İçeriğe atla

Nesâyihü'l-Vüzerâ ve'l-Ümerâ

Vikipedi, özgür ansiklopedi

Nesâyihü'l-Vüzerâ ve'l-Ümerâ ya da Hüseyin Ragıp Uğural'ın adlandırmasıyla Devlet Adamına Öğütler,[1] III. Ahmed döneminde yaşamış Defterdar Sarı Mehmed Paşa'nın dokuz bölümden oluşan ve nasihatname türünde sayılabilecek eseri. İsim konusunda farklı telifleri bulunan[2][3] fakat yaygın olarak "Nesâyihü’l-Vüzerâ ve’l-Ümerâ" şeklinde bilinen bu eser Koçi Bey Risalesi ve Lütfi Paşa’nın Asafnâmesi gibi Osmanlı devlet teşkilatının bozulması üzerine yazılan ve birtakım çözüm önerilerinde bulunan bir eserdir. Dönem koşulları, bozulan siyasi düzen, Osmanlı modernleşmesinin geçirdiği zihniyet evrimleri ve devlet yöneticilerinin entelektüel zekâlarını göstermesi bakımından Türkiye'de çağdaş düşünce tarihi alanında önemli bir kaynaktır. İçeriği sadrazamın ahlak ve davranış biçimleri, rüşvetin zararları, yeniçeri ocağının, bazı memurlukların, makam sahibi kişilerin ve halkın anlık durumu üzerinedir. Ordinaryüs profesör Hilmi Ziya Ülken bu eseri ekonomik ve siyasi bir tenkit ürünü olarak görerek çağdaşı Thomas More'un Ütopya'sı ile olan karşıtlığına dikkat çekmektedir.[4]

Arka planı ve içeriği

[değiştir | kaynağı değiştir]

Osmanlılar yükselme dönemindeki etkinliklerini 16. yüzyılın son çeyreği ile kaybetmeye başladı. Bu dönemde Batının bilim ve teknik alandaki gelişmeleri sıkı bir şekilde takip edilemedi. Bu dönemlerde devlet ve toplum düzenindeki bozulmalar hükümdarların da dikkatini çekmekteydi. Bu bozulma veya çözülme durumu hakkında fikir üreten devlet yöneticileri, içinde bulundukları durumu kendilerince bir değerlendirmeye tabi tutup çözüm önerilerinde bulundular. Çözülmenin en başında gelen kurum ise Yeniçeri ocağıydı. Yeniçeri ocağı "ocak devlet içindir" anlayışını terk etmeye başlayarak gerileme sürecine girdi ve kuruluş ideolojisinden ayrılmaya başladı. Bununla beraber nicelikleri artarken nitelikleri zayıflıyordu. Siyasi ve askeri düzenin teminatı olarak görülen Yeniçeriler süreç içerisinde başıboşluğun ve karmaşalığın en büyük nedeni haline geldi. Hem ordunun hem de toplumsal düzenin çözülmeye başladığını gören yönetici üst sınıfı ve aydın kesimi 17. yüzyılda kuruluşu Kanun-ı Kadim'de bularak gelenekçi çözümler üretti. Bu düşünce ile hareket eden kişilerden birisi de Defterdar Sarı Mehmed Paşa'ydı. Mehmed Paşa yaşadığı dönemi iyi analiz ederek çözüm önerileri sundu ve 17. yüzyılın sonu ile 18. yüzyılın başına tekabül eden bir süre zarfında çözüm önerileri Kanun-ı Kadım'den üretti.[5][6]

Eser Defterdar Sarı Mehmed Paşa tarafından muhtemelen 1714-1717 yılları arasında bir tarihte yazılmış[7] ve bir mukaddime, dokuz bölüm ve iki zeylden oluşturulmuştur.[8] Bilinen diğer bir adı ise Kitâb-ı Güldeste'dir. Yazarı Mehmet Paşa toplamda yedi defa defterdarlık görevine getirilmiş tecrübeli bir devlet yöneticisidir. Eserini yazma amacını mukaddime kısmında açıklamıştır. Genel olarak sadrazamın ahlak ve davranış şekilleri, yeniçeri ocağının durumu, halkın durumu, halka eziyetin sonuçları, rüşvet, ikiyüzlülük, cimrilik, cömertlik, hırs, tamah, gıybet, bid'at-ı hasene ve bid'at-ı seyyie ve tımar tevcihi, zeamet ve tımar meslekleri gibi konular üzerine durmuştur.[9] Mehmed Paşa eserini hazırlarken Lütfi Paşa'nın Asafnâme'sinden de yaralanmıştır.[10]

