Pul koleksiyonculuğu

1863 Tuğralı 1k tetbeş dörtlü blok Osmanlı posta pulu

Posta pullarını ve posta pullarıyla ilgili zarfları ve benzeri nesneleri toplama ve biriktirme işlemine pul koleksiyonculuğu böyle koleksiyon yapan kişilere ise pul koleksiyoncusu denir. Dünyada günümüzde yüz milyon civarında pul koleksiyoncusu olduğu tahmin edilmektedir.

Pul koleksiyonculuğu, pulları inceleyen bilim dalı olan filateli ile karıştırılmamalıdır. Her ne kadar filateli, pul koleksiyonculuğunu da içinde bir alt dal olarak barındırsa da pul koleksiyonculuğundan ibaret değildir. "Pul koleksiyonculuğu" yerine filateli kelimesinin kullanımı yaygın bir hatadır.

Tarihçe

Pul koleksiyonculuğu ilk defa Birleşik Krallık'ta 1840 yılında Penny Black denilen pul ile başlamıştır. Bu pulun üzerinde genç Kraliçe Victoria'nın resmi bulunmaktaydı. Pul, dantelleri olmadığı için makasla kesilerek kullanılmıştır. Penny black'in kullanılmayan örnekleri çok seyrek iken, kullanılan örnekleri oldukça yaygındır ve durumuna göre 25-150 dolar arası satılır hale gelmiştir.

Çocuklar ve gençler, 1860'lı yılların başlarında ve 1870'lerde pul biriktirmeye başlamışlar, yetişkinler ise bu durumu çocukça bir hareket olarak değerlendirmişlerdir.

1800'lerin sonlarında artık büyüyen bu koleksiyonculardan bazıları, sistematik olarak posta pullarını biriktirmeye başlamışlar ve konuyla ilgili kaynaklar yayınlamışlardır.

1920'lerin sonuna kadar pul koleksiyoncularının sayısı çok artmamışsa da, bu tarihten sonra pul değerlerinin yükselmesi ile halkın ilgisi artmaya başlamıştır. Bu erken dönem posta pulların pek azının iyi şartlarda saklanmış olması değerlerinin hızla artmasının nedenidir. Bu eski pulların özellikle ikili, üçlü veya daha büyük bloklar olarak bulunması çok zordur.

1920'lerde görülen bu hızlı artış nedeni ile pek çok Amerikalı koleksiyoncu ileride değerinin hızla artacağı ümidi ile dönemin ABD pullarını stoklamıştır. Doğal olarak 1930'lu yılların pulları böyle çok miktarda stoklandığı ve kolaylıkla bulunduğu için değerlerinin artması da söz konusu olmamıştır. Bugün aradan 70 yıldan fazla geçmesine rağmen ABD'de 1930'lu yıllara ait pek çok pulu üzerinde yazılı değere yakın fiyat ile satın almak mümkün olabilmekte ve hatta bu dönem pulları bugün bile bazı kişilerce postada kullanılmaktadır.

1930 yılından beri basılan pek çok Amerikan pulu kolaylıkla ve fazla para harcanmadan elde edilebilir. Buna karşılık üzerinde yazılı değer yüksek olan pullardan bazılarının değeri önemli oranda artmıştır. Örnek olarak 2,60 $ değerli ABD Graf Zeplin pulu yüksek fiyatlar ile satılmaktadır. Diğer yüksek fiyatlara satılan pullar ise bulunması zor olan erörler, popüler ülkelere ait hatıra blokları, tabaka numaralı pullar gibi nispeten biraz daha zor bulunan pullardır.

Türk pullarında ise, İkinci Dünya Savaşı sonrasında refah seviyesinin bir miktar yükselmesiyle pul koleksiyoncuları sayıca artmış ve zorlukla bulunan erken dönem pulların fiyatları çok hızlı şekilde yükselmiştir. Koleksiyoncular, hatta koleksiyoncu olmayanlar bile değerlerinin hızla artacağı ümidi ile 1940'ların sonlarına ve 1950'li yıllara ait pulları bol miktarda alarak stoklamışlardır. Günümüzde aradan 60 yıldan fazla geçmesine karşılık bu döneme ait pulları rahatlıkla bulmak ve ucuz fiyatlardan almak imkânı vardır. Buna karşılık koleksiyoncular bazı hatıra blokları, resmi pullar ve erörler için zor bulunmaları nedeni daha yüksek fiyatlar ödemektedirler. Zamkı diğerlerine oranla daha hassas olan pullar saklanmaları sırasında bozulabildiği için, bunlarında koleksiyonluk temiz durumda olanların fiyatları daha yüksektir.

