İçeriğe atla

I. Peloponez Savaşı

Vikipedi, özgür ansiklopedi
I. Peloponez Savaşı

Antik Yunanistan
TarihMÖ 460 - 446[2]
Bölge
Yunanistan
Sonuç Otuz Yıl Barışı
Taraflar
Atina İmparatorluğu[1] ve müttefikleri Sparta ve müttefikleri


I. Peloponez Savaşı, MÖ 460 – 446 yılları arasında, Sparta'nın başat güç olduğu Peloponez Birliği ile Atina İmparatorluğu[1] ve bazı müttefikleri arasında gerçekleşen bir dizi muharebedir. Bu çatışmalara yer yer başta Thebai olmak üzere Sparta müttefikleri ve Atina tarafında Argos da katılmıştır. Savaş, görünürdeki birkaç nedene bağlanmaktadır. Bunlar, Atina'nın kent ile liman arasında "uzun duvarlar" olarak adlandırdığı surları inşa etmesi, Attika'daki Megara kentinin Peloponez Birliği'nden ayrılması ve Atina İmparatorluğu'nun gelişmesinden Sparta'nın duyduğu tedirginlik olarak verilmektedir. Savaş MÖ 460 yılında Oenoe Muharebesi'yle başlamıştır. Atina savaşın ilk evrelerinde üstün donanması sayesinde denizde bazı başarılar elde etmiştir. Kara muharebelerinde de başarılı sonuçlar elde ettiler. Bununla birlikte MÖ 457 yılında Sparta ve müttefikleri karşısında Tanagra Muharebesi'nde yenilgiye uğradılar. Ancak bir Atina karşı taarruzuyla Boeotia kuvvetleri Oenophyta Muharebesi'nde ezici bir yenilgiye uğratıldı. Ardından Atina kuvvetleri Thebai hariç olmak üzere tüm Boeotia topraklarını istila etmiştir. Daha sonra Atina Aegina donanmasını yenerek kenti kuşattı, düşürdü ve Mora Yarımadası kıyılarını yakıp yıkarak savaştaki durumunu sağlamlaştırmıştır. Ancak Atina'nın Mısır'a gönderdiği donanma ve ordunun MÖ 454 yılında yenilgiye uğraması durumu Atina açısından kötüleştirmiştir. Bunun üzerine Sparta ile beş yıllık bir ateşkes antlaşması yapılmıştır. Bu ateşkes süresinin sona ermesinin ardından MÖ 448 yılında savaş, II. Kutsal Savaş'la yeniden başlamıştır. Daha sonra MÖ 446 yılında Boeotia ayaklandı, Atina kuvvetlerini Koronea Muharebesi'nde yenilgiye uğratarak yeniden bağımsızlığını kazandı. I. Peloponez Savaşı, Atina ile Sparta arasında, Otuz Yıl Barışı olarak bilinen bir barış antlaşmasıyla sona erdirilmiştir. Antlaşma MÖ 446 – 445 kışında yapılmıştır. Bu antlaşmanın hükümlerine göre her iki taraf da kendi topraklarına çekilecektir. Atina denizde hakim durumunu sürdürürken Sparta da karada hakim durumda kalmıştır. Savaş sonunda Megara Peloponez Birliği'ne dönmüştür. Aegina ise Attik Delos Birliği'nin vergisini ödeyen otonom bir üyesi oldu. Peloponez Birliği ve Atina İmparatorluğu arasında yeniden, MÖ 431 yılında savaş başladı ve Atina'nın Sparta tarafından işgal edildiği MÖ 404 yılına kadar sürdü. Sonuç, Attik Delos Birliği'nin dağılması ve Atina İmparatorluğu'nun yıkılmasıydı.

