Lazca dilbilgisi
| Makale serilerinden |
| Lazlar |
|---|
 |
Lazca bir Güney Kafkas dilidir. Bazı durumlarda Zan dilinin güney lehçesi olarak kabul edilir, bu durumda kuzey lehçe de Megrelce olur.
Günümüzde, Lazcanın konuşulduğu alanlar Gürcistan'ın Helvaçauri belediyesine bağlı Sarpi köyünden Rize ilinin Pazar ilçesine kadar uzanır. Lazca, aynı zamanda 1878-1879 yıllarındaki sürgünden kaçan Lazların yerleştiği Türkiye'nin batısındaki bazı köylerde de konuşulur. Gürcistan'da, Sarpi köyü haricinde, Abhazya'da Lazca konuşan başka köyler de vardı. Fakat günümüzde hala konuşan insanların kalıp kalmadığı bilinmemektedir.
Lazca üç lehçeye ayrılmıştır: Khopa-Chkhala (Hopa-Borçka), Vitze-Arkabe (Fındıklı-Arhavi) ve Atina-Artasheni (Pazar-Ardeşen). Diyalektik sınıflandırma temel olarak fonetik özelliklerle belirlenir. Daha spesifik olarak, belirleyici unsur, Kartvelian foneminin refleksleridir ([qʼ]). Bu ses, yalnızca Khopa-Çkhala diyalektinde kullanılır ancak Vitze-Arkabe ve Atina-Artasheni lehçelerinde farklı yansımaları vardır.
Ses bilgisi ve yazma sistemi
[değiştir | kaynağı değiştir]Sesli harfler
[değiştir | kaynağı değiştir]Lazca beş ünlü sesten oluşur: a, e, i, o, u.
| ön | arka | ||
|---|---|---|---|
| dudak dışı | dudak ünsüzü | ||
| yüksek | i [i] | u [u] | |
| orta | e [ɛ] | o [ɔ] | |
| alçak | a [ɑ] | ||
Sessiz harfler
[değiştir | kaynağı değiştir]Lazcadaki ünsüz bileşimleri diyalektik olarak değişir. Khopa-Chkhala lehçesinde tam ses kümesi vardır, ancak Vitze-Arkabe ve Atina-Artasheni lehçelerinde küçük dil ile alakalı gırtlaksı bir ses olan q sesi yok olmuştur.
| duraklamalar | yarı kapantılı ünsüzler | sürtünmeli sessiz harfler | geniz sessleri | liquids | yarı ünlüler | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| sesli | sessiz | sesli | sessiz | sesli | sessiz | ||||||
| gırtlaksı sesler | soluklu sesler | gırtlaksı sesler | soluklu sesler | ||||||||
| dudak ünsüzü | b [b] | p̌ [pʼ] | p [p] | v [v] | f [f] | m [m] | |||||
| dişsel | d [d] | t̆ [tʼ] | t [t] | ž [d͡z] | ǯ [t͡sʼ] | ʒ [t͡s] | z [z] | s [s] | n [n] | l [l] | |
| diş yuvası | c [d͡ʒ] | ç̌ [t͡ʃʼ] | ç [t͡ʃ] | j [ʒ] | ş [ʃ] | r [r] | y [j] | ||||
| damaksıl | g [ɡ] | ǩ [kʼ] | k [k] | ğ [ɣ] | x [x] | ||||||
| küçük dilsel | q [qʼ] | ||||||||||
| gırtlaksı | h [h] | ||||||||||
Fonetik süreçler
[değiştir | kaynağı değiştir]Küçük dilsel q sesinin değişimi
[değiştir | kaynağı değiştir]Gırtlaksız küçük dil sesi olan q, sadece Khopa-Chkhala lehçesinde v ve l ünsüzlerinden önce kullanılır. Bu sesin varlığı aynı zamanda gırtlaksı duruşlarla kanıtlanır ve birkaç kelimede geçer, p̌qorop (Ben severim smb./sth.); ǩqorop (Ben seni seviyorum); t̆qubi (ikizler), ǯqv-/ǯqvin- (uzlaştırmak); ç̌qint̆i (taze yumuşak ve olgunlaşmamış) bu kelimelere örnektir. Ama çoğu durumda, *t̆q → t̆ǩ; *ǯq → ǯǩ; *ç̌q → ç̌ǩ ses dönüşümleri gerçekleşir.
