Kartli Krallığı
Kartli | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1478-1762 | |||||||||
 Prens Vahuşti'nin Atlasına göre arması | |||||||||
 1490 yılında Kartli Krallığı | |||||||||
| Başkent | Tiflis | ||||||||
| Yaygın dil(ler) | Gürcüce | ||||||||
| Hükûmet | Feodal Monarşi | ||||||||
| |||||||||
| Tarihçe | |||||||||
| |||||||||
| |||||||||
| Günümüzdeki durumu |  Gürcistan Rusya Ermenistan | ||||||||
| Gürcistan tarihi საქართველოს ისტორია |
|---|
.jpg) |
Kartli Krallığı (Gürcüce : ქართლის სამეფო, kartlis samepo) Batı Gürcistan'ın Kartli bölgesinde başkenti Tiflis olan Geç Orta Çağ / Yakın Çağ Gürcü monarşisidir. 1478 yılında Gürcistan Krallığı'nın dağılma süreciyle ortaya çıkmış ve Bagrationi Hanedanı'nın Kahetili kolunun başarısı sayesinde 1762 yılında komşusu Kaheti Krallığı ile birleşene dek varlığını sürdürmüştür. Bu dönemin çoğunda krallık Safevi hanedanlıklarının vasalıydı ancak belirli aralıklarla özellikle 1747 yılından sonra bağımsızlığını sürdürmüştür.
Tarihi
[değiştir | kaynağı değiştir]Gürcistan Krallığı'nın birbirleriyle savaşan devletlere bölünmesi
[değiştir | kaynağı değiştir]1450'li yıllarda Gürcistan Krallığı'nda kraliyet ailesi ve asiller arasında ayrılıkçı hareketler ortaya çıkmaya başladı. Bu bütün krallıkta büyük bir istikrarsızlığa sebep oldu. Bu dönemin ayırt edici özelliği feodaller arası rekabet, ayrılıkçılık ve iç savaştır.
Gürcistan Krallığı'nın asıl bölünmesi ise 1463 yılında VIII. Giorgi'nin Çihori Muharebesi'nde isyancı asilzade VI. Bagrat tarafından yenilmesi tarihine uzanır. Gürcü ulusal birliğinden geriye kalan bir izi daha sonra kendisini İmereti kralı ilan ederek yok etti. Bu hareket bütün eski Gürcü birleşik monarşisi ve devletinin parçalanmasının başlangıcına yol açtı. Bu parçalanma bölgenin geri kalanının ortak tarihinde çeşitli şekillerde daha önce tekrarlanmıştı.
VIII. Giorgi, 1465 yılındaki yenilgisinin ardından Samtshe prensi II. Kvarkvare Cakeli tarafından esir alındı. Bunu bir fırsat olarak gören Bagrat, 1466 yılında Doğu Gürcistan sınırını geçerek kendisini bütün Gürcistan'ın kralı ilan etti.
Kvarkvare, Bagrat'ın gücünün artmasından endişe ederek VIII. Giorgi'yi serbest bıraktı ancak devrik kral yeniden otoritesini sağlayacak güce sahip değildi. Kendisini sadece Kaheti kralı ilan etti. Aşağı Kartli bölgesini diğer bir taht talibi olan yeğeni II. Konstantine'ye bıraktı. 1469 yılında II. Konstantine kendisini Aşağı Kartli yöneticisi ilan ederek Bagrat'a karşı mücadele etti.
VI. Bagrat 1478 yılında II. Konstantine tarafından yeniden otoritesi sınana dek Kartli'yi yönetmeye devam etti.
Batı Gürcistan'da Gelişmeler
[değiştir | kaynağı değiştir]VI.Bagrat'ın oğlu II. Aleksandre Batı Gürcistan'ın soylu aileleri Dadiani, Gurieli, Şervaşidze ve Gelovani hanedanlıkları reislerini İmereti Krallığı tahtına geçmek için bir araya topladı ancak daha sonra II. Vamek Dadiani'nin teklifi ile reddedilerek II. Konstantine'nin Batı Gürcistan'a davet edilmesine karar verildi bunun üzerine II. Aleksandre dağlık batı bölgeleri Raça ve Leçhumi'ye çekildi.