Pul koleksiyonculuğunun geleceği

Günümüzde telekomünikasyon imkânlarının gelişmesi ve elektronik ortam kullanımının yaygınlaşması ile pul koleksiyonculuğunun artık sona ermekte olduğu ve benzeri kötümser yorumlar yapanlar artmaktadır. Buna karşılık 20. yüzyıl başlarında telgraf, kısa bir dönem sonra telefonun geliştirilmesi ile benzeri yorumlar yapanlar olduğu düşünüldüğünde bu kötümser yorumların doğru olup olmadığı ancak zaman ile anlaşılabilecektir. Günümüzde klasik döneme ait olan pulların değeri sürekli arttığı için basit bir uğraşı alanı olarak değil bir yatırım alanı olarak görülmekte ve nadir olan pullar ile zarflar sürekli yeni rekorlar kırmaktadırlar. Pul koleksiyonculuğunun geleceği konusunda iyimser olanlar bu kırılan rekorların kendilerini doğruladığını iddia etmekte ve pul koleksiyonlarının değerlerinin gittikçe artacağını savunmaktadırlar.

Pul nasıl toplanır?

Pul koleksiyonculuğu geçmişte damgalı pulların biriktirilmesi ile başlamıştır. Koleksiyoncuların ellerine geçen zarfları biriktirip pullarını usulüne uygun olarak çıkararak toplaması, fazlalarını aralarında değiş tokuş etmeleri şeklinde uygulanan geçmişteki yöntemler günümüzde geçerliliğini yitirmiştir. Bunun kuşkusuz en önemli nedeni posta gönderilerinde artık pul yerine çoğunlukla ücret ödeme makinesi kullanılmasıdır. Bir ücret ödemeden ele geçen damgalı pulların toplanabilmesi, bunların ayrılarak incelenmesi ve pul kataloglarında aranarak sıraya dizilmesi şeklindeki klasik diyebileceğimiz yöntemlerin geçerliliği son derece azalmıştır.

Pul koleksiyonu yapanların bugün tercih etmesi gereken bilinçli ve sistemli bir koleksiyon ortaya çıkarmak olmalıdır. Türk pulları koleksiyonu yapanların yeni çıkan pulları sistemli ve eksiksiz olarak edinmesi gerekmektedir, eksiksizden anlaşılması gereken ise anma pullarının, posta pullarının, özel blokların ve resmi pulların ayrım yapmadan toplanması gerektiğidir. Bu şekilde sistemli olarak alınan pullar ile koleksiyon ileri götürülürken geçmiş seneleri de imkânlar ölçüsünde yıllık takım halinde alarak koleksiyonunun geriye götürülmesi de önerilir. Bir diğer seçenek ise "konulu pul koleksiyonu" yapmaktır, seçilecek konu bilgi sahibi olunan bir konu olabileceği gibi ilgi duyulan ve bilgi edinilmek istenen bir konu da olabilir, bir konuyu pullar aracılığı ile bir hikâye olarak anlatmak da seçilebilir.

Pul edinmenin en ucuz yöntemi PTT filateli abonesi olmaktır. Hangi pulun değerinin artacağını önceden belirlemek zor olduğu için PTT tarafından çıkarılan bütün pulların ayrımsız olarak alınması doğru olacaktır. Koleksiyon ileri doğru götürülürken pul katalogları yardımı ile geçmişte çıkarılan pullar incelenerek olanaklar çerçevesinde geriye götürülmesi önerilmektedir. Pullar internette bulunan alış-veriş sitelerindeki güvenilir satıcılardan alınabileceği gibi pul dükkânlarından da alınabilir. Fiyatları yüksek pullar için ise senede birkaç defa açık arttırma (müzayede) yapan kuruluşların satışlarından veya güvenilir pul tüccarlarından pulların görülerek alınması en doğrusudur. Koleksiyonların geliştirilmesinde en önemli şey bilgi olduğundan bilgi sahibi olana kadar beklenmeli ve imkânların zorlanmamasına dikkat edilmelidir.

Pul koleksiyonculuğunda kullanılan terimler^[1]

