Runik taş
Runik Taşlar, runik tarzı yükseltilmiş taş yazıtı ama bu terim kayalar ve kaya üzerinde yazıtlar için de kullanılır. Bu gelenek 4. yüzyılda başlamış ve 12. yüzyılda da sürmüştür. En çok İskandinavya'da bulunur, ancak Viking Çağı'nda ziyaret ettikleri yerlere de dikilmiş taşlar vardır. Genellikle ölen erkekler için dikilmiş anıtlardır. Renkleri yıpranmış ve artık belli olmamasına rağmen, genellikle dikildikleri zaman parlak renkliydiler. Kelime olarak "büyülü taş" şeklinde anlamlandırılmaktadırlar.
Macaristan'dan Ortaasya'ya tüm Avrasya coğrafyasında da görülmektedirler. Hatta J. Mayfield tarafından yayınlanan geniş bir makalede Orhun Alfabesi'ne benzerliklerine[1] değinilmektedir. Bu yazıda işaret edildiği gibi T. Kürüm tarafından yapılan çalışmalarla İsveç'ten Möjbro, Kylever ve Istaby taşlarının Orhun Alfabesiyle Türkçe olarak (Möjbro taşı örneğinde, taş üstünde var olan resimle de uyumlu olarak) okunmaları yapılmıştır.[2] Bu konuyu haklı çıkaracak başka bir bilgi de bizzat İsveçli S.Lagenbring tarafından yazılan "İsveç ve Türkçe Dil ve Kültür Ortaklığı" kitabıdır.[3]
Tarihçe
[değiştir | kaynağı değiştir]
Runik yazıtlar ile taşlar yerleştirme geleneği ilk olarak 4. ve 5. yüzyılda ortaya çıktı, bu erken dönemde Norveç ve İsveç'te genellikle mezarların yanına yerleştirilirdi.[4][5] En erken Danimarka Runik taşı 6. ve 7.yüzyıllarda ortaya çıkmıştır,[5] ve İskandinavya'da Hicret Dönemine ait yaklaşık 50 Runik taş mevcuttur.[6] En çok Runik taş 950-1100 yılları arasında inşa edilmiş ve çoğunlukla İsveç ile Danimarka'da ve az miktarda Norveç'te dikilmişlerdir.[4]
Bu gelenek, hem de Ynglinga hem de Hávamál destanlarında belirtilmiştir:
Erkekler için, onların hatıralarına, bir tümseğe dikilmelidirler ve tüm diğer savaşçılar için seçkin yiğitlikleri için durmalıdır bu taş, bu gelenek Odin'in zamanınden beri devam eder. Ynglinga destanı[7]
Bir oğul iyidir
geç doğsa bile,
Ve ölüm babası sayılırdı;
Bellek taşlarda
nadiren yolda eşlik eder
Kaybeder akrabaları onun kan bağını.— —Hávamál[8]
960lı yıllarda Danimarka'da en fazla Runik taşın meydana çıkacağı bir eğilim ortaya çıktı. Kral Mavi diş Harald vaftiz edilmiş ve yeni bir düzen ile yeni bir çağın gelişini kutlamak amacıyla, bir taş inşa ettirmiştir,[9] yazıtta:
- Kral Haraldr emretti ki bu anıtın babası Gormr ve annesi Þyrvé anısına ve kendisi için tüm Danimarka ve Norveç'i kazanması ve Hristiyan yapması anısına dikilmesine.[9][10]
Taşın iki tarafı resimlerle dekore edilmiş üç tarafı vardı. Bir tarafta, genellikle diğer tüm taşlarda da kullanılmış prototip bir hayvan kazınmış ve başka bir tarafta İsa'nın Danimarka'nın en eski tasviri vardı. Bu taşın yapılmasından kısa bir süre sonra, İskandinavya'da bir runik geleneği başladı. İskandinav reisleri ve güçlü klanları Kralı Harald'ı taklit etmeye çalıştı, bu dalga Danimarka ve İsveç üzerinden kuzeye doğru yayıldı. Çoğu bölgelerdeki heves, bir nesil sonra yok oldu ama merkezi İsveç'te Uppland ve Södermanland vilayetlerinde bu moda 12. yüzyıla kadar sürdü[9]
Dağılım
[değiştir | kaynağı değiştir]
İskandinavya'da yaklaşık 3.000 taş üzerinde 6.000 civarında runik yazı mevcuttur.[5] Batıda Man Adası'ndan, doğuda Karadeniz'e, kuzeyde Jämtland'den güneyde Schleswig'e kadar, her gittikleri yere bu geleneği taşıdıklarından, dünyanın diğer bölgelerinde de Runik taşlar vardır.[4]
Runik taşlar, İskandinav'ya da dengesiz dağılmıştır: İzlanda'da hiç yokken, Danimarka'da 250 tane, Norveç'te 50 tane vardır.[6] İsveç'te ise tanıma bağlı olarak 1,700 ile[6] 2,500[5][9] arasıdır.