II. Konstantine yerel düklerin de yardımıyla Kutaisi şehrini ele geçirdi ve kısa bir süreliğine Batı Gürcistan'ın Kartli ile yeniden birlikteliğini sağladı. 1481 yılında Samtshe'yi de hakimiyeti altına almayı başardı ve kendisini bütün Gürcistan'ın kralı ilan etti.
Ancak rakip feodaller birbirlerine üstünlük sağlamak için mücadeleye devam ettiler.
II. Kvarkvare Cakeli 1483 yılında II. Konstantine'yi Aradeti Muharebesi'nde yenilgiye uğrattı. 1484 yılında hükümdarlığı kabul edilmeyen eski varis II. Aleksandre kendisini Batı Gürcistan'ın kralı ilan etti. Bu sırada Megrelya Prensliği'nin yeni feodal derebeyi II. Liparit Dadiani, II. Konstantine'yi yeniden Batı Gürcistan'a davet etti.
Ancak II. Konstantine, 1487 yılında Akkoyunlu hükümdarı Sultan Yakub'un Kartli'yi işgal etmesiyle bu seferi iptal etti ve Kartli'ye yöneldi.
Bunu fırsat bilerek II. Aleksandre Kutaisi'yi ele geçirdi ve Batı Gürcistan'da kendi otoritesini restore etti. Daha sonra II. Konstantine Kaheti, İmereti kralları ve Samtshe prensi ile bir mutabakat gerçekleştirdi böylece bu Gürcistan'ın uzun bir dönem boyunca krallıklar ve prensliklere bölünmesini şekillendirdi. Samtshe-Saatabago, Kartli Krallığı'nın bir parçası olmasına rağmen, aslında bir prenslikti. Krallıklar ve prenslikler arasındaki savaş devam etti.
Daha Sonraki Gelişmeler
[değiştir | kaynağı değiştir]Bu yeni devletler uzun süre barış içinde kalmadılar. Kaheti Kralı II. Giorgi, tahta geçmesinin ardından X. Davit'i tahttan devirmek ve krallığını fethetmek amacıyla Kartli'ye bir sefer düzenledi. Davit'in kardeşi Bagrat krallığı başarıyla savundu ve bir pusuda II. Giorgi'yi esir almayı başardı.
X. Davit'in kendi daha az başarılı mevkidaşı İmereti Kralı II. Aleksandre'nin akınlarıyla yüzleşmesiyle barış batıda da uzun sürmedi.
1513 yılında Kartli Krallığı komşusu Kaheti'yi kısa bir süreliğine fethetmeyi başardı. Ancak Kartli ve Kaheti'nin birleşik krallığı sadece 1520'ye kadar sürdü. İran ve Osmanlı saldırganlığıyla sona erdi. 1518'de Kartli Krallığı, Safevi İmparatorluğu'nun vasallığını kabul etmek zorunda kaldı. 1520 yılında ise Kaheti Krallığı, yerel asilzade Kahetili Levan ve tahtın varisi II. Giorgi tarafından yeniden restore edildi.[1]
Diğer krallıkların Kartli Krallığı'nın liderliğini kabul etmemesi Gürcü devletlerinin birleşmesi için verilen mücadelenin başarısız olmasındaki en büyük neden idi. Kartli Krallığı, Safevi vasallığından kurtulmaya çalıştı. Bundan dolayı Kızılbaş ordusu 1522'de Kartli'yi işgal etti. İşgalciler, Teleti Muharebesi'nden sonra Tiflis şehrini ele geçirdi. 1524'te, İran'daki iç savaşın şiddetlendiği sıralarda, Kartli Krallığı Tiflis'i yeniden ele geçirdi ve görünüşe göre vasallıktan kurtuldu. O zamandan itibaren 16 yıl boyunca, Kartli Krallığı bağımsızlığını sürdürmeye devam etti.
