İçeriğe atla

Sabataycılık

Vikipedi, özgür ansiklopedi
1906 öncesinde çizilmiş bir Sabatay Sevi portresi (Joods Historisch Müzesi)

Dönmeler, Osmanlı İmparatorluğu'nda zorlama sonucu dışarıdan İslam'a dönen, ancak Yahudi inançlarını ve Kabalistik inançlarını gizlice koruyan bir grup Sabetaycı kripto Yahudi'ydi. Hareket esas olarak Selanik merkezliydi.[1][2][3] Grup köken olarak 17. yüzyılda Sefarad Haham ve Kabalist Sabatay Sevi'nin Yahudi Mesih olduğunu iddia etmesiyle ve daha sonra Sultan IV. Mehmed'in ölüm cezasına çarptırmasıyla Sabatay Sevi'nin zorla İslam'a dönmesiyle ortaya çıktı.[2] Sevi'nin zorla İslam'ı kabul etmesinden sonra,[1][2][4] bazı Sabetay Yahudileri de İslam'ı seçip "Dönme" oldular.[1][2][5] Sabetaycıların bir kısmı, Dönmelerin torunları olarak 21. yüzyıl Türkiye'sine kadar yaşadı.[1]

Tarih

[değiştir | kaynağı değiştir]
Selanik'teki Yeni Cami Osmanlı İmparatorluğu döneminde Sabatay cemaati tarafından yaptırılmıştır.

Sahte olarak İslam'a dönmelerine rağmen, Sabetaycılar gizlice Yahudiliğe yakın kaldılar ve Yahudi ritüellerini gizlice uygulamaya devam ettiler. Sabetay Sevi'yi (1626-1676) Yahudi Mesih olarak tanıdılar, Rabbânî Yahudilikteki[1][4] benzer bazı Yahudi emirlerini gözlemlediler ve İbranice ve daha sonra Ladino dilinde dua ettiler. Ayrıca Sevi'nin hayatındaki önemli olayları kutlayan ritüelleri gözlemlediler ve Sevi'nin dönüşümünü Kabalistik bir şekilde yorumladılar.[1][4]

Dönme grubunun birkaç kolu vardır. Birincisi İzmir'de olan "İzmirli"dir. Bu, diğer ikisinin sonunda ayrıldığı orijinal mezhepti. İlk ayrılık, Sevi'nin son karısının erkek kardeşi Yakub Querido (yaklaşık 1650-1690) tarafından kurulan Yakubî mezhebini yarattı.[6] Querido, Zevi'nin reenkarne olduğunu ve başlı başına bir mesih olduğunu iddia etti. İzmirli'den ikinci bölünme, Berekiah Russo'nun (1695-1740), Türkçede Otman Baba olarak bilinen ve bir sonraki gerçek Sevi'nin ruhunda reenkarne olan bir ruhu miras aldığı iddialarının sonucuydu. Bu iddialar sonradan kazanılmış ve Dönmelerin en kalabalık ve en katı kolu olan Karakaşî (Türk) veya Konioso (Ladino) kolunu doğurmuştur.[7] Karakaşî/Konioso misyonerleri 18. yüzyılın ilk bölümünde Polonya'da aktifti ve daha sonra Russo'nun ruhunu miras aldığını iddia eden Yakub Frank'ı (1726-1791) öğrettiler.[kaynak belirtilmeli] Frank, Doğu Avrupa'da Dönme olmayan farklı bir Sabetaycı grup olan Frankist mezhebi yaratmaya devam etti. Yine bir başka grup, Polonya kökenli Lechli, Selanik ve Konstantinopolis'te sürgünde yaşıyordu.[kaynak belirtilmeli]

Mehmed Cavid Bey (1917)