İskandinavya dışında, Man Adası'nda, 9. yüzyıl ile 11. yüzyıl başlarından 30 tane ayaktadır.[11] Az miktarda Runik taş, İngiltere, İrlanda, İskoçya ve Faroe Adaları'nda bulunmaktadır.[5] Berezan hariç Doğu Avrupa'da hiçbir Runik taş yoktur, muhtemelen mevcut taşların eksikliği yerel nüfusun yabancıların diktiği bu taşlara saygı duymamasıdır.[12]
Runik taşlar, yol, köprü inşaatları ve sığ yerler gibi seçilen noktaların manzaralı yerlerine yerleştirilirlerdi, Orta Çağ kiliselerinin inşaatlarında malzeme olarak kullanılmışlardır, bu taşların zaten kilisenin yerinde mi olduğu yoksa sonradan oraya mı taşındığı tartışmalıdır. Güney Scania vilayetinde, Runik taşlar, üzerinde aynı zamanda kilise inşa edilen arazi üzerine, büyük malikanelere bağlıdır. Mälaren Vadisi'nde Runik taşlar avlu gibi bir gayrimenkulün parçasına, mezar alanına ya da komşu gayrimenkullerin sınırlarına yerleştirilirdi. Runik taşlar genellikle tek bir anıt ve daha nadiren çift olarak görünür. Bazı durumlarda, yükseltilmiş diğer taşlarla birlikte daha büyük anıtların parçasıdırlar.[4]
Ancak, bugüne kadar bulunan Runik taşlardan %95'inin yeri bilinmektedir, bilim insanları yerleri bilinen bu taşların %40'ını kendi özgün konumunlarında bulmuşlardır. Geri kalanı ise, kiliseleri, yollar, köprüler, mezarlar, çiftlikler ve su yollarında bulunmuştur.[13] Öte yandan bilim insanları, bu son grup taşların kendi orijinal yerlerinden çok uzağa götürülmediklerini düşünmektedirler.[14]
Dinin etkisi
[değiştir | kaynağı değiştir]
Pek çok bölgede bulunan taş yazıtların yaklaşık %50'sinde Hristiyanlığın izleri vardır, dünyanın en yüksek yoğunlukta runik yazıtların olduğu Uppland'de bulunan 1196 taş yazıtın yaklaşık %70'inde kazınmış haçlar veya Hristiyan duaları ile açıkça Hristiyandır, sadece birkaç Runik taş açıkça Hristiyan değildir.[9]
Alimler, pek çok Hristiyan Runik Taşın Uppland'de toplanmasının nedenini, ilçenin İskandinav putperestliğin ve yeni Hristiyanlaşmış İsveç Kralı arasındaki çatışmanın odak noktasında olması olarak ileri sürmüşlerdir. Reislerin, krala bağlılıklarını göstermek için, Runik taşlarına Hristiyan haçları ve dualar ekleyerek Hristiyan inançlarını göstermek için çalışmaları mümkündür. Bu teoriye karşı, Norveç, Danimarka ve gerçeği Götaland runik taş geleneği ile ilgili bir açıklama yoktur. Ayrıca, tek bir runik taş kral yönelik herhangi bir ilişkiyi beyan eder.[16] Ek olarak, runik taşlar dönüşümün oldukça barışçıl bir süreç olduğunu göstermek için dikilmiştir.[17]
Bir başka teoriye göre, hepsi değil ama bazı klanlar arasında popüler olan bir sosyal moda olduğudur.[16] Güney Uppland'da bazı klanlar runik taş dikmeye başladıklarında, komşu klanlar onları taklit etmeye başlamışlardır. Ancak, bu klanların, diktikleri taşlar kısmen daha az etkili olmuş ve aynı popülerliğe ulaşmamıştır.[18] Bazı bilim insanları, uzun Viking seferleri ve ilçede oluşan zenginliğin artmasına dikkat çekmektedirler. Aynı zamanlarda, Stockholm yakınlarındaki İsveçli reisler ticaret yoluyla ile hem Doğu hem de Batı'daki yağmalar sonucu hatırı sayılır servetler yarattılar. Bu, Danimarka'da bulunan Jelling Stones'ta görülebilir ya da İngilizce yüksek haç ve diğer anıtlarda hissedilir.[9]