16. Yüzyıl : Bölünük Gürcü Krallıkları Osmanlı ve Safevi Vasallığı Altında
[değiştir | kaynağı değiştir]1541–1554'te Şah Tahmasb, dört kez Kartli'ye saldırı düzenledi. Tiflis'i aldı ve şehre Kızılbaş garnizonu kurdu. Kartli Kralı I. Luarsab (1527–1556) bir gerilla savaşı başlattı. Ocak 1547'de Şah, Kartli'yi ikinci kez işgal etti, Kartli Krallığı'nın bir parçası olan II. Kaihosro Cakeli tarafından yönetilen Cavaheti'yi ele geçirdi ancak Kartli savaşmaya devam etti ve I. Luarsab, Cavaheti'yi geri aldı. 1555 yılında Amasya Antlaşması ile Kartli, Kaheti ve doğu Mesheti Safevi hakimiyetine ve batıda kalan topraklar ise Osmanlı hakimiyetine geçti.[2] Ancak Kartli Kralı I. Luarsab, anlaşmanın şartlarını tanımayı reddetti ve İmereti Kralı III. Bagrat ile ittifak halinde, krallığının egemenliğini korumaya çalıştı. Şah, hükümdarın iradesini bastırmak için Gence ve Karabağ beylerbeyi Şahverdi Han liderliğinde bir ordu gönderdi. Garisi Muharebesi'nde Luarsab'ın orduları galip gelmeyi başardı, ancak kral yaralandı ve öldü.
Ölen hükümdarın oğlu I. Simon, yakalanıp hapsedilene kadar savaşı sürdürdü. Onun yerine Safeviler, Müslüman olan kardeşi XI. Davit'i tahta çıkardı. Bu şekilde Safeviler, Kartli Krallığı üzerinde hakimiyet kurmayı başardı. Daud Han olarak da bilinen XI. Davit döneminde krallık, Safevilere yıllık yirmi bin düka haraç ödemek zorunda kaldı.[2] İki yüzyıl boyunca Kartli Safevi Devleti'ne vasal olarak bağlı idi. Bağımsızlığını kaybetmesi dolayısıyla düzenli olarak haraç ödüyor ve İran şahına köleler, atlar ve şaraplar olmak üzere hediyeler yolluyordu.[3]
Amasya Antlaşması'na rağmen Osmanlılar ile Safeviler çatışmaya devam etti. 1578'de Lala Mustafa Paşa liderliğindeki bir Osmanlı ordusu Safevileri mağlup etti ve tüm Güney Kafkasya'nın kontrolünü ele geçirmeye çalıştı. Safeviler, I. Simon'u serbest bırakıp onu Gürcistan'a göndererek karşılık verirken, kardeşi XI. Davit, kaleleri Türklerin eline bıraktıktan sonra Konstantiniyye'ye kaçtı. Simon, Osmanlı egemenliğini kabul eden Gürcü prenslere karşı bir gerilla savaşı başlattı. Türk saflarındaki isyanın yardımıyla, Simon 1579'da, Tiflis kalesi haricinde, bölgenin çoğunluğunu geri aldı. Daha sonra Osmanlılar için Safevilere ihanet eden Kaheti Kralı II. Aleksandre ile yüzleşti ve onu Cotori'de mağlup etti. Kısa süre sonra Simon başka bir Türk saldırısıyla karşı karşıya kaldı.[2]
1582'de Simon Tiflis kalesini yeniden fethetti. Daha sonra damadı II. Manuçar'ı Mesheti'nin atabegi olarak eski konumuna getirdi ve neredeyse tüm İmereti'yi fethetmeye geldi. Kartli'nin gücünün bu yeniden doğuşu, Simon'u şaşırtan ve onu mağlup eden Megrelya soylularını tedirgin etti. Kral daha sonra Konstantiniyye'de hapsedildi.[2]
16. yüzyılın son on yılında İranlılar, Güney Kafkasya üzerindeki anlık Türk hâkimiyetini kabul etmek zorunda kaldılar.[2] Bununla birlikte, 1602'de Şah Abbas, Osmanlı karşıtı taarruza devam etmeye karar verdi ve Kartli Kralı X. Giorgi ve Kaheti Kralı II. Aleksandre'den olumlu bir yanıt alarak askeri harekata katılmalarını istedi. Ancak Gürcü krallıkları ile Şah arasındaki ilişkiler gerginliğini korudu. 1605 ile 1606 yılları arasında Abbas, bir halk ayaklanması sonucu yeni Hristiyan kralları Kaheti Kralı I. Teimuraz'ı ve Kartli Kralı II. Luarsab'ı isteksizce tanıdı. Safevi hükümdarının en büyük endişesi, Gürcistan ve Rus çarlarının olası ittifakıydı. Nitekim, X. Giorgi, ölümünden önce Çar'a bağlılık yemini etmiş ve bir Rus-Gürcü evlilik ittifakını tartışmıştı.[2]
