Kayısı
| Kayısı | |||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | |||||||||||||||||
| Korunma durumu | |||||||||||||||||
 Durumu belirsiz (IUCN 3.1) | |||||||||||||||||
Biyolojik sınıflandırma  | |||||||||||||||||
| |||||||||||||||||
| İkili adlandırma | |||||||||||||||||
| Prunus armeniaca L., Sp. Pl.: 474 (1753).
| |||||||||||||||||
Kayısı (Prunus armeniaca), Rosaceae (gülgiller) familyasından, 2–10 m yüksekliğinde, dikensi ve tüysüz, Prunus cinsinden bir ağaçtır. Yerli yayılımı, kapsamlı tarih öncesi ekimi nedeniyle biraz belirsizdir. Genetik araştırmalar, Orta Asya'nın ana vatanı olduğunu göstermektedir.[1][2] Birçok ülkede yaygın olarak yetiştirilir ve birçok yerde yabani olarak bulunur.[3][4][5]
Etimoloji
[değiştir | kaynağı değiştir]Kayısı kelimesi, kökeni Arapça ḳys kökünden gelen ve “zerdalinin iyi ve iri cinsi” manasındaki قَيْسِي (ḳaysī) sözcüğünden alıntıdır. Bu sözcük Arapça “kıyaslama, ölçme” anlamındaki قيس (ḳays) sözcüğünden +ī ekiyle türetilmiştir. Türkçede ilk olarak 1360'a tarihlenen Dânişmendnâme eserinde bahsi geçmektedir.[6]
Zerdali, Türkiye'nin bazı bölgelerinde genel olarak kayısı anlamında kullanılabilmekle birlikte, kayısının Akdeniz'de yetişen daha küçük meyveli kültivarlarına atıfta da bulunabilir.[7] Tarihi açıdan zerdali kayısıyı belirtmek için kullanılmasına rağmen günümüzde bu anlamlara evrilmiştir. Zerdali kelimesinin kökeni Farsça "kayısı” manasındaki زرد الو (zardālū) sözcüğünden alıntıdır. Bu sözcük motamot çevrildiği takdirde "sarı erik" anlamına gelir ve Farsça "sarı" manasındaki زرد (zard) ve erik cinsi meyvelerin genel adı olarak kullanılan آلو (ālū) sözcüklerinin bileşiğidir. Türkçede ilk kullanımı 1400'lerin öncesinde görülmektedir.[8]
Meyve Klasik Dönem'de Yunan kaynaklarında Ermenistan ile ilişkili isimler (Ἀρμενιακὰ) ile bilinmekteydi. Bitkinin isminin bir bilimsel kaynakta Ermenistan ile özdeşleştirilmesi ilk olarak İsviçreli botanist Gaspard Bauhin'in 1623'te yazılmış Pinax Theatri Botanici türe "Ermenistan elması" anlamına gelen Mala armeniaca denmesiyle kaydedilmiştir. Bu kalıp Gaius Plinius Secundus'a atfedilse de bu savı destekleyen bir kaynak yoktur. Linnaeus Bauhin'in ismini 1753'te yayımladığı Species Plantarum eserinde kullanmasıyla Prunus armeniaca Linnaeus sistemine girmiştir.[9]
Latincede "zamanından önce olgunlaşan" anlamına gelen ve kayısının şeftaliden önce olgunlaşmasına atıfta bulunan (persica) praecocia söz öbeğiyle bilinen kayısı, daha sonra Grekçeye πραικόκιον (praikókion) olarak alıntılanmıştır. Bu dilden Süryaniceye ܒܪܩܘܩܐ (bārqoqa), Süryaniceden Arapçaya البرقوق (al-barqūq) olarak geçmiştir. Avrupa'da konuşulan pek çok dilde kayısı için kullanılan kelimelerin kökeni Arapça al-barqūq/barquq kelimelerine dayanır. Bu örnekler arasından İspanyolca (albaricoque), İtalyanca (albicocca) İngilizce (apricot) Fransızca (abricot), Katalanca (albercoc), Almanca (Aprikose), Baskça (arbeletxeko), Rusça, Adıgece ve Tatarca (абрико́с) yer alır.