Vitze-Arkabe lehçesinde, *q → ǩ ünsüz değişimi gerçekleşir ("olmak" anlamına gelen ovapu ← *oqvapu fiili istisnadır). İlk ön sesli harf ve ara vokallerde *q → ∅ değişimi gerçekleşir.
Atina-Artasheni lehçesinde:
- İlk ön sesli harf durumlarında q → ∅ değişimi gerçekleşir. ör. *qoropa → oropa "sevmek", *qona → ona "mısır tarlası" vb.
- Ara vokallerde *q → y/∅ değişimi gerçekleşir. ör. *loqa → *loʔa → loya/loa "tatlı", *luqu → *luʔu → luu "lahana" vb.
- Kelime başlangıcında qv → ǩv/v değişimi gerçekleşir. ör. qvali → ǩvali/vali "peynir, *qvaci → ǩvaci/vaci "testis" vb.
- Sesli vokallerde qv → y değişimi gerçekleşir. ör. *oqvapu → oyapu "olmak", *iqven → iyen "o olacak" vb.
- Geriye kalan tüm durumlarda q → ∅ değişimi gerçekleşir.
Regresif asimilasyon
[değiştir | kaynağı değiştir]En yaygın türleri:
- Regresif seslendirme değişimleri:
- s → z
- t → d
- k → g
- ş → j
- ç → c
- p → b
- Regresif sertleşme:
- b → p
- g → k
- Regresif gırtlaklaştırma
- b → p̌
- p → p̌
- g → ǩ
Ünsüzlerin yok olması
[değiştir | kaynağı değiştir]İki tane n sessiz harfini içeren bazı morfolojik bağlamlarda, "n" harfi yalnızca sesli harfle ayrılır. İlk "n" harfi yok olur. miqonun → miqoun (Benim {herhangi bir nesne} var), iqvasinon → iqvasion (o yapacak), mulunan → *muluan → mulvan (Onlar geliyorlar).
Bir başka yok olma, deǩiǩe → deiǩe (dakika) kelimesinde gerçekleşir. Arapçadaki دقيقة daqīqa kelimesi de [q] sesini içerir. Ancak Lazcada q sesi yukarıdaki gibi belirsizdir.
Sesli vokallerdaki r sesinin düşmesi
[değiştir | kaynağı değiştir]Bu değişim Khopa-Chkhala ve Vitze-Arkabe lehçelerinde görülür. r → y → ∅ değişimi gerçekleşir.
Yarı kapantılı ünsüze dönüşme
[değiştir | kaynağı değiştir]Atina-Artasheni lehçesinde, kelimede damaksıl ön sesli harfler olan e ve i ile kayma ünsüzü olan y kullanıldığında aşağıdaki harflerde yarı kapantılı ünsüze dönüşme gerçekleşir:
- g → c
- ǩ → ç̌
- k → ç
Alfabe
[değiştir | kaynağı değiştir]
Lazca, Gürcü alfabesi ya da Latin alfabesi ile yazılabilir.(Türkçede kullanıldığı gibi, ancak belirli Lazca ekleri ile).
