İçeriğe atla

Karadeniz fıkraları

Vikipedi, özgür ansiklopedi

Karadeniz veya Laz fıkraları, Türk halk edebiyatı ürünü olan fıkraların Karadenizlileri veya Lazları konu edinmesiyle oluşmaktadır. Bu fıkraların son dönemlerde çok sıklıkla bir "Temel" tipine bağlanmış olduğu için genellikle Temel fıkraları diye de adlandırılmaktadır.[1] Karadeniz fıkralarında karakterler, "Karadeniz ağzı"yla konuşmaktalar. Karadenizlilerin hazırcevaplıkları, pratik çözümleri, çalışkanlıkları, girişkenlikleri, kolay sivrilmeleri gibi özelliklerinin[2] yanı sıra kıt akıllı olduklarını ima eden özellikleri de fıkralara yansımıştır. Temel ile Fadime esas tiplemelerinin yanı sıra Cemal, Dursun ve İdris gibi tiplemeleri içerinde barındırmaktadır. Karadeniz fıkralarında birçok erkek tiplemesi olmasına rağmen Fadime bu fıkralarda adı olan tek kadın fıkra tipidir.

Araştırmalar ve kıyaslamalar

[değiştir | kaynağı değiştir]

Karadeniz fıkraları hakkında çeşitli bilimsel çalışmalar yapılmıştır. Bu çalışmalar mahalli anlamda fıkra derlemesi, fıkra türünün toplumsal işlevleri ve fıkra tipinin irdelenmesine yöneliktir. Yakup Topal'a ait Mahalli Trabzon Fıkraları, Tuncer Yıldırım'a ait İllüstrasyon ve İllüstrasyonla Karadeniz Fıkraları, Duygu Günkızıl'a ait Bölge ve Yörelerle ilgili Fıkra Tipleri Üzerine Bir Araştırma- Karadeniz Örneği, Cengiz Göksen'e ait Temel Fıkraları Üzerine Bir Araştırma Tezi ve İbrahim Altunel'e ait Anadolu Mahalli Fıkra Tipleri isimli tezler mevcuttur.

Mustafa Duman, Nasreddin Hoca da Bizdendir adlı çalışmasında Almanya'nın Kuzey Denizi'ndeki Doğu Frizya Adaları'nda yaşayan halka veya Almanya'da yaşamış eski bir halk olan Schildbürgerlere ilişkin olarak anlatılan kimi pek çok fıkranın Türkçede Karadenizli fıkrası olarak anlatıldığını belirtmiştir.[3] Karadeniz fıkraları; söz komiği, hareket komiği, durum komiği, hazırcevaplık, pratiklik, çözüm üreticilik açısından Hisam Kurban nükteleriyle kıyaslanmıştır.[4] Bu kıyaslamada hem Hisam Kurban çakçakları hem de Karadeniz fıkraları olay, olay örgüsü, şahıs kadrosu, tipler, zaman, mekân gibi aynı yapısal özelliklere sahip olduğu belirtilmiştir.[5]

Tiplemeler

[değiştir | kaynağı değiştir]

Temel

[değiştir | kaynağı değiştir]

Yunancada kullanılan bir isim olan "Temel", fiil hatta tüm mecaz anlamlarıyla Türkiye Türkçesine kabul edilen bir terimdir ve İslami isim verme geleneğinin dışında kalmasına karşın Doğu Karadeniz Bölgesi'nde erkek ismi olarak kullanılmış, Anadolu'da özel isim olarak sadece bu yöreye özgü olmuştur.[6] Özhan Öztürk'ün Bizum Temel adlı çalışmasında Temel karakterinin atasının Karagöz oyunundaki Laz olduğunu belirtmiştir. Temel fıkralarında güldürü unsuru olarak kıt akıllı oluşa yer verilmektedir. Temel ile Fadime de bu sıfatın tamlananı olarak gösterilmektedir.[7] Temel'in, kimi zaman kurnazlığı, hazır cevaplığı ve pratik zekâsıyla övüldüğü fıkralarla da mevcuttur.[8]

Temel, Karadenizlilerin kişileştirilmiş formu olup daha çok mizahi anlamıyla ve fıkra kahramanı olarak kullanılmaktadır. Karadeniz fıkralarında kulanılan Temel karakterinin atasının Karagöz oyunundaki Laz olduğu iddia edilmektedir. Temel, Karadenizlinin keskin pratik zekası, hiperaktif karakteri, safça samimiyeti, olayları alışılmadık bakış açısıyla yorumlaması kendine özgü mizah anlayışına sahip fıkraların esin kaynağı olmuştur.[9] Osmanlı döneminde yaratılan diğer mizah kahramanları unutulurken Laz etnisitesini temsil eden Temel'in modern Türk folkloru içerisinde yaşaması Karadenizlilerin orta sınıf kentli elitle ve metropollere göçen diğer etnisitelerle kültürel çatışma sonucu güçlendiğine dikkat çekilmiştir.[10] Özhan Öztürk, Laz veya Karadeniz fıkraları da denilen fıkraların 3 bölümden oluşan bir kalıptan oluştuğunu bu kalıba uymayan fıkraların kahramanlarının Temel, Fadime, Dursun, İdris, Yunus gibi isimler yakıştırılarak anlatılsa bile başka kültürlerden uyarlanıp Türkçeye çevrilen aptal fıkraları olduğunu iddia etmiştir. Öztürk'e göre Temel fıkraları günümüzde orijinal kaynağından uzaklaşmış olup kent kültürü tarafından yaratılan mizah endüstrisinin kapsamına girmiştir.[11]