Runik taşlar, İskandinav toplumunda, Hristiyanlık değişimini farklı yollardan gösterir, en büyük değişimlerden biri ölünün klanın mezar alanında ataları arasında gömülmemesidir. Bunun yerine, kilise mezarlığına gömülmeleridir,[19] Runik Taşlar çiftliklerde bir anıt olarak hizmet ederken,[20] bazı aileler için, aile mezar alanına bitişik inşa edilmiş kilise nedeniyle daha az değişiklik olmuştur.[21]
Yazılar
[değiştir | kaynağı değiştir]
Bu taşların temel amacı, mülkiyet işareti, inşaat hakkında övünme, ölü akrabalarından yüceltmek ve önemli olayları anlatmaktır. Uppland bazı bölgelerinde bu taşlar sosyal ve ekonomik belirteç olarak görev görür.[16]
Hemen hemen tüm Runik taşlarda Viking Çağı sonlarında aynı formül kullanıldı. Metin, taşı kim dikti, ölen kim ve diktirenle ölenin birbiriyle ilişkisini anlatır. Ayrıca, yazıtta, aşağıdaki örnekte olduğu gibi, ölü bir kişinin sosyal durumunu, olası yabancı yolculukları, ölüm yeri ve aynı zamanda bir dua bulunurdu.[22] Lingsberg Runik taşı U 241:
- Bu taş Danr ve Húskarl ve Sveinn babalarının babası, Ulfríkr anısına dikilmiştir. İngiltere'den iki kere ganimet almıştı. Tanrı ve Tanrı'nın annesi, baba ve oğlunun ruhlarına yardımcı olsun.[22][23]
Taşı diktirenler
[değiştir | kaynağı değiştir]En az %10 taş birkaç erkek ile birlikte bir kadın tarafından diktirilirken, çoğu Runik taş erkekler tarafından, sadece sekiz tanesi tek bir kadın tarafından diktirilmiştir. Runik taşları ölenin oğulları ve dul eşi diktirilmesi genel kural olmasına rağmen kardeş ve kızkardeşleri tarafından diktirilmiş örnekler de mevcuttur. Neredeyse sadece Uppland, Södermanland ve Öland'da kadınların erkek yakınları ile birlikte Runik taş diktirmiştir. Kardeşler, amcalar, dayılar, anne-babalar, iş ortaklarının gibi pek çok kişinin Runik taş diktirme sebebi bilinmemektedir, ancak mirasçılar arasında olmaları bunun bir nedeni olması mümkündür.[22]
Hatırasına taş dikilenler
[değiştir | kaynağı değiştir]%94 taş erkeklerin hatırasına dikilmiştir. Ancak genel algının aksine, Runik taşların büyük bölümüm, evinde ölenler için dikilmiştir. En ünlü ve yabancı seyahatlerden bahsederek insanların böyle düşünmelerine neden olan Runik taşlar sadece yaklaşık %10 oranındadır,[22] ve genellikle Viking seferlerinden dönemeyenlerin anısına dikilmişlerdir.[24] Bu taşlar yaklaşık olarak bir ya da daha fazla ölü akraba hatırasına dikilmiş Runik taşların çoğunluğu ile aynı mesajı taşır.[22]
Doğuya seferler
[değiştir | kaynağı değiştir]
Bilim insanları tarafından doğu sefer yollarına düşen ilk kişi olarak bilinen Östergötlandlı Eyvindr'ın kaderi 9. yüzyıl Kälvesten Runik Taşında anlatılmıştır.[22] Yazı:
- Styggr/Stigr, bu anıtı oğlu, Eyvindr anısına dikmiştir. Eivísl ile beraber Doğu'ya gitmiştir. Víkingr renklendirmiş ve Grímulfr.[24][25]
Taşların, savaşçıların nerede öldüğünü nadiren belirtmesi tarihçiler açısından talihsiz bir durumdur.[24] Västergotland Smula Runik Taşında, doğuya yapılan askeri seferde ölenler hakkında bilgi sahibi oluyoruz:"Gulli/Kolli bu taşı karısının kardeşleri yiğit erkekler Asbjørn ve Juli anısına diktirmiştir. Ve onlar maiyetleri ile beraber doğuda ölmüşlerdir."[24][26] Aynı vilayette bulunan theDalum Runik Taşında az ve öz biçimde: "Tóki ve erkek kardeşleri, bu taşı erkek kardeşlerinin anısına diktirmiştir. Biri batıda, diğeri doğuda ölmüştür."[24][27]
