Mustafa Muvakkit
Mustafa ibn Ali | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Mustafa Muvakkit'in bir Yıldız Kataloğu çalışması olan I'lam al-'ibad fi a'lam al-bilad adlı eserinden bir sayfa | |||||||||||
| Doğum | Erken 16. yy İstanbul, Osmanlı İmparatorluğu | ||||||||||
| Ölüm | 1571 İstanbul, Osmanlı İmparatorluğu | ||||||||||
| Milliyet | Türk | ||||||||||
| Diğer ad(lar)ı | Müneccimbaşı Mustafa Çelebi, Koca Saatçi | ||||||||||
| Kariyeri | |||||||||||
| Dalları | |||||||||||
| Çalıştığı kurumlar | |||||||||||
| Etkilendikleri | Nasîrüddin Tûsî, Ali Kuşçu, Thales, Ascalonlu Eutocius | ||||||||||
| Etkiledikleri | Takiyüddin, Giovanni Dominico Cassini | ||||||||||
| |||||||||||
Müneccimbaşı Mustafa Çelebi ve Koca Saatçi olarak da bilinen Mustafa ibn Ali al-Muwaqqit (ö. 1571, al-Muwaqqit sıfatı "zaman tutucu" anlamına gelir), on altıncı yüzyıldan kalma bir Türk astronomu ve matematikçi ve coğrafyacı. Zaman işleyişi bilimi ve uygulamalı astronomi alanındaki çalışmaları nedeniyle bu alanların "Osmanlı geleneğinin kurucusu" olarak kabul edilir. Muhammed el-Konevi'nin ardından İslam dünyasında daha yaygın olan Arapça yerine Osmanlı Türkçesiyle astronomi literatürünün öncülerinden biriydi. Gençliğinden itibaren I. Selim Camii'ne bağlı muvakkit olarak görev yaptı. Yazılarının çoğunu bu sıfatla ürettiği İstanbul'da 1560 yılında veya daha sonra, imparatorluğun astronomları için en yüksek makam olan müneccimbaşı makamına atandı.
Çalışmaları
[değiştir | kaynağı değiştir]İlk çalışmaları arasında, Osmanlı Türkçesiyle yazılmış I'lam al-'ibad fi a'lam al-bilad ("Dünya Şehirlerinin Mesafelerine Dair Notlar") adlı bir matematiksel coğrafya kitabı vardı. Fas'tan Çin'e 100 büyük şehrin bir listesini ve her şehrin koordinatlarını, İstanbul'a uzaklığını, kıblesini (Mekke'yi gösteren yön) içerir. 1525 yılında yazılmış ve Kanuni Sultan Süleyman'a ithaf edilmiştir. Coğrafya üzerine sonraki çalışması, Tuhfat az-zaman wa-kharidat al-awan(Osmanlı Türkçesi de), coğrafya disiplinini ve köklerini, gök cisimlerini, Dünya'yı, coğrafi özelliklerini ve yedi iklime bölünmesini tartışır. Gök bilimciler Jaghmini, Kadızâde-i Rûmî ve Zekeriya el-Kazvinî'nin yanı sıra zoolog el-Demiri de dahil olmak üzere daha önceki bilim adamlarının çalışmaları üzerine inşa edilmiştir.