| Gürcüce (Mkhedruli) | Latin (Türkiye) | Latin (Ender) | IPA |
|---|---|---|---|
| Ortografik alfabeler | Transkripsiyon | ||
| ა | a | a | [ɑ] |
| ბ | b | b | [b] |
| გ | g | g | [ɡ] |
| დ | d | d | [d] |
| ე | e | e | [ɛ] |
| ვ | v | v | [v] |
| ზ | z | z | [z] |
| თ | t | t | [t] |
| ი | i | i | [i] |
| კ | ǩ, veya kʼ | ḳ | [kʼ] |
| ლ | l | l | [l] |
| მ | m | m | [m] |
| ნ | n | n | [n] |
| ჲ | y | y | [j] |
| ო | o | o | [ɔ] |
| პ | p̌, veya pʼ | ṗ | [pʼ] |
| ჟ | j | ž | [ʒ] |
| რ | r | r | [r] |
| ს | s | s | [s] |
| ტ | t̆, veya tʼ | ṭ | [tʼ] |
| უ | u | u | [u] |
| ფ | p | p | [p] |
| ქ | k | k | [k] |
| ღ | ğ | ɣ | [ɣ] |
| ყ | q | qʼ | [qʼ] |
| შ | ş | š | [ʃ] |
| ჩ | ç | č | [t͡ʃ] |
| ც | ʒ, veya з [1] | c | [t͡s] |
| ძ | ž, veya zʼ | ʒ | [d͡z] |
| წ | ǯ, veya зʼ [1] | ċ | [t͡sʼ] |
| ჭ | ç̌, veya çʼ | č’ | [t͡ʃʼ] |
| ხ | x | x | [x] |
| ჯ | c | ǯ | [d͡ʒ] |
| ჰ | h | h | [h] |
| ჶ | f | f | [f] |
Dilbilgisel durumlar
[değiştir | kaynağı değiştir]Lazcada ismin sekiz farklı hali vardır. Bunlar; yalın, kılıcısız, datif, genitif, latif, ablatif ve kullanımı bittiği düşünülen zarf halidir.
| İşaret | |
|---|---|
| Yalın | -i/-e |
| Kılıcısız | -k |
| Datif | -s |
| Genitif | -iş |
| Latif | -işa |
| Ablatif | -işe |
| Enstrümental | -ite |
| Zarf | -ot |
Sıfat çekimleri örneği
[değiştir | kaynağı değiştir]| İşaret | Kök: mcveş- ("eski") | |
|---|---|---|
| Yalın | -i | mcveş-i |
| Kılıcısız | -k | mcveş-i-k |
| Datif | -s | mcveş-i-s |
| Genitif | -iş | mcveş-iş |
| Latif | -işa | mcveş-işa |
| Ablatif | -işe | mcveş-işe |
| Enstrümental | -ite | mcveş-ite |
| Zarf | -ot | mcveş-ot |
İsim çekimleri örneği
[değiştir | kaynağı değiştir]| İşaret | Stem: ǩoç- ("adam") | |
|---|---|---|
| Yalın | -i | ǩoç-i |
| Kılıcısız | -k | ǩoç-i-k |
| Datif | -s | ǩoç-i-s |
| Genitif | -iş | ǩoç-iş |
| Latif | -işa | ǩoç-işa |
| AbLatif | -işe | ǩoç-işe |
| Enstrümental | -ite | ǩoç-ite |
| Zarf | -ot | n/a |
İsimler
[değiştir | kaynağı değiştir]Diğer Güney Kafkas dillerinde olduğu gibi Lazcada da isimler ve objeler ikiye ayrılır:
- 'Akıllı' varlıklar. Bu varlıklar mi? (kim?) sorusu ile bulunur.
- 'Akıllı olmayan' varlıklar. Bu varlıklar mu? (ne?) sorusu ile bulunur.
İsim sınıflandırma şeması
[değiştir | kaynağı değiştir]| Somut | Soyut | ||
| Canlı | Cansız | ||
| İnsan ve insan benzeri canlılar (ör. Allah, tanrılar, melekler) | Hayvan | Cansız fiziksel objeler | Soyut objeler |
| Akıllı | Akıllı olmayan | ||
| mi? ("kim?") | mu? ("ne?") | ||
Sayılar
[değiştir | kaynağı değiştir]Birkaç fonetik farklılık dışında Lazcadaki sayılar Megrelcedeki sayılar ile aynıdır. Sayı sistemi Gürcücede olduğu gibi vigesimaldır.
Nicel sayılar
[değiştir | kaynağı değiştir]Lazcadaki nicel sayıların büyük çoğunluğunun kökü Proto-Kartvelian dillerine dayanır. Sadece ar(t) (bir) ve eči (yirmi), Zan dili ve Gürcüce deki düzenli fonetik refleksler olan Karto-Zan kronolojik düzeyi için yeniden yapılandırılmıştır. Silya (bin) sözcüğü Pontus Rumcasından alınmıştır ve orijinal Lazcada vitoši olarak geçer.