Açıklama
[değiştir | kaynağı değiştir]
Prunus armeniaca 8-12 metre (26-39 ft) 40 santimetre (16 in) kadar gövde ile çapında ve yoğun, yayılan bir kanopi. Yapraklar oval, 5-9 santimetre (2,0-3,5 in) uzun ve 4-8 santimetre (1,6-3,1 in) genişliğinde, yuvarlak tabanlı, sivri uçlu ve ince tırtıklı kenarlı küçük bir ağaçtır. Çiçekler 2-45 santimetre (0,8-17,7 in) çapında, beş beyaz ila pembemsi yaprakları ile; İlkbaharda yapraklardan önce tek başlarına veya çiftler halinde üretilirler. Küçük bir şeftaliye benzer bir sert çekirdekli 15-25 santimetre (5,9-9,8 in) çapında (bazı modern çeşitlerde daha büyük) meyveleri (drupa) vardır. sarıdan turuncuya, genellikle güneşe en çok maruz kalan tarafta kırmızı renkte; yüzeyi pürüzsüz (botanik olarak tüysüz olarak tanımlanır) veya kadifemsi ve çok kısa tüylü (botanik olarak: tüylü) olabilir. Meyve eti genellikle serttir ve çok sulu değildir. Tadı tatlıdan ekşiye kadar değişebilir. Tek tohum, bir taraftan aşağı doğru inen üç sırt dışında, grenli, pürüzsüz bir dokuya sahip, genellikle "taş" olarak adlandırılan sert, taşlı bir kabuğun içine yerleştirilmiştir.[10][11]
Varyeteler
[değiştir | kaynağı değiştir]Çin Bitki Örtüsü ve Yaşam Kataloğu'na göre altı çeşit P. armeniaca vardır:[11][12]
- Prunus armeniaca var. ansu - ansu kayısısı (Japonca: anzu), pembe çiçekli, Doğu Asya
- Prunus armeniaca var. armeniaca - yaygın kayısı, Orta Asya ve Çin
- Prunus armeniaca var. holosericea - Tibet kayısısı, Çinghay, Şensi, Siçuan ve Tibet
- Prunus armeniaca var. meixianensis - Mei County kayısısı, çift çiçekli, Şensi
- Prunus armeniaca var. xiongyueensis - Xiongyue kayısısı, Liaoning
- Prunus armeniaca var. zhidanensis - Zhidan kayısısı, Ningxia, Çinghay, Shaanxi ve Shanxi
Yetiştirme ve kullanımlar
[değiştir | kaynağı değiştir]Kökeni, evcilleştirme ve yayılma
[değiştir | kaynağı değiştir]
Sovyet botanikçi Nikolai Vavilov'a göre P. armeniaca'nın ana vatanı, evcilleştirilmesinin gerçekleştiği yer olan Orta Asya'dır ve Çin başka bir evcilleştirme merkezidir.[13] Bu hipotez genetik çalışmalarla doğrulanmıştır.[1][2]
P. armeniaca'nın demografik tarihinde en az üç bağımsız evcilleştirme olayı vardır:[1]
- Güney Orta Asya'daki (Kırgızistan) yabani popülasyonlardan biri, Güney Orta Asya ve Kuzey Güney Asya'da ekili kayısı oluşumuna neden olmuştur.
- Kuzey Orta Asya'daki (Kazakistan) yabani popülasyonlardan olan kayısı, Kuzey Orta Asya, Batı Asya (daha önce varsayılan menşe yeri olan Ermenistan dâhil), Avrupa ve Kuzey Afrika'da ekili kayısının oluşmasına neden olmuştur.
- Üçüncüsü Çin'de meydana geldi ve Doğu Asya'da kayısı yetiştiriciliğine yol açtı. Kuzey Orta Asya'daki vahşi popülasyonları ve / veya P. sibirica ile melezlerini içermekteydi.