Runik Taşlar'da en çok bahsedilen ülke, zamanında güney İtalya'nın bir kısmı yanında Balkanlar ile Küçük Asya'nın büyük kısmını kaplayan Bizans İmparatorluğu'dur. Bizans İmparatorluğu'nda bir kişi hangi vilayetinde ve hangi sebepten ölürse ölsün, bu olay kısaca "O Yunanistan'da öldü" diye belirtilirdi. Bazen bir istisna, Lombardların ülkesi olarak bilinen Güney İtalya için yapılırdı, örneğin Vareg Muhafızlarından olduğu düşünülen Inga'nın Óleifr'i hakkında Södermanland'da bulunan Runik Taşta şöyle yazmaktadır: "Inga, bu taşı Óleifr'in anısına diktirmiştir. Inga'nın... Óleifr rotasını doğuya sürmüş ve Lombardların ülkesinde kendi sonuyla buluşmuştur.[24][28]
Diğer İskandinav insanları Gardariki'de (Rusya ve Ukrayna) ölmüştür. Örneğin Esta Runik Taşında bildirildiğne göre oğlu Ingifastr Novgorod'da (Holmgarðr) ölmüştür: "Holmgarðr'da geminin lideri olarak denizcileri ile beraber ölmüştür."[24][29] Evinden çok uzakta ölmemiş, Æistfari ("Estonya gezgini"), Æistulfr ("Estonya kurtu") and Æistr ("Estonyalı") gibi kişisel isimlerden anlaşıldığı üzere Estonya ile yakın temas vardı. Estonya'da ölenleri anlatan Runik Taşlardan bir tanesi Ängby Taşı, Björn'ün Vironia'da (Virland) öldüğünü söyler.[24]
Runik Taşlar'da kayıt altına alınmış birçok ölüm şekli vardı. Åda Runik Taşı, Livonia'ya bir yolculuk sırasında Bergviðr'ın boğulduğunu belirtir,[24] Sjonhem Runik Taşı, Gotlander Hróðfúss'un muhtemelen Balkanlar'da bir grup insan tarafından ihanete uğratılarak öldürüldüğünü rapor eder.[30] Doğuya yolculukları anlatan en ünlü Runik Taşlar olan Ingvar Runik Taşları, Ingvar'ın müslüman dünyasına uzak seyahatini anlatır. Sonu trajedi ile biten bu seyahatten, hiç kimse geri dönememiştir, onların anısına 25'ten fazla Runik Taş dikilmiştir.[31]
Batıya seferler
[değiştir | kaynağı değiştir]
Diğer Vikingler batıya doğru gitti. 10 Ağustos 991'da İngiltere'de Maldon, Essex'de Blackwater Nehri'nin yakınında Anglosakson'lar ile istila ve talan için gelmiş Vikingler arasında Maldon Savaşı olmuştur. Bu savaş Vikinglerin zaferi Anglosaksonların mağlubiyetiyle sonuçlanmıştır. Savaştan sonra 3.000 kg. gümüş ağırlığa eşit olan 10.000 Romalı pundu Vikinglere tazminat olarak verilmiştir. Buna "Danegeld" adı verilmiştir ve İngiltere tarihinde Vikinglere verilen ilk parasal tazminat olarak kayıtlara geçmiştir. Danegeld'in bir parçası İsveç'te Södermanland civarında Södra Betby'de bir çayın çamurunda bulunmuştur. Aynı yerde, "[...] Hákon'ın oğlu Ulfr ile batıya gitmiş Jôrundr, O'nun oğlu, anısına dikilmiştir"[31][32] yazan bir Runik Taşta bulunmuştır. Batıya seferin gümüş İngiliz hazinesi ile bağlantısı olasıdır.[31] Danegeld, diğer Runik Taşlarda daha açıktır. Vallentuna'da yaşayan Borrestalı Ulf, birçok kez batıya yolculuk etmiştir.[31] Bu, Yttergärde Runik Taşında anlatılmıştır:
- Ve Ulfr, İngiltere'de üç kez ödeme almıştır. İlkini Tosti ödedi. Sonra Þorketill ödedi. Sonra Knútr ödedi.[31][33]
Tosti, İsveç şefi Skoglar Tosti olabilir. Snorri Sturluson (1179 – 1242 arası yaşadı) tarafından yazılan ve Norveç krallarının yaşam öykülerini anlatan saga türü Heimskringla isimli destanda adı geçmektedir. Snorri, onu "askeri seferlerin büyük kısmına katılmış" bir "büyük savaşçı" olarak anlatmıştır. Þorketill, en ünlü Viking şeflerinden ve çok sık İngiltere'de kalmış Uzun Thorkell'dir. Knútr, 1016 yılında İngiltere Kralı olan Büyük Knud'den başkası değildir.
