıraları. İstanbul: Baha Matbaası.
- Kacar, M. (2021). Belgeleriyle Serbest Cumhuriyet Fırkası'nı Anlamak, Akademisyen Kitabevi, Ankara
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ a b "Atatürk Döneminde Düşünürlerin Gözüyle Kemalizm ve Türk İnkılabı" (PDF). 5 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi.
- ^ "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 23 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 19 Ocak 2022.
- ^ a b c Menderes, Aydın (2011). "Demokrasiden Darbeye, Babam Adnan Menderes" 2.Baskı. Doğan Egmont Yayıncılık. s. 153 ve 154. Kitapta gösterilen bir başka kaynak: Şeref Demir, Türk Siyasi Tarihinde Adnan Menderes s. 43
- ^ "Kurucu ayar, işte budur: Partili cumhurbaşkanı!". HaberTurk.com. 25 Ocak 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ağustos 2022.
- ^ "Yine de miting deyip geçmemek gerek…". medyascope.tv. 10 Aralık 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ağustos 2022.
- ^ "Oğlunun cansız bedeniyle Fethi Okyar'a yaklaşan baba: Bu ilk kurbanımız, daha da veririz!". indyturk.com. 2 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ağustos 2022.
- ^ Koçak, Cemil (2016). "Tek Parti, Cumhuriyet ve Şefler" 1. Baskı. Timaş Yayınları. s. 206-207.
- ^ Çetin, Yetkin (2004). Atatürk’ün Vatana İhanetle Suçlandığı S.C.F. Olayı. İstanbul: Otopsi Yayınları. ss. 267-273. ISBN 9789758410453.
- ^ "ARŞİV BELGELERİNE GÖRE SERBEST CUMHURİYET FIRKASI".
- ^ a b Çetin, Yetkin (2004). Atatürk’ün Vatana İhanetle Suçlandığı S.C.F. Olayı. İstanbul: Otopsi Yayınları. ss. 315-320. ISBN 9789758410453.
- ^ Emrence, C. (2006). 99 Günlük Muhalefet: Serbest Cumhuriyet Fırkası, İletişim Yayınları, İstanbul s. 94-104, 184-186, 188, 195.
- ^ Çetin, Yetkin (2004). Atatürk’ün Vatana İhanetle Suçlanması: Türk Demokrasi Tarihinde "Serbest Cumhuriyet Fırkası" (4. basım bas.). İstanbul: Otopsi Yayınları. s. 329.
- ^ Akşin, Sina (2016). Kısa Türkiye tarihi. 20. baskı. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. s. 205. ISBN 978-9944-88-172-2.