Evcilleştirilmiş kayısı batıya iki ana yoldan yayılmıştır: biri Orta Asya → Batı Asya → Akdeniz Avrupa ve Kuzey Afrika, diğeri Orta Asya → Kıta Avrupası'dır. Ayrıca Japonya'dan yetiştirilen kayısının Akdeniz Avrupa'sına çok az katkısı olmuştur.[2]
Yetiştirme tarihi
[değiştir | kaynağı değiştir]Kayısı, eski çağlarda Ermenistan'da biliniyordu ve orada o kadar uzun zamandır yetiştirilmekteydi ki daha önceleri kayısının ana vatanının Ermenistan olduğu düşünülmekteydi.[14] Ermenistan, Garni'de yapılan bir arkeolojik kazıda, Kalkolitik döneme ait bir alanda kayısı tohumları bulunmuştur.[15] Bilimsel adı Prunus armeniaca (Ermeni eriği) bu varsayımdan gelmektedir. Üstelik, Belçikalı arborist Baron de Poerderlé 1770'lerde bu konu hakkında "Cet arbre tire son nom de l'Arménie, region d'Asie, d'où il est originaire et d'où il fut porté en Europe..." ("Bu ağaç adını, doğduğu yer olan ve Avrupa'ya getirildiği Asya ülkesi olan Ermenistan'dan alır... " ) demiştir.[16] Bugün Ermenistan'da 50 civarında kayısı çeşidi yetiştirilmektedir.
Kayısı, MÖ 1000'den sonra Çin'de yetiştirilmektedir.[17] Yaklaşık yedinci yüzyıldan itibaren Çin'deki kayısılar, tuzlama ve tütsüleme ve daha yaygın kurutma gibi çeşitli yöntemlerle korunmuştur. Hubei, siyah füme kayısıları ile ünlüdür.[18]
Yunanistan'a girişi Büyük İskender ile ilişkilendirilmektedir.[19]
Kayısı, antik çağlardan beri İran'da yetiştirilmektedir ve kuru olanlar, İran ticaret yollarında önemli bir üründür. Kayısı, günümüz İran'ında önemini sürdürmektedir.[kaynak belirtilmeli]
İspanya Endülüs'te Kayısı yetiştiriciliği üzerine bir makale, İbnü'l-Evvam'ın 12. yüzyıl tarımsal çalışmasında, Book on Agriculture'da yayımlandı.[20]
Mısırlılar genellikle kayısıları kurutur, tatlandırıcı ekler ve daha sonra bunları amar al-dīn adlı bir içecek yapmak için kullanırlar.[kaynak belirtilmeli]
İngiltere'de 17. yüzyılda kayısı yağı, tümörler, şişlikler ve ülserlere karşı etkili olan şifalı bitkiler tedavilerinde kullanılmıştır.[21]
17. yüzyılda İngiliz yerleşimciler kayısıyı Yeni Dünya'daki İngiliz kolonilerine getirdiler. Modern Amerikan kayısı üretiminin çoğu, İspanyol misyonerler tarafından Batı Kıyısı'na taşınan fidelerden geliyor. ABD ticari üretiminin neredeyse tamamı Kaliforniya'da, bir kısmı da Washington ve Utah'da gerçekleşir.
Günümüzde kayısı yetiştiriciliği, büyüme ihtiyaçlarını karşılayabilecek iklime sahip dünyanın her yerine yayılmıştır.
Kullanımlar
[değiştir | kaynağı değiştir]Orta Asya'da ve Akdeniz çevresinde yetişen kayısının çekirdekleri veya çekirdekleri o kadar tatlıdır ki, badem yerine kullanılabilir.[kaynak belirtilmeli] İtalyan likörü amaretto ve amaretti biscotti, badem yerine kayısı çekirdeği özü ile tatlandırılmıştır.[kaynak belirtilmeli] Bu çeşit çekirdekleri preslenen ve badem yağı olarak bilinen, yemeklik yağ olarak kullanılmıştır. Çekirdekler %2,05 ile %2,40 arasında hidrojen siyanür içerir, ancak normal tüketim ciddi anlamda sorun teşkil etmez.[22][netleştirme gerekli]
Kültürdeki yeri
[değiştir | kaynağı değiştir]
Çinliler kayısıyı eğitim ve tıpla ilişkilendirmektedir. Örneğin klasik kelime 杏壇 (kelimenin tam anlamıyla: 'kayısı altar') 'eğitim dairesi' anlamında, hâlen yaygın olarak yazı dilinde kullanılır. MÖ 4. yüzyılda Çinli bir filozof olan Chuang Tzu , Konfüçyüs'ün öğrencilerine kayısı ağaçlarıyla çevrili bir forumda öğrettiği bir hikâye anlatmıştır.[23] Tıpla ilişki, kayısı çekirdeklerinin geleneksel Çin tıbbında bir bileşen olarak yaygın kullanımından ve Üç Krallık döneminde hastalarından başka hiçbir ödeme talep etmeyen doktor Dong Feng'in (董 奉) hikâyesinden kaynaklanmaktadır. hastalıklarından kurtulmak için bahçesine kayısı ağaçları diktiklerini ve bunun sonucunda büyük bir kayısı ağacı korusu ve düzenli olarak tıbbi malzemeler sağladıklarını söyledi. "Kayısı Korusu Uzmanı" (杏林 高手) terimi hala hekimlere şiirsel bir gönderme olarak kullanılmaktadır.
