Mesut Sabri
| Mesut Sabri | |
|---|---|
| |
| Sinkiang Valisi | |
| Görev süresi 1947-1949 | |
| Yerine geldiği | Zhang Zhizhong |
| Yerine gelen | Burhan Şehidi |
| Sinkiang Bölgesi Genel Müfettişi | |
| Kişisel bilgiler | |
| Doğum | 1887 Gulca, Sinkiang |
| Ölüm | 1952 Sinkiang |
| Milliyeti | Uygur |
| Partisi | Kuomintang partisi CC Fraksiyonu |
| Evlilik(ler) | Sare Baykozi |
| Bitirdiği okul | Darülfünun İstanbul |
| Mesleği | Tıp Doktoru |
| Dini | İslam |
Mesut Sabri (d.1886–ö.1952), (Uygurca مسعود صبري), (Çince (basitleştirilmiş): 麦斯武德; Çince (geleneksel): 麥斯武德; pinyin: Màisīwǔdé), Uygur siyasi lider. İli İsyanı sırasında (Doğu Türkistan) Sinkiang'da bölge valisi idi. İlk eğitimini Gulca'da tamamladı. Lise ve üniversite eğitimi için, ailesi tarafından 1904 yılında İstanbul'a gönderildi. İstanbul'da 10 yıl kaldı. Bu süre zarfında İttihatçıların da tesiriyle, milliyetçilikle tanıştı. Milli hisleri gelişti.[1] Osmanlıda da bu döneme damgasını vuran Türkçülük akımının etkisini, Dr.Mesud Sabri'nin eserlerinde, siyasi çalışmalarında görmek mümkündür.
Doğduğu topraklarda var olan cehaletin ve eğitimsizliğin farkında idi. İstanbul'dan döndükten sonra, eğitim konusunda bir takım çalışmalara başladı. Gulca'da bakımsız ve öğretmensiz kalan bir okulun açılması için çalışmalarda bulunda. Bir yandan mesleki çalışmalarını da sürdüren Dr.Mesut Sabri, bir muayenehane açmış, diğer taraftan da seminerler vererek halkı bilinçlendirmeye çalışmıştır.[2] Onun bu çalışmaları Çinli yetkilileri rahatsız etti. Bölge valisi Yang Zengxin tarafından, milliyetçi faaliyetleri sebep gösterilerek tutuklanarak, bölgeden uzaklaştırılmıştır.[3]
Mesud 1933'te kurulan Doğu Türkistan İslâm Cumhuriyeti'ni (Birinci Doğu Türkistan Cumhuriyeti) destekledi. Aksu'da, Mahmud Sijan olarak da bilinen General Mahmut Muhiti'nin kuvvetlerine katıldı. Türkistan Cumhuriyet birlikleri, Çin Ulusal Devrim Ordusu'nun 36. Tümeni tarafından ağır bir yenilgiye uğratıldı. Bunun üzerine 1934 yılında Hindistan'a kaçmak zorunda kaldı. Daha sonra tekrar Çin'e, Nankin şehrine geldi. Burada Çin Cumhuriyeti Kuomintang partisine katıldı. Çin Cumhuriyeti parlamentosuna Doğu Türkistan'ı temsilen aday gösterilerek siyasi hayata atıldı. 12 Aralık 1935'te Kuomintang partisi V. kurultayında merkez komitesi üyeliğine seçildi. 1942 yılında, 36 sandalyeli Devlet Konseyi'nde, Hui (Çinli müslüman grup) toplumundan General Ma Lİn ve Mesud Sabri dışında müslüman üye yoktu.[4]
Müslüman Çinli Savunma Bakanı General Bai Chongxi, Sinkiang bölgesinin Valisi olarak addediliyordu. Bu görev daha sonra Mesut Sabri'ye verildi. Zhang Zhizhong'un yerine göreve atandı. Sabri, katı bir Sovyetler Birliği karşıtı ve Kuomintang taraftarıydı. İli'deki Uygur komünist lider Ahmetcan Kasım, sürekli olarak Mesut'un valilik görevinden alınması için hükûmete talepte bulunuyordu.[5]
Mesut Sabri İli isyanı sırasında yönetimde bulunan, Sovyet kuklası İli Uygur yönetimine muhalefet etti. Hui toplumundan Wang Tseng-shan (1946-1947 Sinkiang koalisyon hükûmeti sırasında, Kuomintang partisinin sivil ilişkiler komiseri olarak görevli kişi) gibi kişilerle birlik olarak, Ahmetcan Kasım'la pazarlık yapılmasına şiddetle karşı çıktı. Bu konuda partinin CC Fraksiyonu'nun da desteği arkasındaydı. Çünkü Mesut Sabri de Çin Tatarlarından Burhan Şehidi ve Han Çinlilerinden Kuomintang üyesi General Wu Zhongxin gibi CC Fraksiyonu üyesiydi.[6] 1948-1949 yılları arasında,Sinkiang koalisyon hükûmetine liderlik yaptı.[7] Muhammed Emin Buğra ve İsa Yusuf Alptekin gibi Türk milliyetçileri ile birlikte bir grup oluşturarak, Kuomintang'ın Sinkiang bölgesi koalisyon hükûmetine katıldılar ve İkinci Doğu Türkistan Cumhuriyeti'ndeki Uygur Komünist İli rejimine muhalefet ettiler. Ahmetcan Kasım, Sabri ve arkadaşlarını "Kuomintang'ın yardakçıları" ve "emperyalistlerin kuklası" olarak tanımlayarak, karşı saldırılarda bulundu.[3]