1614'te Şah, tamamen Safevi İmparatorluğu'na dahil etmek amacıyla Doğu Gürcistan'ı işgal etti. Küçük soylular arasından başlayarak Kartli'nin en güçlü adamı olmayı başaran bir karakter olan Tiflis'in eski mouravisi Giorgi Saakadze bu kez ona yardım etmişti. İranlılar, iki Hristiyan kralı I. Teimuraz ve II. Luarsab'ı tahttan devirip yerine iki Müslüman kral, Kartli'de VII. Bagrat ve Kaheti'de II. Aleksandre'nin torunu İese'yi tahta çıkardılar. 1615'te bir isyan dalgası iki krallığı ele geçirirken, İmereti Krallığı'na sığınan II. Luarsab ve I. Teimuraz, İmereti Kralı III. Giorgi ve Guria ve Megrelya prensleriyle Rus Çar Michael'a bir mektup göndermek için anlaşmayı başardı. Ondan yardım talebinde bulundu. Ancak Rusya, yıkıcı sorunlu döneminden yeni çıkmıştı ve çağrıya cevap vermedi.[2]
Bu noktada II. Luarsab teslim oldu, ancak İslam'a geçmeyi reddettikten sonra hapsedildi ve sonunda 1622'de öldürüldü (aynı kader iki yıl sonra I. Teimuraz'ın annesi Ketevan'ın başına geldi). Hükümdarlarından mahrum kalan soylular, Giorgi Saakadze'nin (eskiden Şah'ın bir müttefiki) etrafında toplandılar ve 1625'te ayağa kalktılar. Saakadze'nin değişikliği, elbette, onu öldürmek için bir İran planının bulunmasından kaynaklanıyordu. Giorgi Saakadze 25 Mayıs 1625'te Martkopi Muharebesi'nde Safevileri mağlup etti ve takip eden aylarda Abbas'a karşı direnişini sürdürdü ve onu I. Teimuraz'ı Kartli ve Kaheti Kralı olarak tanımaya zorladı. Rusya ayrıca Şah'ı Gürcü hükümdarını tanımaya çağırdı. Elde edilen zaferlere rağmen, Gürcü soylularının birliği hızla çöktü. Saakadze'nin Teimuraz'ın Kartli Krallığı üzerindeki kontrolüne muhalefeti, Bazaleti Muharebesi'nde (1626'nın sonları) doruğa çıkan kardeş savaşı olan acı bir çatışmaya yol açtı. Kral Teimuraz'ın güçleri galip geldi ve Saakadze Kostantiniyye'ye sürüldü.[2]
1629'da I. Abbas'ın ölümünden sonra, Teimuraz, Kartli üzerindeki otoritesini arttırma amacıyla İran tarafından Kartli'ye atanan rakibi II. Simon'un öldürülmesinden yararlandı. Safevi hegemonyasını devirmeye kararlı olan Teimuraz, büyükelçisi Nikoloz Çolokaşvili'yi İspanya Kralı IV. Filip ve Papa VIII. Urbanus'dan yardım almak üzere Batı Avrupa'ya gönderdi. Ancak Avrupalılar, uzaktaki Gürcistan'ın kaderi hakkında endişelenmek için Otuz Yıl Savaşları'yla fazlası ile meşguldüler. Stefano Paolini ve Nikoloz Çolokaşvili'nin ilk basılı Gürcü kitabı olan "Dittionario giorgiano e italiano" (Roma, 1629), bu yolculuk sonucu yazıldı.
1633'te Teimuraz, Fars, Lar ve Bahreyn'in nüfuzlu bir beylerbeyi olan İmam-Quli Han Undiladze'nin ailesine karşı Şah Safi'nin baskısından kaçan Gence ve Karabağ'ın beylerbeyi kayınbiraderi Davud Han Undiladze'yi koruma altına aldı. Şah, Teimuraz'ın bu hareketini, tahttan indirildiğini ilan ederek ve yerine Müslüman Kartli Kralı Rostom'u (vali unvanı verildi) tahta çıkararak karşılık verdi. Rostom döneminde, Kartli göreceli bir barış ve refah dönemi yaşadı. Müslüman olmasına rağmen, hükümdar Svetitshoveli Katedrali'nin restorasyonuna katkıda bulundu ve Hristiyan kültürünün korunmasını garanti etti.