Fadime

[değiştir | kaynağı değiştir]

Karadeniz fıkralarının esas kadın tipi Fadime'dir. Fadime, çoğunlukla erkek fıkra tipi Temel'in ve bazen de diğer erkek fıkra tipleri olan Cemal, İdris ve Dursun'un karısı rolündedir. Fıkrada adı olan tek kadın fıkra tipidir.[12] Kimi zaman "gereğinden fazla kilolu, zayıf ya da büyük göğüslü" gibi fiziksel özellikleriyle tanımlanırken çoğu zaman rolleri gereği sergilediği tutum ve davranışlarıyla betimlenmektedir.[12] Fadime fıkralarda zeki,[13] hazırcevap,[14] kurnaz,[15] saf ve aptal,[16] boyun eğen,[17] talep eden,[18] cinselliği talep edemeyen,[19] arzu nesnesi,[20] duygusal,[21] ilgi bekleyen,[22] kıskanç,[23] utangaç,[24] güzel[25] gibi özelliklere sahiptir.

Diğer tiplemeler

[değiştir | kaynağı değiştir]

Cemal, Dursun ve İdris diğer erkek fıkra tipleridir. Temel'in kimi zaman babası kimi zaman arkadaşı kimi zaman da kardeşi olan bu fıkra tipleri Temel ile benzer özellikler gösterirler.[26] Sıla Akdeniz, Temel Fıkralarında "Yardımcı Erkek Oyuncu" olarak Dursun'un İşlevi başlıklı makalesinde yardımcı erkek oyuncuların işlevlerini; olayları geliştirip gerilim yaratan kişi olmak, en az Temel kadar komik ve saf olarak abartı yaratarak güldürmek ve Temel'in arka plana alındığı fıkralarda ön plana çıkmak olarak açıklamıştır.[27]

Ayrıca bakınız

[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça

[değiştir | kaynağı değiştir]
Spesifik
  1. ^ Aksoy 2007, s. 95.
  2. ^ Albayrak 1998, s. 1998.
  3. ^ Duman 2006, s. 38.
  4. ^ Gökşen 2002, s. 302.
  5. ^ Korkutan 2016, s. 108.
  6. ^ Öztürk 2006, s. 132.
  7. ^ Taşkın 2006, s. 296.
  8. ^ Aksoy 2007, s. 102.
  9. ^ "Bizum Temel". 31 Ocak 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ocak 2009. 
  10. ^ "Karadeniz Ansiklopedisi Temel maddesi". 2 Ocak 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ocak 2009. 
  11. ^ "Temel Fıkraları". 19 Ekim 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Ekim 2011. 
  12. ^ a b Zengin 2016, s. 12.
  13. ^ Zengin 2016, s. 13-14.
  14. ^ Zengin 2016, s. 15-16.
  15. ^ Zengin 2016, s. 16-17.
  16. ^ Zengin 2016, s. 17-19.
  17. ^ Zengin 2016, s. 19-20.
  18. ^ Zengin 2016, s. 20-21.
  19. ^ Zengin 2016, s. 21-22.
  20. ^ Zengin 2016, s. 22-23.
  21. ^ Zengin 2016, s. 23-24.
  22. ^ Zengin 2016, s. 24-26.
  23. ^ Zengin 2016, s. 26-28.
  24. ^ Zengin 2016, s. 28.
  25. ^ Zengin 2016, s. 29-31.
  26. ^ Zengin 2016, s. 40.
  27. ^ Akdeniz 2007, s. 71.
Genel
  • Akdeniz, S. (2007), Temel fıkralarında "yardımcı erkek oyuncu" Dursun'un işlevi, Milli Folklor Dergisi 
  • Albayrak, H. (1998), Öztürkçe Karadeniz Fıkraları, İstanbul: Oluşum Yayınları 
  • Aksoy, R. Aslıhan (2007), ""TEMEL FIKRALARINDA 'ÖTEKİ'LEŞTİRME BOYUTU" (PDF), Millî Folklor, 75, 12 Şubat 2017 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi, erişim tarihi: 17 Mayıs 2017 
  • Duman, Mustafa (2006), Nasreddin Hoca da Bizdendir, İstanbul: Heyamola Yayınları 
  • Gökşen, C. (2002), Temel Fıkraları Üzerine Bir Araştırma, Konya: Selçuk Üniversitesi 
  • Korkutan, Selnur Şarman (2016), "HİSAM KURBAN NÜKTELERİ İLE KARADENİZ FIKRALARININ KARŞILAŞTIRILMASI" (PDF), Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi, 9 Mart 2017 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi, erişim tarihi: 17 Mayıs 2017 
  • Öztürk, Özhan (2006), Asan, Ömer (Ed.), Bizum Temel, İstanbul: Heyamola Yayınları 
  • Taşkın, Nilüfer (2006), Laz Fıkraları Üzerine..., İstanbul: Heyamola Yayınları 
  • Zengin, Filiz Gökçe (2016), KARADENİZ FIKRALARINA TOPLUMSAL CİNSİYET AÇISINDAN YAKLAŞIM, Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi 
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Karadeniz_fıkraları&oldid=33906340" sayfasından alınmıştır