Molla Nasreddin
.jpg) Derginin ilk sayı | |
| Editör | Celil Memmedguluzade |
|---|---|
| Kategoriler | Mizah |
| Yayımcı | Gayret Matbaası |
| Ülke |  Rusya Çarlığı.svg){kind=small} İran.svg){kind=small} Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti |
| Dil | Azerbaycanca |
Molla Nasreddin (Azerice: Molla Nəsrəddin), 20. yüzyıl başında Celil Memmedguluzade editörlüğünde Azerbaycan Türkçesi ile yayımlanan haftalık siyasi mizah dergisi.
Azerbaycan'da yayımlanan ilk mizah dergisidir.[1] Azerbaycan'da mizah sanatının ve mizah edebiyatının öncüsü olan karikatür sanatının ortaya çıkmasında önemli rol oynayan, Molla Nasreddin dergisi,[2] Adını hazırcevaplığı ile tanınan fıkra tipi Molla Nasreddin’den (Nasreddin Hoca) alır.
Rus Çarlığı, İran Şahlığı ve Osmanlı Devleti’nin son zamanlarını mizahî bir dil ve anlatımla yermiş;[3] sıklıkla anadil, özgürlük, din, eğitim, köylü ve işçi hakları konularını işlemiş;[1] Azerbaycan’ın dışında Fas’tan İran’a kadar geniş alanda okuyuculara ulaşmış; doğu ülkelerinde demokratik düşüncenin gelişmesinde etkisi görülmüştür.[2][4]
Derginin yaratıcısı ve editörü yazar Celil Memmedguluzade idi. Devrin Tiflis’teki önemli yazar, şair ve ressamları derginin çatısı altında toplanmış ve Azerbaycan edebiyatında ve basınında yeni bir ekolün başlatmışlardır (Molla Nasreddin Edebi Ekolü).[1] 1906-1917 arasında Tiflis'te çıkarılan dergi, 1921'de Tebriz'de, 1922'den itibaren Bakü'de yayın hayatını sürdürmüştür.
Tarihçe
[değiştir | kaynağı değiştir]Molla Nasreddin, yayın hayatına 1906’da Tiflis’te başladı. 1905 yılında Şarki-Rus gazetesinin kapatılmasıyla boş kalan Gayret Matbaası'nı satın alan Celil Memmedguluzade ve Ömer Faik Numanzade, farklı gazete ve dergiler çıkarmak için çeşitli teşebbüslerde bulunmuşlardı ancak Azerbaycan’da mizah dergisinin yokluğu onları Molla Nasreddin’i çıkarmaya itti.[1][4] Molla Nasreddin, Azerbaycan Türkçesi ile yayımlanmasına izin verilen birkaç dergi ve gazeteden birisi oldu.[1] Merkezin belirlediği bir program dahilinde çıkmasına izin verilmişti. İzin verilen yayın programına göre dergi şunları içerebilirdi: “Sohbetler, Atmacalar, Eleştiriler, Mizahi Şiirler, Mizahi Telgraflar, Komik Hikâyeler, Şakalar, Posta Kutusu, Komik İlanlar, Kişisel İlanlar, Karikatür ve resimler”[1]
İlk sayı 7 Nisan 1906’da çıktı. 1000 adet basılan ilk sayıdan itibaren halktan büyük ilgi gördü.[1] İlk sayının ön kapağında, uyuyan Müslümanları uyandırmaya çalışan Molla Nasreddin tasvir edilmekteydi. Celil Memmedguluzade’nin Molla Nasreddin takma adı ile yazdığı “Sizi Deyib Gelmişem" başlıklı yazıda derginin varoluş gayesi açıklandı.[1]
Molla Nasreddin'in 340'ı Tiflis'te, 8'i Tebriz'de 400'ü Bakü'de olmak üzere 748 sayısı yayımlanmıştır.[5]
Dergi 1906'dan 1917'e kadar yayın hayatına Tiflis'te devam etmişti I. Dünya Savaşından sonra ağırlaşan baskılar üzerine dergiyi kapatmak zorunda kalan Mirza Celil, 1921'de Molla Nasreddin'i yeniden Tebriz'de yayımlamaya başladı. Ne var ki İran hükûmetinin baskılarının gittikçe artması üzerine kısa sürede Bakü'ye döndü. Kasım 1922'de aydınların baskısı ile Molla Nasreddin'i çıkarmasına izin verildi ve dergi yayın hayatına Bakü'de devam ettii.