Antik kaynaklar

[değiştir | kaynağı değiştir]

Hem I. Peloponez Savaşı hem de esas Peloponez Savaşı ya da II. Peloponez Savaşı konusunda günümüzde ulaşan temel antik kaynak Atinalı tarihçi Tukididis'in günümüzde "History of the Peloponnesian War" adıyla bilinen çalışasıdır. Ancak bu çalışma ihtiyatla okunması gereken bir tarih çalışması olarak kabul edilir. Bu ihtiyatla karşılamanın nedeni, Tukididis'in dönemin bazı kişilerine yakınlık duyarken bazılarına antipati beslemesi olarak gösterilir. Diğer kaynaklar arasında Herodot, Diodorus, Aristoteles ve Plutarkhos sayılabilir.[3]

Genel Çerçeve

[değiştir | kaynağı değiştir]

Atina imparatorluğu ile Sparta'da dahil olmak üzere Peloponez Birliği'ne bağlı kent devletleri arasında MÖ 460 – 446 yılları arasında gerçekleşen muharebler günümüz araştırmacıları tarafından I. Peloponez Savaşı olarak tanımlansa da, bir savaşta olması beklenen bütünlüğü vermedikleri de ileri sürülmektedir.[4]

Diğer yandan her ne kadar Sparta siyasi yapısında savaş yanlısı bir hizibin var olduğu kabul edilse de, Sparta'nın Atina ile savaş konusunda isteksiz olduğu ileri sürülmektedir.[2] Bu bağlamda Sparta'nın bu süre içinde sadece zaman zaman Atina ile savaşa giriştiği görülür.[2] Savaşın muharebeleri daha çok Atina ile Korint arasında geçmiştir.[2] Dolayısıyla en azından başlangıçta I. Peloponez Savaşı'nın bir Atina - Korint savaşı olduğu ileri sürülür.[5] Yine de Atina ile Korint arasında deniz ticareti rekabeti dolayısıyla ortaya çıkan sürtüşmeler I. Peloponez Savaşı'ndan sonra da devam etmişti.[6] Bilindiği gibi Peloponez Birliği'nde deniz ticaretine açılan tek kent devleti Korint'tir. Atina'nın, geçmişten gelen deniz ticaret ağı ile Attik Delos'un sağladığı olanakları birleştirmesi sonucu, Korint ile rekabetinde deniz ticaretinin yayılmasında üstünlük sağlaması kaçınılmazdı.

Argos topraklarında MÖ 460 yılında gerçekleşen Oenoe Muharebesi'ni I. Peloponez Savaşı kapsamında ele alan yayınlar vardır. Muharebede Sparta kuvvetleri, Atina ve Argos kuvvetleri karşısında yenilgiye uğramıştı.[7][8][9] Bununla birlikte Haliea Muharebesi'ni ilk muharebe olduğu görüşü de vardır.[2]

Savaş öncesi

[değiştir | kaynağı değiştir]

Pers Savaşları sonrası

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ayrıca bakınız: Yunan-Pers Savaşları ve Attik Delos Birliği

Pers İmparatorluğu MÖ 492 ve 480 yıllarında Yunanistan ana kara üzerine iki saldırıda bulunmuştu. İlk saldırıda, Maraton Muharebesi'ndeki yenilgiden sonra Pers kuvvetleri geri çekilmişti. ikinci saldırının hemen öncesinde, MÖ 481 yılında 31 Grek kent devleti, Pers istilasına karşı bir ittifak şekillendirdiler. İttifakın üst komutanlığını Sparta üstlenmiştir. İkinci saldırıda da Pers kuvvetlerinin uğradığı yenilgilerle saldırı girişimi başarısız olmuş ve Pers kuvvetleri Yunanistan'dan ve Ege Denizi'nden çekilmiş ya da büyük ölçüde imha edilmişti. Yunanistan üzerindeki Pers tehdidinin ortadan kalkmasından hemen sonra Batı Anadolu'daki Grek kent devletleri de Pers hakimiyetine karşı başarıyla ayaklanmışlardı. Özellikle İstanbul Boğazı civarındaki Pers direnç noktalarının imhası için Batı Anadolu Grek kent devletleri kuvvetleriyle birleşen Grek kuvvetleri bu direnç noktalarını da ortadan kaldırdılar. Bu çerçevede Ege'deki askeri hareketlilik MÖ 479 ve 478 yıllarında yoğundu.