Diğer çalışmalarının çoğu astronomik aletler hakkındaydı. Bunlardan Faraḥ Fazā, sadrazam Pargalı İbrahim Paşa'ya ithaf edilmiştir ve Mustafa'ya göre kendi icadı olan yatay kadranı (al-rub' al-afaqi) tarif etmektedir. Başka bir eser olan Kifayat al-kanu' fi al-'amal bi'r-rub' al-maktu Arapça yazılmıştır ve daha önceki bir muvakkit olan Sibt al-Maridini'nin eserlerinin bir tefsiridir. Risala fi al-muqantarat olarak da bilinen diğer eserleri Kifayat al-waqt(1529), Türkçe yazılmış ve astrolabik kadran adı verilen bir enstrümanın yanı sıra geometri, trigonometri ve astronomideki diğer konuları anlatıyor. Bu eserin bugün 120 nüshası çeşitli kütüphanelerde mevcuttur. Onun Tashil al-miqat'ı (1529) zaman tutma bilimini ve sinüs kadranını (al-rub' al-mujayyab) tartışır. Bu çalışmanın sürekli olarak güncellendiği görülüyordu ve bugün beş farklı versiyonun 100 mevcut kopyasında bulunuyor. Risalah-i jayb-i afaqi (1529, Türkçe) adlı eserinde başka bir enstrüman olan al-mujayyab al-afaqi'yi anlatıyor ve Hall da'irat mu'addil al-nahar (1531, Türkçe) çalışmasında İstanbul'un koordinatları için kullanımını anlatıyor. Sadrazam Ayas Mehmed Paşa tarafından yaptırılmıştır. En uzun eseri, 1544 yılında yine Türkçe olarak yazdığı ve usturlabın yapısını, matematiksel özelliklerini ve kullanımlarını ele alan Risalat al-asturlab al-Selimi ("Selim'in Usturlab Üzerine Risalesi") idi. astronom Uluğ Bey tarafından 1438 veya 1439'da yayınlanan Zij-i Sultani'ye dayanmaktadır.
1560 yılında veya sonrasında, Osmanlı İmparatorluğu'ndaki astronomlar için en yüksek makam olan müneccimbaşı (veya "müneccimbaşı", "baş müneccim") olarak atandı, dolayısıyla diğer adı "Müneccimbaşı Mustafa Çelebi" idi. Yusuf ibn Ömer'in yerine geçti ve 1571'deki ölümüne kadar bu görevi sürdürdü. Osmanlı İmparatorluğu'nda zaman tutma biliminde birincil referanstı ve Türk kâşif Evliya Çelebi'ye göre Batı Avrupa'da eserlerine atıfta bulunuldu. Makamlarına göre al-muwaqqit ve müneccimbaşı unvanlarının yanı sıra, onursal Koca Saatçi ("büyük zaman tutucu") tarafından da biliniyordu. Mustafa'nın ölümünden sonra Sultan II. Selim, Mısır Eyaletindeki görevinden sonra 1570'te İstanbul'a yeni dönen önde gelen alim Takiyüddin Muhammed ibn Ma'ruf'u halefi olarak atadı.
Mirası
[değiştir | kaynağı değiştir]Mustafa ibn Ali, on altıncı yüzyılın en önemli Osmanlı astronomlarından biriydi. Fazlıoğlu, zaman tutma bilimi ile pratik astronominin teori ve uygulamaları üzerine yaptığı çalışmalardan dolayı bu alanların "Osmanlı geleneğinin kurucusu" olarak kabul edildiğini yazar. Muhammed el-Konevi tarafından başlatılan bir gelenek olan Türkçe astronominin ilk yazarlarından biridir.
Bibliyografya
[değiştir | kaynağı değiştir]- Aydüz, Salim (2017). "Ottoman time keeping houses: Muwaqqitkhānas". Études balkaniques. 2: 214-229.
- Blake, Stephen P. (2016). Astronomy and Astrology in the Islamic World. Edinburgh University Press. ISBN 978-0-7486-4911-2.
- Fazlıoğlu, İhsan (2007). "ʿAlī al‐Muwaqqit: Muṣliḥ al‐Dīn Muṣṭafā ibn ʿAlī al‐Qusṭanṭīnī al‐Rūmī al‐Ḥanafī al‐Muwaqqit". Thomas Hockey; Virginia Trimble; Thomas R. Williams; Katherine Bracher; Richard A. Jarrell; Jordan D. MarchéII; JoAnn Palmeri; Daniel W. E. Green (Ed.). The Biographical Encyclopedia of Astronomers. New York: Springer. ss. 33-34. ISBN 9780387310220.