Dergi hiciv vasıtasıyla toplumsal hayattaki olumsuzlukların tamamını tenkit etmiş; bolşeviklerin aksine dine değil, hurafe bidatlere karşı savaşmıştır.Nitekim C.Memmedkuluzâde'nin derginin dördüncü sayısında yayınlanan makalesinde Allaha, peygambere ve imamlara itaatin gereği ifade edilmekle beraber, hurafeler de tenkit edilmiştir. Bolşevikler tarafından, Ocak 1932 tarihinde editörünün söz konusu tutumundan dolayı, materyalizmin değerlerini yansıtmadığı gerekçesiyle derginin ismi, Allahsız olarak değiştirilmiş; Veli Huluflu derginin editörlüğüne atanmıştır.[6] Böylece Molla Nasreddin'in yayın hayatı son buldu. Allahsız dergisi, Molla Nasreddin kadar yaygınlık kazanmamış; 1935'ten başlayarak 5000 nüshayla basılan Allahsız gazetesine dönüştürülmüş, fakat halkın tepkileri sonucunda gazete kapatılmıştır.[6]
Kadro
[değiştir | kaynağı değiştir]1903-1905'te Tiflis'te yayımlanan ünlü Türkçe Şarki-Rus gazetesinin yazar ve şair kadrosunda bulunan edebiyatçıların büyük kısmı daha sonra Molla Nasreddin'in çekirdek kadrosunu oluşturmuştur.
Derginin etrafında toplananlar arasında meşhur Azerbaycan mizah şairi Sabir, hiciv ve tenkid yazarı Ömer Faik Numanzade, şair Ali Nazmi, meşhur oyun yazarı Abdürrahim Bey Hagverdiyev, Memmed Said Ordubadi, şair Ali Kulu Necefoğlu, Mirza Ali Möcüz gibi aydınlar vardır.[7] Oskar Schmerling, derginin ilk ressamıdır.[8] Joseph Rotter, Azim Azimzade dergide ün kazanmış karikatürist ve ressamlardandır.
Dergide Celil Memmedguluzade Molla Nasreddin, Ömer Faik Numanzade ise Ümidvar, Dermend, Hayrani müstearlarıyla yazılar yayımladı. Sekizinci sayıda ilk mısrası “Ol gün ki halıg eder bir övlad” olan şiiri ile ilk defa dergide yer alan Mirza Alekber Sabir, Molla Nasreddin'in en etkin isimlerinden biri oldu.[9] Dergide en çok Hophop, Ağlar Güleyen, Ebuneser-Şeybani ve Cingöz Bey imzalarını kullandı.