Knud, İngiltere'yi fethinde ona yardımcı olan Vikinglerin büyük kısmını eve yollamış yalnızca yakın koruma olarak "Þingalið" birliğini yanında tutmuştur. Bu birliğin bir parçası olmak büyük bir onur olarak kabul edilirdi ve Uppland'de bulunan Häggeby Runik Taşında Geiri, "Batıda birliğin maiyetinde oturdu" yazarken,[31][34] Landeryd Runik Taşında da Þjalfi, "Knútr ile beraber" yazmaktadır.[31][35] Bazı İsveç Vikingleri, Thorkell ve Büyük Knud gibi sadece Danes ile beraber seyahat etmek dışında bir şey istememelerine rağmen hedefe ulaşamamışlardır. Uppland, Husby-Sjuhundra'dan gelen Sveinn, İngiltere yolunun yarısında ölmüştür. Onun hatırasına dikilen U 539 Runik Taşında: "Jútland'da öldü, İngiltere'ye seyahat etmek istiyordu."[36][37] Guðvér gibi diğer Vikingler, Södermanland'e bulunan Grinda Runik Taşında anlatıldığı üzere sadece İngiltere'ye değil aynı zamanda Saksonya'ya da saldırmışlardır.[38]
Toplamda yaklaşık 30 tane Runik Taş İngiltere'ye giden insanların hikâyesini anlatır.[38] Bazıları yalındır ve sadece Londra ya da Bath'a gömülmüş Vikingleri söyler.[38]
Din değiştirme
[değiştir | kaynağı değiştir]Danimarka, İngiltere ya da Saksonya ve Bizans İmparatorluğu'na seyahat etmiş İsveçliler, İsveç'in Hristiyan olmasında önemli rol oynamışlardır,[40] ve iki Runik Taş insanların Danimarka'da nasıl vaftiz edildiklerini anlatır, örneğin Amnö'de bulunan Runik Taşı "Danimarka'da hristiyan elbiseler içinde öldü" demektedir.[41][42] Stokholm yakınlarında bulunan Vallentuna'de bulunan bir başka Runik Taşında da benzer bir mesaj vardır, bu taşta, iki evladın dönmeden önce ölüm yataklarında beklediklerini anlatmaktadır:"Onlar, (onların) hristiyan elbiselerinde öldüler."[38][43] Hristiyan elbiseleri ya da vaftiz elbiseleri, hvitavaðir, pagan İskandinavlar'a, vaftiz oldukları sırada verilirdi ve Uppland'da bu elbiselerde ölmüş dönmeleri anlatan en az yedi taş bulunmaktadır.[41][44]
Misyonerler tarafından kullanılan dil, birçok taşta yer almaktadır ve dua ettikleri formal dilden farklı bir dil kullanılmıştır.[40] İkisi Uppland'da, üçüncüsü Danimarka adası Bornholm'da bulunan üç taşta "Işık ve cennet" deyimi yer almaktadır. Risbyle'de bulunan U 160 Runik Taşında, "Tanrı ve tanrının annesi, ruhuna yardım etsin; ona ışığı ve cenneti göstersin."[40][45] yazar ve Bornholm Runik Taşı ayrıca Aziz Mikâil'i de yüceltir:"Tanrım ve Aziz Mikâil, Auðbjôrn ve Gunnhildr'ın ruhlarına ışık ve cennet içinde yardım etsin."[40][46]