Bazı yorumcular, 1908'de padişahı Anayasa'yı tekrar yürürlüğe koymaya zorlayan meşruti monarşist devrimcilerden oluşan anti-mutlakiyetçi bir hareket olan Jön Türklerin önde gelen bazı üyelerinin Dönme olduğunu öne sürmüşlerdir.[8] Türkiye Cumhuriyeti'nin kuruluşundan sonra İzmir'de Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal Paşa'ya yönelik suikast planının liderlerinden biri, İttihat ve Terakki Cemiyeti'nin kurucu üyesi ve Osmanlı İmparatorluğu'nun eski Maliye Nazırı, Dönmelerin önde gelenlerinden[9][10][11] Mehmed Cavid Bey'dir.[12] Kapsamlı bir soruşturmadan sonra Cavid Bey suçlu bulundu ve daha sonra 26 Ağustos 1926'da Ankara'da asılarak idam edildi.[13] Atatürk'ün etnik ve dinî azınlıkları zor durumda bırakan Türk milliyetçisi politikalarına, 1930'lu ve 1940'lı yıllarda milliyetçi yayıncıların antisemit propagandası eşlik etmiştir.[14]

İlginç bir vaka, 2000 yılında Zvi Publishers'ı kuran ve bir Yahudi olarak tanınmak isteyen Dönme yayıncı Ilgaz Zorlu'dur, ancak bu bet din, Yahudiliğini tam bir dönüşüm olmadan tanımayı reddetmiştir.[kaynak belirtilmeli] Ilgaz Zorlu, İsrail'de din değiştirdiğini iddia etti ve daha sonra sicil kayıtlarında ve kimliğinde dinini İslam'dan Yahudiliğe değiştirmek için dava açtı. Mahkeme lehinde oy kullandı.[kaynak belirtilmeli]

Işık Üniversitesi (Türkçe: Feyziye Mektepleri Vakfı, FMV) ve Terakkî okulları, 19. yüzyılın son çeyreğinde Selanik'te Dönme cemaati tarafından kurulmuş ve 9 Kasım 1912'de Rumların şehri ele geçirmesinden sonra İstanbul'da faaliyetlerine devam etmiştir.[kaynak belirtilmeli]

Sarıyer Yeniköy'de bir Dönme topluluğu var.[kaynak belirtilmeli]

Bağımsız bilgin Rıfat Bali, dönme terimini şöyle tanımlar:

Dönme terimi, "dönmek, döndürmek veya geri dönmek" ve bunun uzantısı olarak "ihanet etmek" (yani "geri dönmek") ve başka bir dine "dönmek" anlamına gelen bir Türkçe ulaçtır. Genel olarak din değiştirenlere ve daha özel olarak, Yahudi sahte mesih Sabetay Sevi'nin on yedinci yüzyıldaki takipçilerine ve onların soyundan gelen, görünüşte İslam'a dönen ancak sonraki birkaç yıl boyunca gizli dinî uygulamalarını koruyan popüler bir tabir haline geldi. yüzyıllardır, yakın toplumsal ve kan bağlarını sürdürmek ve sıkı iç evlilik uygulamak. Cemaat üyelerinin büyük çoğunluğu ilk çeyrek yüzyılda uygulamalarını bırakırken, geçmiş kimlikleri Türk toplumunda onlara musallat olmaya devam etti ve Dönme teriminin kendisi aşağılamalardan biri olmaya devam ediyor.

İdeoloji

[değiştir | kaynağı değiştir]

17. yüzyılın Dönme ideolojisi, esas olarak On Emir'in kısaltılmış bir versiyonu olan ve zinaya karşı uyarının bir yasaktan çok bir önlem olarak açıklandığı ve muhtemelen Sabetaylıların antinomian cinsel aktivitelerini[hangileri?] açıklamak için dahil edilen On Sekiz İlke etrafında dönüyordu[kaynak belirtilmeli]. Ek emirler, Dönmeler ile Musevi ve Müslüman topluluklar arasında meydana gelebilecek etkileşim türlerinin tanımlanmasıyla ilgilidir. Bu etkileşim kanunlarından en temel olanı, hem Yahudilerle hem de Müslümanlarla evlenmemek ve mezhep içi ilişkileri mezhep dışı ilişkilere tercih etmekti. Buna rağmen, dönmemiş Sabetaycılarla ve hatta Dönmeler içinde Yahudi hukukuyla ilgili anlaşmazlıkları gizlice çözen Yahudi hahamlarla bağlarını sürdürdüler.[7]