Mehmed Paşa İmparatorluktaki gerilemeyi çevresindeki bozukluklar aracılığıyla fark etti ve bunu eleştirdi. Bu eleştirilerini öne sürerken eski ve parlak günleri düşünerek Kanuni Sultan Süleyman dönemiyle karşılaştırmalar yaptı. Aslında sistemden çok sistemin işleyişinden rahatsızdı. Risalesinin ise makam sahibi kişilerce okunmayacağı kanısındaydı fakat eserini kamuya hizmet amacıyla yayımladı. Böylelikle Osmanlı İmparatorluğu devlet yapısı hakkındaki güncel bilgiler günümüze kadar ulaştı.[11] Eseri ile yaşadığı dönem hakkında önemli bilgiler aktaran Mehmed Paşa, döneminin mali ve siyasi olaylarına eleştirel bir üslupla yaklaşarak yeniçeri ocağını “Der-beyân-ı Keyfiyyet-i Ocağ-ı Bektâşîyye” başlığı ile anlattı. Yeniçeri ağalarının ve kul kethüdalarının güvenilir, disiplinli, savaş tecrübesi olan, hayırsever ve becerikli insanlardan seçilmesi gerektiğini dillendirdi. Ocaktaki bozulmaların sosyal, psikolojik ve ekonomik sonuçlarını açık bir şekilde ortaya koydu. İmparatorluktaki suistimallerin nasıl yapıldığını ortaya çıkarıp düzeltilmesi için çözüm önerilerinde bulundu. Düşündüğü standart düzen ise diğer risaleciler gibi gelenekçi çözümlerle ve Kanun-ı Kadim'e dönüş ileydi.[5][12][13]

  1. ^ Esen, Bülent Nuri. "Devlet Adamına Öğütler" (PDF). Ankara Üniversitesi. 2 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 23 Şubat 2017. 
  2. ^ Kayra, Cahit. (1970). “Defterdar Sarı Mehmet Paşa’nın Dramı”, Amme İdaresi Dergisi, Cilt: 3., Sayı: 2., Ankara: 116-124.
  3. ^ Esen, Bülent Nuri. (1969). “Devlet Adamlarına Öğütler”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt: 26., Sayı: 3., Ankara: 347-348.
  4. ^ Ülken, Hilmi Ziya. Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi (1 bas.). İstanbul, Mayıs 2013: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. s. 13. ISBN 9786053608561. 
  5. ^ a b Gümüş, Musa. "Defterdar Sarı Mehmed Paşa'nın "Nesâyihü'l-Vüzerâ ve'l-Ümerâ" Adlı Eserine Göre Bektaşi Ocağı'nın Durumu". Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi. s. 178. 23 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Şubat 2017. 
  6. ^ Karagöz, Mehmet. "Osmanlı Devletinde Islahat Hareketleri ve Batı Medeniyetine Giriş Gayeleri (1700 - 1839)" (PDF). Ankara Üniversitesi. 16 Aralık 2011 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Şubat 2017. 
  7. ^ Öz, Mehmet (2005). Kanun-ı Kadimin Peşinde Osmanlı'da "Çözülme" ve Gelenekçi Yorumcuları (2 bas.). Dergah Yayınları. ISBN 9759953898 |isbn= değerini kontrol edin: checksum (yardım). 
  8. ^ Savaş, Ali İbrahim. (1999)“Layiha Geleneği İçinde XVIII. Yüzyıl Osmanlı Islahat Projelerindeki Tespit ve Teklifler” Bilig Türk Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Sayı: 9: 87-112
  9. ^ Wright, Livingston Walter (1935). Ottoman Statecraft; The Book Of Counsel For Vezirs And Governors (Naṣāʾiḥ ül Vüzera Veʾl ümera) Of Sarı Meḥmed Pasha, The Defterdār (Oxford Üniversitesi bas.). Londra. 
  10. ^ Çamalan, Ahmet. (2006). Osmanlı Siyasetnamelerine Göre Sonun Başlangıcı Sebepler ve Çözüm Önerileri, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
  11. ^ Sarı Mehmed Paşa; Abdülkadir Özcan (1995). Zübde-i vekayiât : tahlil ve metin : (1066 - 1116/1656 - 1704). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. ISBN 9789751607034. 
  12. ^ Gökçe, Özcan. "Deterdar Sarı Mehmed Paşa'nın Nesâyihü'l-Vüzerâ ve'l-Ümerâ Adlı Eserine Göre Osmanlı Yönetim Anlayışı ve Toplum Düzeni" (PDF). Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi. 24 Şubat 2017 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Şubat 2017. 
  13. ^ "Defterdar Sarı Mehmed Paşa Kimdir?". Defterdar Dijital. 24 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Şubat 2017.