Kartli 1630'lu yıllardan itibaren İran'a bağlı krallar tarafından vasal bir devlet olarak yönetildi. 1735-1744'te Kızılbaşlar tarafından Kartli'de doğrudan Safevi hakimiyeti kuruldu. Bu dönem Kızılbaşoba olarak adlandılır, Kızılbaşoba Gürcü krallıklarının iç savaşı ve Osmanlı ve Safevi imparatorluklarının Kartli'yi ele geçirmek için yaptığı savaşlar ile aynı zamana denk gelen Kartli Ayaklanması'yla sona erdi. Ayaklanma başarısız oldu, ancak Nadir Şah, Kartli Krallığı'na özerklik vermek zorunda kaldı.
Kartli ve Kaheti'nin birleşmesi
[değiştir | kaynağı değiştir]1747 yılında Nadir Şah bir suikaste uğradı. Bu istikrarsızlıkdan yararlanarak kendilerine başarılarından dolayı Nadir Şah tarafından Kartli ve Kaheti krallıkları verilmiş olan II. Teymuraz ve oğlu II. Erekle Safevilerden de facto bağımsızlıklarını ilan ettiler. Teymuraz ve Erekle'nin politikaları ve seferleri neticesinde Kartli Krallığı Kazah bölgesini, Erivan, Gence ve Nahçıvan hanlıklarını etkisi altına aldı ve Şamşadin bölgesi doğrudan krallığa dahil oldu. Kartli ve Kaheti krallıklarının birleşik kuvvetleri, 1752'de Kirbulah Muharebesi'nde Tebriz Hanı Azat Han'ı mağlup ederek Kafkasya'daki hegemonyalarını güçlendirdiler.
1762 yılında II. Teymuraz'ın ölümünün ardından oğlu II. Erekle Kartli'nin de kontrolünü üzerine aldı ve birleşik Kartli-Kaheti Krallığı'nı kurdu.
Hükümdarlar
[değiştir | kaynağı değiştir]| Portresi | Kral | Hükümdarlık yılları | Aile bağlantıları |
|---|---|---|---|
 |
II. Konstantine | 1484–1505 | I. Aleksandre'nin torunu |
|
X. Davit | 1505–1525 | II. Konstantine'in oğlu |
|
IX. Giorgi | 1525–1527 | X. Davit'in kardeşi |
|
I. Luarsab | 1527–1556 | X. Davit'in oğlu |
|
I. Simon | 1556–1569
1578–1599 |
I. Luarsab'ın oğlu |
|
XI. Davit | 1569–1578 | I. Simon'un kardeşi |
 |
X. Giorgi | 1599–1606 | I. Simon'un oğlu |
 |
II. Luarsab | 1606–1615 | X. Giorgi'nin oğlu |
|
VII. Bagrat | 1615–1619 | XI. Davit'in oğlu |
|
II. Simon | 1619–1630 | VII. Bagrat'ın oğlu |
|
I. Teymuraz | 1630–1634 | (Kartli, I.Teymuraz'ın Kaheti Krallığı'nın parçasıydı) |
|
I. Rostom | 1633–1658 | XI. Davit'in oğlu |
|
V. Vahtang | 1658–1675 | II. Konstantine'nin torununun çocuğu |
|
XI. Giorgi | 1675–1688
1703–1709 |
V. Vahtang'ın oğlu |
|
I. Erekle | 1688–1703 | I. Teymuraz'ın oğlu |
|
Kayhosro | 1709–1711 | XI. Giorgi'nin yeğeni |
|
I. İese | 1714–1716
1724–1727 |
Kayhosro'un kardeşi |
|
Bakari | 1717–1719 | VI. Vahtang'ın oğlu |
| VI. Vahtang | 1716–1724 | Kayhosro ve I. Yese'nin kardeşi | |
|
II. Teymuraz | 1744–1762 | I. Erekle'nin torunu |