Lazcadaki nicel sayıların Megrelce, Gürcüce ve Svanca ile karşılaştırılması
[değiştir | kaynağı değiştir]| Lazca | Megrelce | Gürcüce | Svanca | |
|---|---|---|---|---|
| 1 | ar(t) | arti | erti | ešxu |
| 2 | jur/cur | žiri/žəri | ori | yori |
| 3 | sum | sumi | sami | semi |
| 4 | otxo | otxi | otxi | oštxw |
| 5 | xut | xuti | xuti | woxušd |
| 6 | anşi | amšvi | ekvsi | usgwa |
| 7 | şkvit | škviti | švidi | išgwid |
| 8 | ovro | ruo | rva | ara |
| 9 | çxoro | čxoro | cxra | čxara |
| 10 | vit | viti | ati | ešd |
| 11 | vitoar | vitaarti | tertmeṭi | ešdešxu |
| 12 | vitojur | vitožiri | tormeṭi | ešdori |
| 13 | vitosum | vitosumi | cameṭi | ešdsemi |
| 14 | vitotxo | vitaantxi | totxmeṭi | ešdoštx |
| 15 | vitoxut | vitoxuti | txutmeṭi | ešdoxušd |
| 20 | eçi | eči | oci | yerwešd |
| 21 | eçidoar | ečdoarti | ocdaerti | yerwešdiešxu |
| 30 | eçidovit | ečdoviti | ocdaati | semešd |
| 40 | jurneçi | žaarneči | ormoci | woštxuešd |
| 50 | jurneçidovit | žaarnečdoviti | ormocdaati | woxušdešd |
| 60 | sumeneçi | sumoneči | samoci | usgwašd |
| 70 | sumeneçidovit | sumonečdoviti | samocdaati | išgvidašd |
| 80 | otxoneçi | otxoneči | otxmoci | arašd |
| 90 | otxoneçidovit | otxonečdoviti | otxmocdaati | chxarašd |
| 100 | oşi | oši | asi | ašir |
| 101 | oşi do ar | ošarti | aserti | ašir i ešxu |
| 102 | oşi do jur | ošžiri | asori | ašir i yori |
| 110 | oşi do vit | ošviti | asati | ašir i ešd |
| 200 | juroşi | žiroši | orasi | yori ašir |
| 500 | xutoşi | xutoši | xutasi | woxušd aršir |
| 1000 | şilya/vitoşi | antasi | atasi | atas |
| 1999 | şilya çxoroş
otxoneçdovit̆oçxoro |
antas čxoroš
otxonečdovitočxoro |
atas cxraas
otxmocdacxrameṭi |
atas čxara ašir
chxarašd chxara |
| 2000 | jurşilya | žiri antasi | ori atasi | yori atas |
| 10000 | vit şilya | viti antasi | ati atasi | ešd atas |
Sıra sayıları
[değiştir | kaynağı değiştir]Lazcada sıra sayıları ma-...-a eklerinin arasına konulur. Megrelcede ise sayılara -n eki eklenir. Ma-...-a ekleri Proto-Kartvelian dillerinden alınmıştır. (Gürcüce me-...-e' ve Svanca me-...-e)
Sıralı sayılarını türetme kuralı
[değiştir | kaynağı değiştir]| Lazca | Megrelce | Gürcüce | Svanca |
|---|---|---|---|
| ma-SAYI-a(ni) | ma-SAYI-a | me-SAYI-e | me-SAYI-e |
Lazcadaki sıra sayılarının Megrelce, Gürcüce ve Svanca ile karşılaştırılması
[değiştir | kaynağı değiştir]| Lazca | Megrelce | Gürcüce | Svanca | |
|---|---|---|---|---|
| 1. | maartani | ṗirveli | ṗirveli | manḳwi |
| 2. | majura(ni) | mažira | meore | merme |
| 3. | masuma(ni) | masuma | mesame | meseme |
| 4. | maotxa(ni) | maotxa/mantxa | meotxe | meuštxwe |
| 5. | maxuta(ni) | maxuta | mexute | meuxušde |
| 6. | maanşa(ni) | maamšva | meekvse | meusgwe |
| 7. | maşkvita(ni) | maškvita | mešvide | meyšgwide |
| 8. | maovra(ni) | maruo | merve | meare |
| 9. | maçxora(ni) | mačxora | mecxre | meyčxre |