Ritüel söz konusu olduğunda, Dönmeler hem Yahudi hem de Müslüman geleneklerini takip ederek, Osmanlı toplumuyla bütünleşmek için gerekli olduğu için biri ile diğeri arasında geçiş yaptı.[15] Görünüşte Müslümanlar ve gizlice Yahudi Sabetaycılar olan Dönmeler, Ramazan gibi geleneksel Müslüman bayramlarını gözlemlediler, aynı zamanda Yahudi Şabat, Brit milah ve büyük bayramları da tuttular.[16] Dönme ritüellerinin çoğu, Kabala, Sabetaycılık, Yahudi geleneksel hukuku ve tasavvufun çeşitli unsurlarının bir birleşimidir.[17]

Dönme ayinleri, tarikat büyüdükçe ve yayıldıkça gelişti. İlk başta, Dönme literatürünün çoğu İbranice yazılmıştır. Daha sonra, grup geliştikçe, Ladino İbranicenin yerini aldı ve sadece yerel dil değil, aynı zamanda ayin dili oldu. Dönmeler birkaç mezhebe ayrılmış olsalar da, hepsi Sevi'nin ilahi mesih olduğu ve onun pratik dünyevi Tevrat'tan daha üstün olan gerçek "manevi Tevrat"ı ortaya çıkardığına inandı.[7] Dönmeler, Sevi'nin hayatındaki çeşitli noktalara ve kendi din değiştirme tarihlerine ilişkin bayramlar yaratmış ve kutlamıştır. En azından kısmen Kabalistik ilahiyat anlayışına dayanan Dönmelik, ilahi olanın açığa çıkması arasında, Müslüman ve Yahudi toplulukları ile benzer şekilde birçok çatışmaya yol açan üç yönlü bir bağlantı olduğuna inanıyordu. Diğer çağdaş dinlerden gelen muhalefetin en dikkate değer kaynağı, Dönme üyeleri arasında eş değiş tokuşunun yaygın uygulamasıydı.[7]

Dönmelerin hiyerarşisi şube bölünmelerine dayanıyordu. Tüccar sınıfları ve entelijansiyadan oluşan İsmaililer hiyerarşinin en tepesinde yer alıyordu. Zanaatkarlar çoğunlukla Karakaşî olma eğilimindeyken, alt sınıflar çoğunlukla Yakubî'ydi. Her şubenin, bir "Kahal" veya cemaat (İbranice) şeklinde organize edilmiş kendi dua topluluğu vardı.[7] Geniş bir iç ekonomik ağ, şubeler arasındaki ideolojik farklılıklara rağmen alt sınıf Dönmelere destek sağladı.[18]

Yahudi aleyhtarı yalanlar ve iddia edilen siyasi karışıklıklar

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ayrıca bakınız: Türkiye'deki komplo teorileri

Bireyleri veya aileleri Dönme olmakla suçlamak, Türk antisemit ajitasyonunun ayrılmaz bir parçasıdır.[19] Türk antisemitizmi ve dayandığı asılsız haberler, gizemli Dönme figürü üzerinde odaklanmaktadır.[20] Tarihçi Marc David Baer'e göre, olgunun geç Osmanlı tarihinde derin kökleri vardır. Komplo suçlamalarının mirası Türkiye Cumhuriyeti tarihi boyunca da bu olgu devam etmiştir ve bugün orada canlı tutuluyordur. Modern antisemitizm, Yahudi'yi, çeşitli küresel gruplar kılığında hareket eden, amansız bir şekilde gizli kanallar aracılığıyla küresel siyasi ve ekonomik kontrol peşinde koşan her yerde bulunan, homojen bir birim olarak ırksal olarak özselleştirir. Kripto-Sabetaycı bir mezhep olarak Dönmeler, ister statükoya karşı siyasi bir ayaklanma başlatmakla, isterse baskıcı bir rejimin kontrolünü şekillendirmekle suçlansın, gizli, kripto-Yahudi siyasi kontrolü ve sosyal nüfuz hakkında her zaman kolay bir hedefti.[20]