Ermenistan'da kayısı ağacının ahşabı, Ermenistan'da popüler bir nefesli çalgı olan ve aynı zamanda kayısı piposu olarak da adlandırılan duduk gibi ahşap oymalarında kullanılmaktadır. Kayısı ağacından el yapımı birtakım hediyelik eşyalar da yapılır.
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ a b c Liu (2019). "The complex evolutionary history of apricots: Species divergence, gene flow and multiple domestication events". Molecular Ecology (İngilizce). 28 (24): 5299-5314. doi:10.1111/mec.15296. ISSN 1365-294X. PMID 31677192. 23 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Kasım 2021.
- ^ a b c Bourguiba (2020). "Genetic structure of a worldwide germplasm collection of Prunus armeniaca L. reveals three major diffusion routes for varieties coming from the species' center of origin". Frontiers in Plant Science (İngilizce). 11: 638. doi:10.3389/fpls.2020.00638. ISSN 1664-462X. PMC 7261834 $2. PMID 32523597. 8 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Kasım 2021.
- ^ "Flora of North America, Prunus armeniaca Linnaeus, 1753". 14 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Kasım 2021.
- ^ "Prunus armeniaca : Apricot – Atlas of Living Australia". bie.ala.org.au. 15 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Altervista Flora Italiana, Albicocco, Prunus armeniaca L. 20 Nisan 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. includes photos and European distribution map
- ^ "kayısı". Nişanyan Sözlük. 17 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ocak 2023.
- ^ TDK Güncel Sözlük "zerdali" maddesi
- ^ "zerdali". Nişanyan Sözlük. 14 Ocak 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ocak 2023.
- ^ Linnaeus, C. (1753). Species Plantarum 1:474.
- ^ Rushforth, K. (1999).
- ^ a b Wu, Z.Y., (Ed.) (2003). "Armeniaca Scopoli" (PDF). Flora of China. 9. Beijing & St. Louis: Science Press & Missouri Botanical Garden Press. ss. 396-401.
- ^ "Prunus armeniaca L". Catalogue of Life. 19 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Şubat 2021.
- ^ Origin, Variation, Immunity and Breeding of Cultivated Plants: Phytogeographic Basis of Plant Breeding. Chester, K. Starr tarafından çevrildi. Redwood City Seed Company. 1987 [1951]. ISBN 9780933421189.
- ^ "VII Symposium on Apricot Culture and Decline". International Society for Horticultural Science. 21 Mayıs 2003 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Haziran 2012.
- ^ Arakelyan, B. (1968).
- ^ Manuel de l'Arboriste et du Forestier Belgiques: Seconde Édition: Tome Premier. Brüksel: Emmanuel Flon. 1788. s. 682.
- ^ Domestication of Plants in the Old World. Oxford University Press. 2012. s. 144.
- ^ Davidson, Alan.
- ^ Huxley, A., ed. (1992).
- ^ Le livre de l'agriculture d'Ibn-al-Awam (kitab-al-felahah) (Fransızca). Paris: A. Franck. 1864. ss. 313-315 (ch. 7 - Article 40). OCLC 780050566.
- ^ Medical botany: plants affecting human health. Hoboken, New Jersey: John Wiley & Sons. 2003. s. 214. ISBN 978-0-471-62882-8. 20 Nisan 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Kasım 2021.
- ^ Medicinal and Poisonous Plants of Southern and Eastern Africa – Watt & Breyer-Brandwijk (1962)
- ^ "《莊子·漁父》". Ctext.org. 22 Mayıs 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Haziran 2012.