Posta pulları (Sürekli Pullar): Bu pullar çok sayıda basılır ve posta hizmetlerinde sürekli geçerli oldukları için "sürekli posta pulları" olarak da adlandırılırlar. Pullarda Atatürk ve Türk Meşhurları, Anadolu bitkileri, kır çiçekleri gibi konulara yer verilir.
Resmi posta pulları: 5584 sayılı Posta Kanunu'nun 21. maddesi gereğince genel bütçeye giren devlet daireleriyle katma ve özel bütçeli dairelerin, belediyelerin ve bunlara bağlı idare ve kurumların postaya verdikleri her türlü posta gönderilerinin ücretlerinin ödenmesinde kullanılmak üzere bastırılan pullardır.
Anma pulları (Hatıra pulları): Farklı konulara özel tasarımlarla hazırlanan bu pullar, tarihi, sosyal ve kültürel varlıklarımız, önemli olaylar, meşhur kişilerin doğum ve ölüm yıldönümleri, turistik yerler, nadir bitki ve hayvanlar gibi konuları anmak için basılır.
Artı değerli hatıra pulları: 9.6.1958 gün ve 7127 sayılı yasa gereği Sosyal Yardım Kurumlarının verdikleri hizmetlere maddi katkıda bulunmak için PTT Genel Müdürlüğü tarafından yılda bir veya iki kez basılan pullardır. Bu pulların üzerinde yazan posta değerinin yanında "+" ifadesi ile ilave değeri de gösterilir.
Uçak pulu: Uçakla gönderilecek postalar için öngörülen ücretlerde bastırılan ve üzerlerinde havacılıkla ilgili resimler bulunan pullardır.
Otomat pulu (ATM): Özel makinelerde ihtiyaca uygun değerde üretilen posta pullarıdır.
Tematik pul: Hayvan, bitki, spor, meşhur adamlar, tablolar, taşıtlar gibi belli konuların resimlerini taşıyan pullardır.
Bandaletli pullar: Basılan pul tabakasında pulların yanında pullar ile aynı büyüklükte ayrılan bölümlere çeşitli yazılar ve desenlerin basıldığı pullardır.
Takse pulu: Postaya verildiği sırada ücreti hiç ödenmemiş veya eksik ödenmiş posta gönderilerinin alıcılarından veya gerektiğinde göndericilerinden alınan ücretler için kullanılan pullardır.
Tet-Beş: Birbirine ters olarak basılmış iki pula denir. Bunlar baş başa ters, yan yana ters ve ayak ayağa ters basılmış olabilir.
Föyye: Üzerinde dantelli veya dantelsiz bir veya birkaç pul basılmış olan ve kenarlarında çoğu zaman yazılar taşıyan küçük pul tabakasıdır.
Sürşarj: Daha önceden tedavüle çıkartılmış olan pulları tekrar kullanmak gayesi ile üzerlerindeki değerlerini değiştirerek veya değiştirmeksizin başka bir olayı anmak veya pulun çıkarılış amacını değiştirmek için yeni yazılar, rakamlar veya motifler basılması işlemidir.
Posta pulu karneleri: Genelde 10-20 adet posta pulundan oluşan bir veya daha fazla, küçük karne yaprağının karton bir kapak içinde kıvrılarak yerleştirilmesi ile oluşur.
Erör: Değerli kağıtların basımı veya zımbalanması sırasında oluşan hataya denir. Örneğin, baskı kalıbındaki hatadan dolayı meydana gelen klişe erörü, baskı işlemi sırasında herhangi bir rengin basılmasının unutulması sonucunda oluşan renk erörü, perforaj işleminde unutulan zımbalama sonucu oluşan kısmen ve/veya tamamen dantelsiz erörü gibi.
Varyete: Bir pulun Posta İşletmesinin kontrolü altında ve çok sayıda farklı şekillerde basılmasıdır. Varyete hatalı baskı (erör) değildir.
Portföy: Bir hatıra pulu için bastırılan ve içinde söz konusu anma pulu, bununla ilgili ilk gün zarfı, kart veya öteki yayınlar bulunan filatelik dosyadır.
Santre: Bir pulun resmini çevreleyen çerçevenin (formanın) pul kağıdının tam ortasına basılmış olması halidir. Bu pulda resim, dantelli kenarlardan eşit uzaklıktadır.
Seri: Aynı isim altında çıkarılan aynı veya değişik değerdeki birden fazla pulların tamamına bir seri adı verilir.
4'lü Blok: Birbirinden ayrılmamış, 2'si üstte, 2'si altta 4 puldan meydana gelen pul grubudur.
Lejand: Pul üzerindeki yazılara verilen isimdir.
Şarniyer: Pulların bir albüme tutturulmasına yarayan küçük zamklı şeffaf kağıt parçasına verilen isimdir.
İlk gün zarfı (FDC): Bir posta pulunun veya posta pulu serisinin satışa sunulduğu ilk gün zarfa yapıştırılarak damgalanması ile hazırlanan zarflara verilen isimdir.
Özel gün zarfı: Üzerlerine yapıştırılan pula özel bir filatelik damga basılan, damga konusu ile ilgili yazı ve motifler taşıyan özel zarflardır.
Marj: Pul tabakalarının ve anma bloklarının kenarlarında ve pulların çerçeveleri dışında kalan baskısız kısımlardır.
Antiye: Üzerinde alınacak ücreti gösterir pul baskısı bulunan resimli veya resimsiz posta kartlarına verilen isimdir.
Perforaj: Tabakalardaki ve anma bloklarındaki pulların birbirinden kolayca ayrılabilmeleri için aralarına özel zımba makinesiyle yapılan delik açma işlemidir.
Emisyon: Bir değerli kağıdın veya pulun belirtildiği gün kullanıma çıkarılmasına denir.
Dantel: Perforaj işlemi sonunda pulların kenarlarında oluşan doğrusal hat şeklindeki delik dizisine dantel denir. Lineer, kutu ve blok dantel türleri vardır.
Forma: Pul üzerindeki resimli kısmın, kenar açıklıkları hariç, boyutuna verilen isimdir. Örneğin 25×40 mm gibi.
Tiraj: Pul ve/veya değerli kağıtların baskı adedine denir.
Filigran: Pulların basımındaki sahteciliği önlemek için bazı pulların kağıdında bulunan ve kuvvetli ışığa veya siyah zemin üzerine tutulduğunda fark edilebilen şekil, yazı veya motif gibi işaretlere denir.
Maksimumkart: Posta pulundaki temayla uyumlu karpostalın, resimli yüzüne yapıştırılmış olan pula tatbik edilmiş olan damganın hepsinin birbiriyle bağlantılı olduğu kartlardır.
Flam: Ücret ödeme makinalarında tarih damgasının yanına basılan 3,3 x 4,4 cm. boyutunda, dörtgen şeklinde olup, içinde reklam, slogan vb. bulunan damga izidir.