Baer'e göre Dönme'nin Yahudi geleneğine dayanan Sabetaycı teolojik ve ritüel sır tarihi, İslam'ın halka açık bir şekilde uygulanmasıyla birleştiğinde, Baer'e göre gizli Yahudi kontrolü suçlamalarını uygun kılıyor.[21] O halde, "gizli Yahudi", hem gizlice Yahudi hem de denetim uygulamak için gizlice hareket eden Yahudiler olmak üzere çifte bir anlam kazanır; her şeyden önce gizli dini kimlikleri, özellikle her yerde yaşayan sıradan Türk Müslümanlarından ayırt edilemedikleri ve Baer'in iddia ettiği gibi, modern antisemit Yahudi'yi zorunlu olarak gördüğü zaman, gizli etkileriyle komplo teorisyenleri için "her yerde" uyumludur. Dönmelerin manevralarının Jön Türk Devrimi'nin, Sultan II. Abdülhamid'in devrilmesinin, Osmanlı dinî kurumunun dağılmasının ve laik bir cumhuriyetin kuruluşunun merkezinde yer aldığı söyleniyordu. Sultan yanlısı, dindar Müslüman siyasi muhalifler bu olayları Türkiye'deki "gizli Yahudiler" tarafından yürütülen küresel bir Yahudi ve Mason komplosu olarak resmettiler. İslamcılar, yaptığı reformlardan hoşnut olmadıkları için karalamak maksadıyla Atatürk'ün Dönme olduğunu iddia ettiler ve onun hakkında daha pek çok komplo teorisi ürettiler.[21]

Ek olarak, kripto-Yahudi komplo iddiası, genel olarak modern Türk tarihi boyunca sağcılar ve İslamcılar tarafından görevdeki siyasi liderliğin meşruiyetini baltalamak için ve bugün, Erdoğan'ın siyasi meşruiyetini ve İslamcılığın kökenlerini baltalamak isteyen solcular ve sekülaristler tarafından kullanıldı. Bunlar, kısmen Siyonizm'in başarılarında somutlaşan, Yahudilerin dünya egemenliğine yönelik özlemlerinin diğer iddiaları gibi, hem çağdaş Türkiye'deki bu tür saçmalıkların kalıcı doğasının hem de dünya çapında yaygın olanlarla köklü ilişkilerinin örnekleri olarak saflara katılıyor. Radikal olarak farklı siyasi unsurlar tarafından genellikle aynı anda yayılan siyasi komplo teorileri gibi.[21]

Mehmet Karakaş Rüştü

[değiştir | kaynağı değiştir]

1924 yılında Karakaş Dönmelerinden olduğunu iddia eden Mehmet Karakaş Rüştü, Vakit gazetesine Dönmelerle ilgili iddialarda bulundu. Dönmeleri vatansever olmamakla ve asimile edilmemekle suçladı. Tartışmalar diğer gazetelere sıçradı.[22] Ahmet Emin Yalman, sahibi olduğu Vatan gazetesinde bu tür grupların varlığını kabul etmiş, ancak bu grupların artık geleneklerini takip etmediğini iddia etmiştir. Sonra Karakaş Rüştü Türkiye Büyük Millet Meclisine bazı Dönmelerin Türkleşmeye boyun eğmedikçe ve Türklerle evlenmedikçe mübadele yoluyla devam eden göçlerinin kaldırılması isteğiyle dilekçe verdi.[22][23][24]

