Quipu
Quipu (aynı zamanda khipu olarak da yazılır), Güney Amerika And Dağları bölgesindeki birçok kültür tarafından tarihsel olarak kullanılan tellerden yapılmış kayıt tekniğidir.[1] Bir quipu genellikle pamuk veya devegil liflerinden oluşuyordu.[2] İnka halkı onları veri toplamak ve kayıt tutmak, vergi yükümlülüklerini izlemek, nüfus sayımı kayıtları, takvim bilgileri toplamak ve askeri organizasyon için kullandı. Kordonlar, düğümler halinde kodlanmış sayısal ve diğer değerleri, genellikle on tabanlı bir konum sisteminde depoladı. Bir quipu'nun yalnızca birkaç veya binlerce teli olabilir. Quipus'un konfigürasyonu "sicimli paspaslarla karşılaştırılmıştır. Arkeolojik kanıtlar ayrıca ince oyulmuş ahşabın renkli kordonların ekleneceği ve belki de daha sağlam bir taban olarak kullanıldığını göstermiştir.[3] Nispeten az sayıda quipu günümüze ulaşabilmiştir.
Belirsiz bir şekilde quipus olarak tanımlanabilen nesneler, arkeolojik kayıtlarda ilk olarak MS 1. bin yılda ortaya çıkar[4] (tartışılan quipus çok daha eski olmasına rağmen[5]). Daha sonra Cusco Krallığı'nın ve daha sonra MS 1100'den 1532'ye kadar And Dağları boyunca gelişen İnka İmparatorluğu'nun yönetiminde önemli bir rol oynadılar. Bölge İspanyol İmparatorluğu'na katıldıktan sonra, quipus'un yerini çoğunlukla Avrupa yazı ve sayı sistemleri aldı ve bazı quipu'lar putperest olarak tanımlandı ve yok edildi, ancak bazı İspanyollar quipu kayıt sisteminin sömürge yönetiminin ihtiyaçlarına uyarlanmasını destekledi ve bazı rahipler, quipus'un dini amaçlar için kullanılmasını savundu. Birkaç modern köyde quipus, yerel topluluk için önemli öğeler olmaya devam etti. Birçoğu türbelerde saklandığından, kaç tane sağlam quipusun hala var olduğu ve nerede olduğu belirsizdir.
Quipu ile ilgisi olmayan düğümlü ipler, eski Çinliler, Tibetliler ve Japonlar tarafından bilgileri kaydetmek için kullanılmıştır.[6][7][8][9][10] "Quipu" İspanyolca yazımdır ve İngilizce'de en yaygın bu şekilde kullanılır.[11] Khipu (telaffuz [ˈkʰɪpʊ], çoğul: khipukuna) Cusco Quechua'da "düğüm" anlamına gelen kelimedir. Çoğu Quechua çeşidinde bu terim kipu'dur.
Etimoloji
[değiştir | kaynağı değiştir]"Quipu", "düğüm" veya "düğüm atmak" anlamına gelen bir Quechua kelimesidir. "Qipu" ve "khipu" terimleri, aynı kelimenin yazım varyasyonlarıdır. "Quipu" geleneksel İspanyolca yazım biçimidir, "khipu" ise yakın geçmişteki Quechuan ve Aymaran yazım değişimini yansıtır.
İşlev
[değiştir | kaynağı değiştir]Araştırmacılar tarafından bugüne kadar incelenen quipus hakkında kaydedilen bilgilerin çoğu, ondalık sistemdeki sayılardan oluşmaktadır: örneğin "Hintli şefler hangi eyaletin diğerinden daha fazla kaybettiğini tespit ediyor ve aralarındaki kayıpları dengeliyor" gibi. İspanyol işgali.İspanyolların Peru'yu fethinin ilk yıllarında, İspanyol yetkililer yerel haraç ödemeleri veya mal üretimi konusundaki anlaşmazlıkları çözmek için genellikle quipus'a güveniyorlardı. Quipucamayocs (Quechua khipu kamayuq "khipu uzmanı", çoğul: khipu kamayuqkuna), defter tutmalarının geçmiş ödemelerin geçerli belgeleri olarak kabul edildiği mahkemeye çağrılabilirdi.