Hıristiyon terminolojisi, erken pagan yerine kullanılmıştır ve böylece Cennet, Valhalla yerine geçmiş, Thor duaları ile büyü ve sihirlerin yerini ise Aziz Mikâil, İsa, Tanrı ve Tanrı'nın annesi almıştır.[40] Cennetin ordusunun lideri olan Aziz Mikâil, Odin'in psychopomp[47] rolünü üstlemiş ve ölü Hristiyanların Işık ve cennet'e doğru yolculuklarında önderlik etmiştir.[48] Uppland'da bir, Gotland'da bir, Bornholm'da üç ve Lolland'da bir Runik Taş Aziz Mikâil'e dualar içermektedir.[40]
Ayrıca Bogesund Runik Taşı vardır, bu taş din değiştiren insanların artık aile mezarlığına gömülmediğine tanıklık eder: "O, Ekerö (Eikrey)'de öldü(?). O, kilisenin bahçesine gömüldü"[20][49]
Runik taşların diğer tipleri
[değiştir | kaynağı değiştir]
Bir diğer ilginç Runik Taş grubu, kendini övmek için dikilenlerdir. Övünmek, Kuzey ülkelerinde bir erdemdi, destanlardaki kahramanların davranışlarını alır ve zamanın Runik Taşlarında örnek olarak kullanılırdı. Yüzlerce insan sıklıkla kişisel başarılarını ya da olumlu davranışlarını duyurmak için amacıyla taşları tıraşlamışlardır. Birkaç örnek, konunun anlaşılması için yeterlidir:
- U 1011:"Vigmund, bu taşı en akıllı kişi olan kendi hatırasına dikmiştir. Tanrım, Gemi Kaptanı Vigmund'un ruhuna yardım etsin. Vigmund ve Åfrid, bu hatıratı yaşarken tıraşlamışlardır."
- Frösö Runik Taşı: “Östman Gudfast'sın oğlu köprü yapmış ve Jämtland'ı Hristiyanlaştırmıştır”
- Dr 212: Eskill Skulkason, bu taşı kendisi için diktirmiştir. Eskill'in yaptığı bu hatıra sonsuza kadar ayakta kalacaktır.;”
- Jarlabanke Runik Taşı: “Jarlabanki, bu taşı yaşarken koymuştur. Ve bu köy yolunu ruhunun hatırası için yapmıştır. Ve Täby'nin tamamına kendi başına sahip olmuştur. Tanrım ruhuna yardım etsin.”
Diğer Runik Taşlar, önceki üç yazının ikisinde kanıtlanacağı üzere, göreceli yeni Hristiyanların kutsal eylemlerini hatırlatmak içindir. Bunlarda, taşların dikilmesine katkı sağlayan insanların iyi çalışma örnekleri görülebilir. Diğer yazılar dini içerik bulundurur. Örneğin:
- U 160: “Ulvshattil ve Gye ve Une, bu taşı, onların iyi babaları, Ulv anısına dikmişlerdir. O, Skolhamra'da yaşamıştır. Tanrı ve Tanrı'nın annesi ruhunu korusun, onu Işık ve cenneti ile ödüllendirsin.”
Runik Taşlar, erkeklerin hatıralarını ölümsüzleştirmek için dikilselerde, kadınlar hakkında da birçok söz vardır, genelde vicdanlı mülk sahipleri ve dindar Hristiyanlar olarak gösterilmişlerdir:
- Sö 101:“Sigrid, Alrik'in annesi, Orm'un kızkardeşi, bu köprüyü kocası ve Sigoerd'un babası Holmgers ve onun ruhu için yaptırmıştır.”
geniş ailelerin önemli üyeleri olarak:
- Br Olsen;215: "Mael-Lomchon ile Adils'in karısı ve Dubh-Gael'in kızı, bu haçı süt annesi Mael-Muire'nun hatırasına dikilmiştir. İyi bir süt oğul, kötü evlattan daha iyidir."
ve çok özlenen sevilen birileri olarak:
- N 68: "Gunnor, Thythrik'un kızı, kızı Astrid'in hatırasına köprü yaptı. Hadeland'ın en yetenekli kızıydı."