Ayrıca bakınız

[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ a b c d e f "Judaism - The Lurianic Kabbalah: Shabbetaianism". Encyclopædia Britannica. Edinburgh: Encyclopædia Britannica, Inc. 23 Ocak 2020. 12 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Ekim 2020. Rabbi Shabbetai Tzevi of Smyrna (1626-76), who proclaimed himself messiah in 1665. Although the “messiah” was forcibly converted to Islam in 1666 and ended his life in exile 10 years later, he continued to have faithful followers. A sect was thus born and survived, largely thanks to the activity of Nathan of Gaza (c. 1644-90), an unwearying propagandist who justified the actions of Shabbetai Tzevi, including his final apostasy, with theories based on the Lurian doctrine of “repair”. Tzevi’s actions, according to Nathan, should be understood as the descent of the just into the abyss of the “shells” in order to liberate the captive particles of divine light. The Shabbetaian crisis lasted nearly a century, and some of its aftereffects lasted even longer. It led to the formation of sects whose members were externally converted to Islam—e.g., the Dönmeh (Turkish: “Apostates”) of Salonika, whose descendants still live in Türkiye—or to Roman Catholicism—e.g., the Polish supporters of Jacob Frank (1726-91), the self-proclaimed messiah and Catholic convert (in Bohemia-Moravia, however, the Frankists outwardly remained Jews). This crisis did not discredit Kabbalah, but it did lead Jewish spiritual authorities to monitor and severely curtail its spread and to use censorship and other acts of repression against anyone—even a person of tested piety and recognized knowledge—who was suspected of Shabbetaian sympathies or messianic pretensions. 
  2. ^ a b c d Kohler, Kaufmann; Malter, Henry (1906). "Shabbetai Ẓevi". Jewish Encyclopedia. Kopelman Foundation. 15 Ağustos 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Ekim 2020. At the command [of the sultan], Shabbetai was now taken from Abydos to Adrianople, where the sultan's physician, a former Jew, advised Shabbetai to embrace Islam as the only means of saving his life. Shabbetai realized the danger of his situation and adopted the physician's advice. On the following day [...] being brought before the sultan, he cast off his Jewish garb and put a Turkish turban on his head; and thus his conversion to Islam was accomplished. The sultan was much pleased, and rewarded Shabbetai by conferring on him the title (Mahmed) "Effendi" and appointing him as his doorkeeper with a high salary. [...] To complete his acceptance of Mohammedanism, Shabbetai was ordered to take an additional wife, a Mohammedan slave, which order he obeyed. [...] Meanwhile, Shabbetai secretly continued his plots, playing a double game. At times he would assume the role of a pious Mohammedan and revile Judaism; at others he would enter into relations with Jews as one of their own faith. Thus in March, 1668, he gave out anew that he had been filled with the Holy Spirit at Passover and had received a revelation. He, or one of his followers, published a mystic work addressed to the Jews in which the most fantastic notions were set forth, e.g., that he was the true Redeemer, in spite of his conversion, his object being to bring over thousands of Mohammedans to Judaism. To the sultan he said that his activity among the Jews was to bring them over to Islam. He therefore received permission to associate with his former coreligionists, and even to preach in their synagogues. He thus succeeded in bringing over a number of Mohammedans to his cabalistic views, and, on the other hand, in converting many Jews to Islam, thus forming a Judæo-Turkish sect (see Dönmeh), whose followers implicitly believed in him [as the Jewish Messiah]. This double-dealing with Jews and Mohammedans, however, could not last very long. Gradually the Turks tired of Shabbetai's schemes. He was deprived of his salary, and banished from Adrianople to Constantinople. In a village near the latter city he was one day surprised while singing psalms in a tent with Jews, whereupon the grand vizier ordered his banishment to Dulcigno, a small place in Albania, where he died in loneliness and obscurity. 
  3. ^ Sean McMeekin, The Berlin-Baghdad Express, s. 75