| 10. | mavita(ni) | mavita | meate | meyšde |
| 11. | mavitoarta(ni) | mavitaarta | metertmeṭe | meyšdešxue |
| 12. | mavitojura(ni) | mavitožira | metormeṭe | meyšdore |
| 13. | mavitosuma(ni) | mavitosuma | mecameṭe | meyšdseme |
| 14. | mavitotxa(ni) | mavitaantxa | metotxmeṭe | meyšdoštxe |
| 15. | mavitoxuta(ni) | mavitoxuta | metxutmeṭe | meyšdoxušde |
| 20. | maeça(ni) | maeča | meoce | meyerwešde |
| 21. | eçidomaarta(ni) | ečdomaarta | ocdameerte | |
| 30. | ečidomavita(ni) | ečdomavita | ocdameate | mesemešde |
| 40. | majurneça(ni) | mažaarneča | meormoce | meuštxuešde |
| 50. | jurneçidomavita(ni) | žaarnečdomavita | ormocdameate | meuxušdešde |
| 60. | masumeneça(ni) | masumoneča | mesamoce | meusgwešde |
| 70. | sumeneçidomavita(ni) | sumonečdomavita | samocdameate | meyšgwidešde |
| 80. | maotxoneça(ni) | maotxoneča | meotxmoce | mearašde |
| 90. | otxoneçidomavita(ni) | otxonečdomavita | otxmocdameate | mečxarašde |
| 100. | maoşa(ni) | maoša | mease | meašire |
| 101. | oşmaarta(ni) | ošmaarta | asmeerte | |
| 102. | oşmajura(ni) | ošmažira | asmeore | |
| 110. | oşmavita(ni) | ošmavita | asmeate | |
| 200. | majuroşa(ni) | mažiroša | meorase | meyorašire |
| 500. | maxutoşa(ni) | maxutoša | mexutase | meuxušdašire |
| 1000. | maşilya(ni)/mavitoşa(ni) | maantasa | meatase | meatase |
Kesirli sayılar
[değiştir | kaynağı değiştir]Lazca ve Megrelcedeki kesirli sayı türetme kuralı Eski Gürcüce ve Svancaya benzer.
Kesirli sayıları türetme kuralı
[değiştir | kaynağı değiştir]| Lazca | Megrelce | Gürcüce | Svanca | |
|---|---|---|---|---|
| Eski | Yeni | |||
| na-SAYI-al/or | na-SAYI-al/or | na-SAYI-al | me-SAYI-ed | na-SAYI-al/ul |
Lazcadaki kesirli sayıların Megrelce, Gürcüce ve Svanca ile karşılaştırılması
[değiştir | kaynağı değiştir]| Lazca | Megrelce | Gürcüce | Svanca | ||
|---|---|---|---|---|---|
| Eski | Yeni | ||||
| whole | mteli | teli | mrteli | mteli | tel |
| half | gverdi | gverdi | naxevari | naxevari | xənsga |
| 1/3 | nasumori | nasumori | nasamali | mesamedi | nasemal |
| 1/4 | naotxali | naotxali/naantxali | naotxali | meotxedi | naoštxul |
| 1/5 | naxutali | naxutali | naxutali | mexutedi | naxušdal |
| 1/6 | naanşali | naamšvali | naekvsali | meekvsedi | nausgwul |
| 1/7 | naşkvitali | naškvitali | našvidali | mešvidedi | nayšgwidal |
| 1/8 | naovrali | naruali | narvali | mervedi | naaral |
| 1/9 | naçxorali | načxorali | nacxrali | mecxredi | načxaral |
| 1/10 | navitali | navitali | naatali | meatedi | naešdal |
| 1/11 | navitoartali | navitaartali | natertmeṭali | metertmeṭedi | naešdešxul |
| 1/12 | navitojurali | navitožirali | natormeṭali | metormeṭedi | naešdoral |
| 1/20 | naeçali | naečali | naocali | meocedi | nayerwešdal |
| 1/100 | naoşali | naošali | naasali | measedi | naaširal |
| 1/1000 | naşilyali/navitoşali | naantasali | naatasali | meatasedi | naatasal |
Zamirler
[değiştir | kaynağı değiştir]Kişisel zamirler