Renk
[değiştir | kaynağı değiştir]
Kırmızı renk süslemelerde daha kolay fark edildiği ve Runik Taşlar Viking çağında kırmızıya boyandığı için, bugün çoğu runiktaş Falu kırmızısı ile boyanmaktadır.[50] Gerçekten, Runik Taşlarda Eski Nors dilinde yazılmış kelimelerden biri fa kelimesidir ve orijinal anlamı Proto-Nors dilinde (faihian) "boyamak" anlamına gelir.[51] Üstelik Hávamál'da Odin, "bende Runik Taşlara yazdım ve onları boyadım" demektedir."[8][50] ve yaklaşık 1000 yılından önce yazılmış bir şiir olan Guðrúnarkviða II'de, Gudrun şöyle söyler: "In the cup were runes of every kind / Written and reddened, I could not read them".[52][53]
Orijinal olarak boyandığı beyan edilen birçok Runik Taş vardır. Södermanland'da bulunan bir Runik Taş şöyle söyler: "Here shall these stones stand, reddened with runes",[50][54] aynı vilayette bulunan ikinci bir Runik Taş ise şöyle söyler:"Ásbjörn traşladı ved Ulfr boyadı"[50][55] Södermanland'da bulunan üçüncü bir Runik Taşta ise şöyle yazar:"Ásbjôrn cut the stone, painted as a marker, bound with runes".[51][56]
Özellikle yapıldıktan çok uzun olmayan bir süre sonra kilise yapımında inşaat malzemesi olarak kullanılmışsa, orijinal renkleri beklenmedik şekilde çok iyi durumda kalmış bazı Runik Taşlar mevcuttur. Öland'da Köping kilisesinde ortaya çıkan bir Runik Taşın kelimelerindeki renkler siyah ve kırmızı arasında değişmekteydi.[50]
En yaygın ortak boyalar, yağ ve su ile çerçevelenmiş aşıboyası, kurşun oksit, duman, Kalsiyum karbonat ve diğer toprak renkleriydi. Ayrıca Vikingler, beyaz kurşun ((PbCO3)2·Pb(OH)2[57]), yeşil Malahit ve mavi Azurit renklerini Kıta Avrupası'ndan ithal etmişlerdir.[50]
Elektron mikroskobu kullanan kimyacılar, Runik Taşlar üzerinde kalan boya kalıntılarını analiz edebiliyorlar ve bir durumda ithal pahalı bir renk olan parlak kırmızı Vermilyon keşfettiler. Fakat ağırlıklı renkler beyaz ve kırmızı kurşundur.[58]
Runik Taşların kan ile kırmızı yapıldığı anlatılan ilginç metinler vardır. Örneğin Grettis sagasında anlatıldığı üzere Völva Þuríðr, taşı kendi kanı ile boyamıştır. Benzer şekilde Egils sagasında Egill Skallagrímsson'un taşı kendi kanı ile boyadığı anlatılır.[59]
Muhafaza ve bakım
[değiştir | kaynağı değiştir]Açığa çıkarılmış Runik Taşların yazılı yüzleri birçok tehdit ile karşı karşıyadır.
İsveç'te, Likenler yaklaşık yılda 2 mm büyürler. Daha ideal durumlarda, göreceli daha hızlı büyüyebilirler. Birçok Runik Taş, yol kenarlarında bulunmaktadır ve yolun tozu likenlerin daha hızlı büyümesine neden olur. Bu durum likenleri en önemli sorun yapmaktadır. Likenlerin küçük kökleri kaya içinde ilerlemekte ve çok küçük parçaların kopmasına neden olarak kayayı gözenekli hale getirerek zaman içerisinde yazıların kalitesini düşürmektedir. Ayrıca Su yosunları ve Yapraklı kara yosunları da kayanın daha gözenekli ve ufalanmalarına sebep olur.[60]
Uygun koruma teknikleri kötüleşme hızını yavaşlatmaktadır. Bu metot ile taşı nemli çamur ile sıvanarak Likenler, su yosunları ve yapraklı kara yosunları ile savaşmaktır. Bu birkaç hafta bu şekilde bırakılarak, organik maddelerin oksijenle temasının kesilerek ölümlerine neden olunur.[60]
Popüler Kültür
[değiştir | kaynağı değiştir]Oyuncuların antik güç ve silah kazandıkları yerler olarak Runik Taşlar, "Elder Scrolls V: Skyrim" isimli video oyununde çok sık görünürler.
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ "Runestones & possible civilization connections - Euroheritage.net - J.Mayfield - 2012". 5 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Ekim 2015.