Pulların satılması

Pul koleksiyonculuğu kültürel bir uğraşı olarak görülmeli ve yapılan koleksiyondan parasal kazançlar elde etmek asıl amaç olmamalıdır; asıl amaç zamanın hoşa giden bir uğraşı ile değerlendirilmesidir ve koleksiyon yapmanın kişinin bilgisine ve kültürüne yapacağı katkıların göz önüne alınması gerekir. Bütün bunlara karşın doğal olarak yıllarca emek verilen bir koleksiyona harcanan paraların bir karşılığı olmalıdır.

Pul koleksiyonunun maddi değerini aşağı yukarı belirlemek için ilk yapılması gereken bir pul kataloğu edinilerek, koleksiyonun maddi değerinin katalog fiyatları kullanılarak hesaplanmasıdır. Bu şekilde hesaplanan fiyat esas olarak bir referanstır. Koleksiyonda katalog fiyatı yüksek pullar yok ise yapılabilecek şey koleksiyonu birkaç pul tüccarına gösterip fiyat alarak değerlendirmek olacaktır. Şu unutulmamalıdır ki sistemli ve eksiksiz bir koleksiyon benzerlerine göre daha kolay değerini bulacaktır, ancak sistemsiz yapılan koleksiyonları belki değerlendirmek bile mümkün olmayacaktır. Eğer koleksiyonda katalog değeri yüksek pullar var ise bunların açık arttırmalarda değerlendirilmesi düşünülmelidir.

Pullar içinde diğer pek çok mal veya ürün gibi fiyatlarının yükseldiği ve indiği dönemler vardır, pullarını elden çıkarmak isteyenlerin bu dönemleri göz önüne alması da ayrıca önemlidir. Eğer pulların fiyatlarının düşük olduğu bir dönemde koleksiyon elden çıkartılmak istenirse koleksiyonun maddi karşılığı alınamayabilir, koleksiyonun fazla bir maddi harcama yapmadan ileri götürülebileceği ve ileride daha yüksek bir fiyat ile satılabileceği unutulmamalıdır.

Kullanılan araçlar ve yöntemler

Pul toplamak için herhangi bir araca gerek duyulmamaktadır. Ancak koleksiyoncuların çoğu, pullarını daha iyi sergilemek, korumak ve inceleyebilmek için önemli harcamalar yapmaktan kaçınmazlar.

Pulları muhafaza etmenin en kolay ve en ucuz yolu bunların şeffaf selofan zarflarda toplanması, zarfların da nem, güneş ve sıcaktan uzak bir kutuya konulması şeklinde yapılabilir. Ancak bu yöntemin uygulanması pulların sergilenmesi veya başka şekillerde kullanılmasında pek işe yaramamaktadır.

Pulların albümlere yerleştirilmesi durumunda ise koleksiyonlar çok daha kolay gözden geçirilebilmekte ve sergilenebilmektedirler. Pullar koleksiyoncunun tercihine bağlı olarak, ülkeler, konular ve hatta sonuçta göze hoş gelmek kaydıyla, ebatlarına göre bile sergilenebilmektedirler.

Saydam plastik pencereli albümler pullar için en güvenli saklama aracıdır.
Her bir ülke için özel bilgi kutucuğu bulunan 1930'lu yıllara ait bir pul albümü.
Saat yönünde: Şarniyer ile pulların tutturulması, yapışkandan zarar görmüş bir pul.
Bir büyüteç
Odontometre olarak adlandırılan dantel (perforasyon) ölçme cetveli.
Pul maşası pulları terli ve yağlı ellerimizin temasından uzak tutar.