Türkçü, cedidist ve Türkistan'ın bağımsızlığı için hareket eden Sabri ve Muhammed Emin Buğra, Sovyetler Birliği'nin, Doğu Türkistan'da yaşayan Türkleri Uygur Halkı olarak adlandırılarak, Türk kimliklerinin yok sayılmasını reddediyorlardı. Bunun yerine, "Türk kökenli-Türk milletinden" (Çincesi; Tujue zu) tanımının kullanılmasını istiyorlardı. Mesut Sabri, bunun yanı sıra Hui halkının, müslüman Han Çinlileri olarak değerlendirilmesini ve sadece müslüman olmaları hasebiyle, Uygur Türkleri ile bir tutulmaması gerektiğini savunmuştur.[8] Muhammed Emin Buğra da, halkının özellikle "Türk" olarak tanımlanmasını istemiştir. Sheng Shicai'in Türk müslümanlarını değişik etnik topluluklara ayırarak, etnik birliği ayırıcı şekildeki tanımlamalarını şiddetle eleştirdi.[9]
Ocak 1949'da Sinkiang bölge valiliği görevi, Sabri'den alınarak Burhan Sehidi'ye verildi.[10]
Sabri'ye, 1948 yılında İran'a büyükelçi olması teklif edildi. Fakat bu görevi kabul etmedi. Nihayetinde Komünist Parti tarafından tutuklanarak hapsedildi. 1952 yılında hapishanede hayatını kaybetti.[11]
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ http://www.hurgokbayrak.com/yeni_sayfa_171.htm 6 Mart 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. "Biyografi"
- ^ http://www.gokbayrak.com/sayfa.asp?id=50 24 Eylül 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. "Mesud Sabri"
- ^ a b David D. Wang (1999). Clouds over Tianshan: essays on social disturbance in Xinjiang in the 1940s. NIAS Press. s. 28. ISBN 87-87062-62-3. 29 Haziran 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Haziran 2010.
- ^ Howard L. Boorman, Richard C. Howard, Joseph K. H. Cheng (1970). Biographical dictionary of Republican China, Volume 3. Columbia University Press. s. 23. ISBN 0-231-08957-0. 29 Haziran 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Haziran 2010.
- ^ "UNSUCCESSFUL ATTEMPTS TO RESEOLVE POLITICAL PROBLEMS IN SINKIANG; EXTENT OF SOVIET AID AND ENCOURAGEMENT TO REBEL GROUPS IN SINKIANG; BORDER INCIDENT AT PEITASHAN" (PDF). 3 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 4 Mart 2014.
- ^ Andrew D. W. Forbes (1986). Warlords and Muslims in Chinese Central Asia: a political history of Republican Sinkiang 1911-1949. Cambridge, England: CUP Archive. s. 376. ISBN 0-521-25514-7. 11 Mayıs 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Haziran 2010.
- ^ Hsiao-ting Lin (2010). Modern China's Ethnic Frontiers: A Journey to the West. Taylor & Francis. s. 101. ISBN 0-415-58264-4. 11 Mayıs 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Haziran 2010.
- ^ [1] 6 Haziran 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Wei 2002, s. 181
- ^ [2] 8 Haziran 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Millward 2007, s. 209
- ^ Benson 1990: 155
- ^ Andrew D. W. Forbes (1986). Warlords and Muslims in Chinese Central Asia: a political history of Republican Sinkiang 1911-1949. Cambridge, England: CUP Archive. s. 247. ISBN 0-521-25514-7. 29 Haziran 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Haziran 2010.
- Benson, Linda (1990). The Ili Rebellion: the Moslem challenge to Chinese authority in Xinjiang, 1944-1949. M.E. Sharpe. ISBN 0-87332-509-5. 29 Haziran 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Mart 2014.
- Millward, James A. (2007). Eurasian Crossroads: A History of Xinjiang (illustrated bas.). Columbia University Press. ISBN 0231139241. 16 Haziran 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Mart 2013.
- C. X. George Wei, Xiaoyuan Liu, (Ed.) (2002). Exploring Nationalisms of China: Themes and Conflicts. Volume 102 of Contributions to the Study of World History Series. Greenwood Publishing Group. ISBN 0313315124. 16 Haziran 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Mart 2013.