- ^ Avrasyada Runik Yazı - T.Kürüm - 2002[ölü/kırık bağlantı]
- ^ "Isveççe Türkçe Benzerlikleri - S. Lagenbring, 1764". 26 Kasım 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Ekim 2015.
- ^ a b c d The article runsten in Nationalencyklopedin (1995), tome 16, p. 91-92.
- ^ a b c d e Zilmer 2005:38
- ^ a b c Olstad, Lisa (16 Aralık 2002). "Ein minnestein for å hedre seg sjølv". forskning.no. 8 Mayıs 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Nisan 2008.
- ^ Ynglinga saga 4 Temmuz 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. in English translation, at Northvegr.
- ^ a b "Bellows 1936:44". 7 Kasım 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Kasım 2011. Kaynak hatası: Geçersiz
<ref>etiketi: "bellowshovamol" adı farklı içerikte birden fazla tanımlanmış (Bkz: Kaynak gösterme) - ^ a b c d e f Harrison & Svensson 2007:192
- ^ Entry DR 42 in Rundata.
- ^ Page 1995:207-244
- ^ Pritsak 1987:306
- ^ Sawyer, B. 2000:26
- ^ Zilmer 2005:39
- ^ Larsson 1999:176
- ^ a b c Harrison & Svensson 2007:195
- ^ Jansson 1987:120
- ^ Harrison & Svensson 2007:195ff
- ^ Jansson 1987:116
- ^ a b Jansson 1987:118
- ^ Jansson 1987:119
- ^ a b c d e f Harrison & Svensson 2007:196
- ^ The entry U 241 in Rundata.
- ^ a b c d e f g h i Harrison & Svensson 2007:197
- ^ The entry Ög 8 in Rundata.
- ^ The entry Vg 184 in Rundata.
- ^ The entry Vg 197 in Rundata.
- ^ The entry Sö 65 in Rundata.
- ^ The entry Sö 171 in Rundata.
- ^ Harrison & Svensson 2007:197ff
- ^ a b c d e f g Harrison & Svensson 2007:198
- ^ The entry Sö 260 in Rundata.
- ^ The entry U 344 in Rundata.
- ^ The entry U 668 in Rundata.
- ^ The entry Ög 111 in Rundata.
- ^ Harrison & Svensson 2007:198ff
- ^ The entry U 539 in Rundata.
- ^ a b c d e Harrison & Svensson 2007:199
- ^ The entry Sö 166 in Rundata.
- ^ a b c d e f Jansson 1987:113
- ^ a b Jansson 1987:112
- ^ Entry U 699 in Rundata.
- ^ The entry U 243 in Rundata.
- ^ St. Gallen katedralinden bir keşiş, bir grup İskandinavın Frank kralı Dindar Ludwig'in sarayına yaptıkları ziyareti anlatır. Ziyaretçiler, vaftiz olmayı kabul etmişler ve karşılığında çok değerli vaftiz elbiseleri almışlardır fakat yeterli elbise olmadığı için, elbiseler kesilip ve ziyaretçilere pay edilmiştir. Vikinglerden biri 20 kez vaftiz edildiğini ve her zaman güzel elbiseler aldığını fakat bu sefer bir savaşçıdan daha çok çobana yakışacak paçavralar aldığını söylemiştir.(Harrison & Svensson 2007:199)
- ^ Entry U 160 in Rundata.
- ^ Entry DR 399 in Rundata.
- ^ yunanca ruhların lideri, bir nevi mürşitlik, yol göstericilik. öte tarafa geçen ruhlara yardım eden ruhların ismi. Örneğin İslam'da Azrail.
- ^ Jansson 1987:114
- ^ Entry U 170 in Rundata.
- ^ a b c d e f Harrison & Svensson 2007:208
- ^ a b Jansson 1987:156
- ^ Jansson 1987:153
- ^ "Bellows 1936:459". 27 Ocak 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mart 2012.
- ^ Entry Sö 206 in Rundata.
- ^ Entry Sö 347 in Rundata.
- ^ Entry Sö 213 in Rundata.
- ^ Inorganic Chemistry,Egon Wiberg, Arnold Frederick Holleman Elsevier 2001 ISBN 0123526515
- ^ Harrison & Svensson 2007:209
- ^ Jansson 1987:154
- ^ a b Snaedal & Åhlen 2004:33-34