[değiştir | kaynağı değiştir]| Lazca | Megrelce | Gürcüce | |||
|---|---|---|---|---|---|
| Khopa-Chkhala | Vitze-Arkabe | Atina-Artasheni | |||
| Ben | ma(n) | ma | ma | ma | me |
| Sen | si(n) | si | si | si | šen |
| O | aya | haya | ham | ena | esa |
| Bu | ia | heya | him | ina | isa |
| Biz | çki | çku | şǩu | čki/čkə | čven |
| Siz | tkvan | tkvan | t̆ǩva | tkva | tkven |
| Onlar | antepe | hamtepe | hani | enepi | eseni |
| Bunlar | entepe | hemtepe | hini | inepi | isini |
İyelik zamirleri
[değiştir | kaynağı değiştir]| Lazca | Megrelce | Gürcüce | |||
|---|---|---|---|---|---|
| Khopa-Chkhala | Vitze-Arkabe | Atina-Artasheni | |||
| Benim | çkimi | çkimi | şǩimi | čkimi/čkəmi | čemi |
| Senin | skani | skani | sǩani | skani | šeni |
| Onun | hemuşi | muşi | himuşi | muši | misi |
| Bizim | çkini | çkuni | şǩuni | čkini/čkəni | čveni |
| Sizin | tkvani | tkvani | t̆ǩvani | tkvani | tkveni |
| Onların | hentepeşi | hemtepeşi / hentepeşi | hentepeşi / hinişi | inepiš | mati |
Fiiller
[değiştir | kaynağı değiştir]Lazcada fiillerin; kişi, sayı, versiyon, zaman, ruh hali, görünüm ve ses belirten halleri vardır.
İnsan ve sayılar
[değiştir | kaynağı değiştir]Lazcada fiiller, Megrelce, Gürcüce ve Svancada olduğu gibi tek değerlikli, iki değerlikli ve üç değerlikli olabilir.
- Tek değerlikli fiiller sadece öznel bir kişiliğe sahiptir ve geçişsizdir.
- İki değerlikli fiiller bir konu ve bir nesneye sahiptir (doğrudan veya dolaylı). Onlar:
- Nesne doğrudan ise geçişlidir
- Nesne dolaylı ise geçişsizdir
- Üç değerlikli fiiller bir konu ve iki nesneye sahiptir (biri doğrudan ve diğeri dolaylı) ve geçişsizdirler.
| Tek değerlikli | İki değerlikli | Üç değerlikli | ||
|---|---|---|---|---|
| geçişsiz | geçişli | geçişsiz | geçişli | |
| Konu | + | + | + | + |
| Doğrudan nesne | + | + | ||
| Dolaylı nesne | + | + | ||
Kişi tekil veya çoğul olabilir.
Lazcadaki kişi ve nesne işaretleri Megrelcedekilerle aynıdır.
Nesne işaretleri
[değiştir | kaynağı değiştir]| Tekil | Çoğul | |
|---|---|---|
| S1 | v- | v-...-t |
| S2 | ∅- | ∅-...-t |
| S3 | ∅-...-n/-s/-u | ∅-...-an/-es |
Nesne işaretleri
[değiştir | kaynağı değiştir]| Tekil | Çoğul | |
|---|---|---|
| O1 | m- | m-...-an/-es/-t |
| O2 | g- | g-...-an/-es/-t |
| O3 | ∅- | ∅-...-an/-es |
Önceden sessiz harfin kullanıldığı durumlarda v- ve g- harfleri fonetik olarak değişir:
- sesli ünsüzlerden önce: v- → b-
- sessiz ünsüzlerden önce:
- v- → b- → p-
- g- → k-
- gırtlaklı ünsüzlerden önce:
- v- → b- → p̌-
- g- → ǩ-
Version
[değiştir | kaynağı değiştir]Megrelce, Gürcüce ve Svancada olduğu gibi Lazcada da versiyon kiplerini göstermenin dört farklı türü vardır:
- öznel - eylemin eylemi yapan için tasarlandığını gösterir,
- amaç - eylem başka bir kişiye yöneliktir,
- nesnel-pasif - eylem başka bir kişi için amaçlanmıştır ancak konu pasiftir,
- tarafsız - tarafsız olarak.