Bazı düğümlerin yanı sıra renk gibi diğer özelliklerin deşifre edilmemiş sayısal olmayan bilgileri temsil ettiği düşünülmektedir. Genel olarak sistemin alfabedeki harflere benzer fonetik semboller içermediği düşünülmektedir. Ancak Gary Urton, quipus'un fonolojik veya logografik verileri kaydedebilen ikili bir sistem kullandığını öne sürdü.
Herhangi bir yerli Peru dili ile quipus arasında açık bir bağlantının olmaması, tarihsel olarak quipus'un glottografik bir yazı sistemi olmadığı ve fonetik göndergesi olmadığı varsayımına yol açmıştır. Wisconsin Üniversitesi'nden Frank Salomon, quipus'un aslında semasiografik bir dil, bilgi ileten ancak belirli bir dilin konuşma sesleriyle doğrudan ilgili olmayan temsili semboller sistemi - müzik notasyonu veya sayılar gibi - olduğunu savundu. Gary Urton tarafından başlatılan Khipu Veritabanı Projesi (KDP), bir quipu'daki (bir köyün adı olan Puruchuco) ilk kelimenin kodunu çözmüş olabilir. Bu varsayım doğruysa, quipus, 3 boyutlu bir sistemde kaydedilen karmaşık bir dilin bilinen tek örneğidir.
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Neuman, William (2 Ocak 2016). "Untangling an Accounting Tool and an Ancient Inca Mystery". New York Times. 8 Ocak 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Ocak 2016.
- ^ Pärssinen, Martti (1992). Tawantinsuyu: The Inca State and Its Political Organization. SHS. ss. 26-51. ISBN 978-951-8915-62-4.
- ^ D'altroy, Terence N. (2001). 16–17
- ^ Urton, Gary. (2011). "Tying the Archive in Knots, or: Dying to Get into the Archive in Ancient Peru
- ^ Mann, C. C. (12 Ağustos 2005). "ARCHAEOLOGY: Unraveling Khipu's Secrets". Science. 309 (5737): 1008-1009. doi:10.1126/science.309.5737.1008. PMID 16099962.
- ^ 平成29年度 琉球大学附属図書館・琉球大学博物館（風樹館）企画展 石垣市制施行70周年記念企画展. www.lib.u-ryukyu.ac.jp (Çince). 4 Haziran 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Haziran 2021.
- ^ "Das Arithmeum »Frühere Veranstaltungen» Warazan – Datenspeicher aus Stroh" (Almanca). 6 Şubat 2006. 6 Şubat 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Haziran 2021.
Dank der Bemühungen von Professor Kurayoshi Takara von der Ryûkyû-Universität in Japan gelangte das Arithmeum in den Besitz von äußerst seltenen japanischen Rechenhilfsmitteln, den 'Warazan'. Übersetzt bedeutet das: 'rechnen mit Stroh'.
- ^ 新唐書/卷216上 [New book of Tang]. Wikisource (Çince). 14 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Eylül 2024.
- ^ Quipu, page 99: " [...] one can use the phrase chieh sheng chi shih, which means 'the memorandum or record of knotted cords,' to refer to how Chinese writing evolved before characters were invented."
- ^ Goetzfridt, Nicholas J. (20 Eylül 2007). "Polynesia". Pacific Ethnomathematics: A Bibliographic Study. Honolulu: University of Hawaiʻi Press. s. 26. ISBN 9780824874643.
[Elsdon] Best focuses on the use of knots (or quipus - a word he says originates from Peru, where knots were used similarly to Aotearoa/New Zealand, Hawaiʻi, and other parts of the Pacific) for tallying accounts, quantities of food, and conveying messages.
- ^ "quipu." Oxford Dictionary of English 2e, Oxford University Press, 2003.
Dış bağlantılar
[değiştir | kaynağı değiştir]
Wikimedia Commons'ta Quipu ile ilgili çoklu ortam belgeleri bulunur.
 | Kolomb-öncesi Çağ ile ilgili bu madde taslak seviyesindedir. Madde içeriğini genişleterek Vikipedi'ye katkı sağlayabilirsiniz. |