Derginin dili
[değiştir | kaynağı değiştir]Molla Nasreddin, Azerbaycan Türkçesi ile yayımlanan bir yayındır. Derginin yayın felsefelerinden biri, ana dilde yayındır.[1]
Toplumun büyük bir kısmı okuma yazma bilmediği için Molla Nasredin dergisi yazarları edebi dilin geliştirilmesinde halk diline yönelme gereğini savunmuşlardır.[5] Dergi, ülkenin geleceği açısından Molla Nasreddin ile pek çok konuda amaç birliği içerisinde olan Füyûzat ile dil meselesinde ayrılmıştır.[10] Füyûzat Arapça-Farsça tamlamalarla ve zaman zaman ağdalı bir Osmanlı üslubuyla seçkin bir kesime hitap ederken, Molla Nasreddin tamamen açık, duru bir Azerbaycan Türkçesiyle ve sade bir üslupla topluma yönelik yayın yapmıştır.[5]
Molla Nasreddin'in kurucusu Celil Memmedgülüzade pek çok yazısında “anadili” vurgusu yaparak, Farsça ve Rusça yazanları eleştirmiş; edebî dilin geliştirilmesi ve konuşma diline yakınlaştırılması konusunda son derece duyarlı bir tavır sergilemiştir. Derginin en önemli isimlerinden Ali Ekber Sabir de gücünü aynı duyarlılıktan almaktaydı. Gerek Memmedkuluzade'nin gerekse Sabir'in edebi dil konusunda sergiledikleri bu tavır, başta Eli Nazmi olmak üzere, hemen hemen bütün Molla Nasreddin yazar kadrosu tarafından benimsenmiş bir tavırdır.[10]
Molla Nasreddin dergisi atasözleri ve lügati
[değiştir | kaynağı değiştir]Tiflis'te çıkan sayılarında merkezi yönetimle, insanların dinî duygularını sömüren mollalarla, ahlaksızlarla mücadelesinde hiciv ve kara mizah ön planda idi. Atasözlerinin, bilmecelerin, manilerin anlam değiştirerek veya farklı şekillere sokularak halkın geri kalmışlığının nedenleri, yöneticilerin zulümleri ve mollaların dinî duyguları sömürmeleri eleştirilmekteydi. Böylece derginin kendine özgü atasözleri ve bilmeceleri oluştu. Ayrıca Molla Nasreddin Lügati başlıklı yazılarda kelimelerin anlamları mizah unsuru oluşturacak şekilde değiştirilerek verilmiştir.[5]
Ayrıca bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ a b c d e f g h i Sedat Adıgüzel, Tiflis EdebÎ Muhitinde Molla Nasreddin Dergisi ve Dergide Tartışılan Konular, bilig , sayı 41: 1-21, Bahar / 2007[ölü/kırık bağlantı]
- ^ a b "Molla Nasreddin Türk Dünyasına İlham Oldu, Diyalog Avrasya Platformu, 03.01.2012". 8 Haziran 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Nisan 2015.
- ^ "Mitat Durmuş; Azerbaycan Sahası Türk Edebiyatında İlk Süreli Yayın Faaliyetleri ve "Molla Nasredin Dergisi"" (PDF). 5 Mart 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Nisan 2015.
- ^ a b Nergiz Gahramanlı, Danabaş Köyü’nün Öyküsü Hikayesinde Sosyal Tenkit , Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi Cilt:3, Sayı:6, Ocak 2015 [ölü/kırık bağlantı]
- ^ a b c d "Erdoğan Uygur, Füyûzat ve Molla Nasreddin Dergilerinde Edebî Dil Tartışmaları, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, Cilt 4, Sayı 4, Aralık 2007" (PDF). 11 Mart 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Nisan 2015.
- ^ a b "Taleh Hacıyev, Sovyet Rusyası'nın Azerbaycan'da Muharremlik Törenlerine Karşı Mücadelesi, C.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi XII/2 - 2008" (PDF). 26 Kasım 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Nisan 2015.
- ^ İbrahim Yüksel (1988). Azerbaycan'da Fikir Hayatı ve Basın. Acar Yayınları. s. 114. 8 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Temmuz 2022.
- ^ "Kemal İbrahimzade, Halk-Devlet-Sanat Üçgeni İçinde Azim Azimzade, [[Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi]], 45 (1), 2005" (PDF). 2 Haziran 2018 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Nisan 2015. URL–vikibağı karışıklığı (yardım)
- ^ "Hayati Yılmaz, Mirza Ali Ekber Sâbir, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, XII/1 (Yaz 2012)" (PDF). 24 Nisan 2017 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Nisan 2015.
- ^ a b "Ali Erol, Modern Azerbaycan Edebiyatının Kuruluş Yıllarında Türkçe Mes'elesi, Turkish Studies - International Periodical For The Languages, terature and History of Turkish or Turkic Volume 6/1 Winter 2011" (PDF). 5 Mart 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Nisan 2015.