Lazcada versiyon işaretlerinin Megrelce, Gürcüce ve Svanca ile karşılaştırılması
[değiştir | kaynağı değiştir]| Versiyon | Lazca | Megrelce | Gürcüce | Svanca |
|---|---|---|---|---|
| Öznel | -i- | -i- | -i- | -i- |
| Amaç | -u- | -u- | -u- | -o- |
| Nesnel-pasif | -a- | -a- | -e- | -e- |
| Tarafsız | -o- | -o-/-a- | -a- | -a- |
Zaman kipleri
[değiştir | kaynağı değiştir]Lazca'da en fazla 22 mastar eki olabilir. Bunlar üç seri hâlinde gruplandırılmıştır (Oqopumu/ovapu/oyapu).
Fiil çekim örneği
[değiştir | kaynağı değiştir]kökü: ç̌ar- (yazmak) ve r- (olmak)
| I Serisi | |||
| Khopa-Chkhala | Vitze-Arkabe | Atina-Artasheni | |
| şimdiki zaman | ç̌arups | ç̌arums | |
| hikâye birleşik zamanı | ç̌arupt̆u | ç̌arumt̆u | |
| optatif hikâye birleşik zamanı | ç̌arupt̆as | ç̌arumt̆as | |
| imperfective inferential | ç̌arupt̆-eren | ç̌arumt̆u-doren | ç̌arumt̆u-donu |
| şartlı şimdiki zaman | ç̌arupt̆u-ǩon | ç̌arumt̆u-ǩo(n) | |
| gelecek zaman I | (r)t̆as-unon | (r)t̆asen | ort̆as-en |
| geçmişte kalmış gelecek zaman I | (r)t̆as-unt̆u | t̆ast̆u | ort̆as-eret̆u |
| II Serisi | |||
| Khopa-Chkhala | Vitze-Arkabe | Atina-Artasheni | |
| geniş zaman | ç̌aru | ||
| optatif geniş zaman | ç̌aras | ||
| aoristic inferential I | ç̌ar-eleren
/ç̌ar-een /ç̌ar-elen |
ç̌aru-doren | ç̌aru-donu |
| aoristic inferential II | ç̌ar-eleret̆u
/ç̌ar-eet̆u /ç̌ar-elet̆u |
ç̌aru-dort̆u | |
| aoristic inferential optative | ç̌ar-eleret̆as
/ç̌ar-eet̆as /ç̌ar-elet̆as |
n/a | |
| aoristic conditional | ç̌aru-ǩon | ||
| gelecek zaman II | ç̌aras-unon | ç̌aras-en | |
| geçmişte kalmış gelecek zaman II | ç̌aras-unt̆u
/ç̌ara-t̆u |
ç̌ara-t̆u | ç̌aras-ert̆u |
| conditional of aoristic inferential II | ç̌ar-eleret̆u-ǩon
/ç̌ar-eet̆u-ǩon |
n/a | |
| inferential of the past of future II | ç̌aras-unt̆-eren | ç̌ara-t̆u-doren | n/a |
| conditional of the past of future II | ç̌ara-t̆u-ǩon | n/a | |
| III Serisi | |||
| Khopa-Chkhala | Vitze-Arkabe | Atina-Artasheni | |
| inversive inferential I | uç̌arun | ||
| inversive inferential II | uç̌arut̆u | ||
| inferential optative | uç̌arut̆as | ||
| inferential conditional | uç̌arut̆u-ǩo(n) | ||
Eskiliğine göre bu mastar ekleri iki kümede gruplandırılabilir:
- eski (birincil) (Megrelce ile aynı).
- yeni (ikincil) temel mastar eklerinden türetilmiştir (Lazcaya özel).