  4. ^ a b c Karp, Abraham J. (2017). ""Witnesses to History": Shabbetai Zvi - False Messiah (Judaic Treasures)". Jewish Virtual Library. American–Israeli Cooperative Enterprise (AICE). 16 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Ekim 2020. Born in Smyrna in 1626, he showed early promise as a Talmudic scholar, and even more as a student and devotee of Kabbalah. More pronounced than his scholarship were his strange mystical speculations and religious ecstasies. He traveled to various cities, his strong personality and his alternately ascetic and self-indulgent behavior attracting and repelling rabbis and populace alike. He was expelled from Salonica by its rabbis for having staged a wedding service with himself as bridegroom and the Torah as bride. His erratic behavior continued. For long periods, he was a respected student and teacher of Kabbalah; at other times, he was given to messianic fantasies and bizarre acts. At one point, living in Jerusalem seeking "peace for his soul," he sought out a self-proclaimed "man of God," Nathan of Gaza, who declared Shabbetai Zvi to be the Messiah. Then Shabbetai Zvi began to act the part [...] On September 15, 1666, Shabbetai Zvi, brought before the sultan and given the choice of death or apostasy, prudently chose the latter, setting a turban on his head to signify his conversion to Islam, for which he was rewarded with the honorary title "Keeper of the Palace Gates" and a pension of 150 piasters a day. The apostasy shocked the Jewish world. Leaders and followers alike refused to believe it. Many continued to anticipate a second coming, and faith in false messiahs continued through the eighteenth century. In the vast majority of believers revulsion and remorse set in and there was an active endeavor to erase all evidence, even mention of the pseudo messiah. Pages were removed from communal registers, and documents were destroyed. Few copies of the books that celebrated Shabbetai Zvi survived, and those that did have become rarities much sought after by libraries and collectors. 
  5. ^ Salim Nefes (September 2015). "Scrutinizing impacts of conspiracy theories on readers' political views: a rational choice perspective on anti-semitic rhetoric in Turkey". The British Journal of Sociology. Chichester, West Sussex: Wiley-Blackwell. 66 (3): 557-575. doi:10.1111/1468-4446.12137. PMID 26174172. 
  6. ^ Maciejko, Pavel (2011). The Mixed Multitude: Jacob Frank and the Frankist Movement, 1755-1816. Philadelphia, PA: University of Pennsylvania Press.
  7. ^ a b c d e Scholem, Gershom (1974). Kabbalah. New York, NY: Quadrangle/The New York Times Book Company.
  8. ^ "The Other Secret Jews". The New Republic. 15 Şubat 2010. 5 Aralık 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Aralık 2010. 
  9. ^ Ilgaz Zorlu, Evet, Ben Selânikliyim: Türkiye Sabetaycılığı, Belge Yayınları, 1999, s. 223.
  10. ^ Yusuf Besalel, Osmanlı ve Türk Yahudileri, Gözlem Kitabevi, 1999, s. 210.
  11. ^ Rıfat N. Bali, Musa’nın Evlatları, Cumhuriyet’in Yurttaşları, İletişim Yayınları, 2001, s. 54.
  12. ^ Andrew Mango, Atatürk, John Murray, 1999, ss. 448-453
  13. ^ "Javid (Cavid) Bey, Mehmed". 16 Haziran 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Nisan 2022. 
  14. ^ "The journal İnkılâp and the appeal of antisemitism in interwar Turkey 8 Mayıs 2024 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.". Alexandros Lamprou, Middle Eastern Studies, Sayı 58, 2022, ss. 32-47
  15. ^ Baer, Marc. "Globalization, Cosmopolitanism, and the Dönme in Ottoman Salonica and Turkish Istanbul." Journal of World History. 18. no. 2 (2007): 141-170. doi: 10.1353/jwh.2007.0009 (accessed 6 March 2013).
  16. ^ "DÖNMEH - JewishEncyclopedia.com". jewishencyclopedia.com. 30 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  17. ^ Marc Baer, "Dönme (Ma'aminim, Minim, Shabbetaim)," 22 Aralık 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Encyclopedia of Jews in the Islamic World. Executive Editor Norman A. Stillman. Brill Online, 2013. Reference. University of Maryland. 7 March 2013
  18. ^ Weiker, Walter F. (1992). "Ottomans, Turks, and the Jewish Polity: A History of the Jews of Turkey." Lanham, MD: University Press of America.
  19. ^ Dönme. In: Klaus Kreiser: Kleines Türkei-Lexikon. Beck, München 1992.
  20. ^ a b Baer (2013). "An Enemy Old and New: The Dönme, Anti-Semitism, and Conspiracy Theories in the Ottoman Empire and Turkish Republic". Jewish Quarterly Review. 103 (4): 523-555. doi:10.1353/jqr.2013.0033. 8 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ocak 2022 – Project MUSE vasıtasıyla. 
  21. ^ a b c Baer (2013). "An Enemy Old and New: The Dönme, Anti-Semitism, and Conspiracy Theories in the Ottoman Empire and Turkish Republic". Jewish Quarterly Review. 103 (4): 523-555. doi:10.1353/jqr.2013.0033. 8 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ocak 2022 – Project MUSE vasıtasıyla. 
  22. ^ a b A Scapegoat for All Seasons:the Dönmes or Crypto-jews of Turkey. İstanbul: Isis Press. 2008. ss. 25-26. ISBN 978-9754283631. 
  23. ^ Nefes (2012). "The History of the Social Constructions of Dönmes (Converts)*". Journal of Historical Sociology. 25 (3): 413-439. doi:10.1111/j.1467-6443.2012.01434.x. 
  24. ^ Salim Nefes (2013). "Political parties' perceptions and uses of anti-Semitic conspiracy theories in Turkey". The Sociological Review. 61 (2): 247-264. doi:10.1111/1467-954X.12016. 
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Sabataycılık&oldid=34528363" sayfasından alınmıştır