Mastar eklerini eskiliğine göre sınıflandırılması
| Yeni (Lazcaya özel) | Eski (Megrelce ile aynı) |
| imperfective inferential | şimdiki zaman |
| gelecek zaman I | hikâye birleşik zamanı |
| past of future I | optatif hikâye birleşik zamanı |
| aoristic inferential I | şartlı şimdiki zaman |
| aoristic inferential II | geniş zaman |
| aoristic inferential optative | optatif geniş zaman |
| future II | koşullu geniş zaman |
| past of future II | inversive inferential I |
| Conditional of aoristic inferential II | inversive inferential II |
| inferential of the past of future II | inferential optative |
| conditional of the past of future II | inferential conditional |
Kipler
[değiştir | kaynağı değiştir]Belirteç
[değiştir | kaynağı değiştir]Belirteç, önermenin görünür bir gerçek olarak alınması gerektiğini iddia etmektedir.
Sorular
[değiştir | kaynağı değiştir]Bir gösterge ifadesini soruya dönüştürmenin iki yolu vardır:
- Soru belirten kelimelerini kullanarak. ör. mi? (kim?), mu? (ne?), so? (nerede?), mundes? (ne zaman?), muç̌o? (nasıl?) vb. Bu kural Megrelce, Gürcüce ve Svancada da geçerlidir.
- Bir fiilin yanına soru eki olan -i harfini ekleyerek. Aynı ek Megrelcede -o, Eski Gürcücede -a ve Svancada -ma/-mo/-mu'dur.
Emir kipi
[değiştir | kaynağı değiştir]Bir emri veya isteği ifade eder. 2. şahısa (tekil / çoğul) karşı kullanıldığında geniş zaman kullanılır ve geriye kalan tüm durumlarda optatif geniş zaman kullanılır.
Dilek kipi
[değiştir | kaynağı değiştir]Olasılık, dilek, arzuyu ifade eder.
Şartlılık kipi
[değiştir | kaynağı değiştir]Bir durumun olması ya da olmaması için gerekli koşulları ifade eder. Bu gibi durumlarda -ǩo (At.-Arsh, Vtz.-Ark.) / -ǩon/-ǩoni (Khop.-Chkh.) ekleri kullanılır.
Notlar
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ a b Extension consonnant for the Altaic (Turkish) version of the Latin alphabet, often represented with the digit three (3) (currently missing from Unicode ?) ; the Cyrillic letter ze (З/з) has been borrowed in newspapers published in the Socialist Republic of Georgia (within USSR) to write the missing Latin letter ; modern orthographies used today also use the Latin digraphs Ts/ts for З/з ve Ts’/ts’ for(З’/з’
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- Chikobava, Arn. (1936). Grammatical analysis of Laz with texts (Gürcüce). Tiflis.
- Chikobava, Arn. (1938). Chan-Megrel-Gürcüce Comparative Dictionary (Gürcüce). Tiflis.
- Fähnrich, H. & Sardzhveladze, Z. (2000). Etymological Dictionary of the Kartvelian Languages (Gürcüce). Tiflis.
- Kajaia, O. (2001–2002). Megrelce-Gürcüce dictionary. 3 Vols. (Gürcüce). Tiflis.
- Kartozia, G. (2005). The Laz language ve its place in the system of Kartvelian languages (Gürcüce). Tiflis.
- Klimov, G. (1964). Etymological Dictionary of the Kartvelian Languages (Rusça). Moskova.
- Klimov, G. (1998). Etymological Dictionary of the Kartvelian Languages. Berlin: Mouton de Gruyter.
- Klimov, G. (1998). Languages of the World: Caucasian languages (Rusça). Moskova: Academia.
- Marr, N. (1910). Grammar of Chan (Laz) with reader ve wordlist (Rusça). St. Petersburg..
- Qipshidze, I. (1911). Additional information about Chan (Rusça). St. Petersburg.
- Qipshidze, I. (1914). The Grammar of Mingrelian (Iver) Language with reader ve dictionary] (Rusça). St. Petersburg..
- Shanidze, A. (1973). Essentials of Gürcüce Grammar (Gürcüce). Tiflis.
- Topuria, V. & Kaldani, M. (2000). Svanca Dictionary (Gürcüce). Tiflis.