Bu noktada, Yunanistan'da Pers istilasına karşı savaşan Grek İttifakı'nın iki büyük gücü, Atina ve Sparta arasında, savaşa devam etme konusunda farklı stratejiler ortaya çıktı.[10] Savaşa devam etmekten yana olan Atina, Batı Anadolu ve Ege Adaları'nın kent devletleriyle, mücadeleye devam etmek için Attik Delos Birliği'ni MÖ 478 yılında oluşturmuştur. Atina Birlik'in askeri liderliğini üstlendiği gibi mali olarak yönetiminin de üstüne almıştı. İzleyen yıllar, Pers garnizonlarına ve donanmasına karşı Attik Delos Birliği'nin başarılı taarruzlarıyla geçmiştir.

Atina'nın Yunanistan politikasında değişim

[değiştir | kaynağı değiştir]
Kimon'un bir büstü
Perikles'in bir büstü

Pers İmparatorluğu'na karşı savaşı sürdürmek konusunda ayrı düşseler de bir süre için Sparta ile Atina arasında dostça ilişkiler hüküm sürmüştür. Sparta karşıtı politikanın en bilinen isimlerinden olan Themistokles MÖ 470'li yılların başlarında Atina'dan sürgün edilmiştir. Themistokles daha sonra İran'a kaçmak zorunda kaldı.[11] Bu ortamda iki kent devleti arasında bir yakınlaşma politikasını savunan Kimon etkili olmaya başlamıştır. Spartalılarla da iyi ilişkiler geliştirmeyi başarmış, Spartalılar tarafından Sparta dostu olarak tanınmıştı.[12] Tüm bunlara karşın Sparta, MÖ 465 yılıındaki Taşoz Ayaklanması sırasında Attika'yı istila etmeye karar vermişti. Ancak MÖ 464 yılındaki, evlerin çok büyük bölümünün yıkılmasına ve binlerce insanın ölümüne neden olan bir depremin[4] hemen ardından köle helotlar ve Sparta hakimiyetindeki Messinialılar vuruşarak İthome Dağı'na sığınmışlardı. Sparta'nın bu insanları yeniden kontrol altına almak için savaşa girişmesi gerekmişti. Dolayısıyla bu beklenmedik olaylar, Attika'nın istilası için kuvvet ayırmasına olanak vermedi.[13]

Sparta'daki helot ayaklanması ve bunun ardından gerek duyulan İthome Dağı Kuşatması, neticede olayların akışını savaş yönüne çeken etmenlerden biri olmuştur. Ayaklanmayı bastırmakta yetersiz kalan Sparta, MÖ 462 yılında tüm müttefiklerini, özellikle de Atinalıları, Pers istilası sırasında oluşturulan ve halen geçerli olan Grek İttifakı bağlarını da izleyerek yardıma çağırmıştı.[4] Atinalıların kuşatma savaşındaki ustalıkları biliniyordu.[14] Kimon, Atinalıları Sparta'ya destek olmak konusunda ikna etmiştir. Bunun üzerine Kimon komutasında 4 bin kişilik bir birliği Sparta'ya gönderilmiştir.[15][16] Ancak Atina kuvvetlerinin ya tutumları ya da görünüşleriyle ilgili bazı nedenlerle Spartalılar, diğer kentlerden gelen yardımcı kuvvetler kalırken sadece Atina ordusunun geri gitmesini istemişlerdir. Gerekçe bildirilmemiş, sadece kendilerine ihtiyaç olmadığı söylenmiştir.[14] Tukididis Spartalıların, Atinalıların atılgan, cesur ve devrimci karakterlerinden endişe duyduklarını yazmaktadır.[14] Muhtemelen Atinalılarda, ayaklanmaya yönelen unsurlarınkini anımsatan bir takım özellikler gözlemişler ve kuşatma sırasında bazı "politik geçişler"in olacağından korkmuşlardı. Yine Tukididis'e göre Sparta ile Atina arasındaki ilk husumet bu olaydan doğmuştur.[14]

Sparta'nın bu tutumu, iki kent devleti arasındaki ilişkilerde önemli bir dönüm noktasını işaret etmektedir.[4] Her şeyden önce Sparta'yla dostça ilişkileri sürdürmekten yana olan Kimon'un siyasi itibarını ağır biçimde zedelemiştir. Sparta'ya yardım gönderilmesini etkili biçimde savunan Kimon'du.[17] Zaten başını Efialtes'in çektiği muhaliflerinin ağır baskısı altındaydı. Sonuçta Kimon on yıl için sürgüne gönderildi. Atina politik yaşamını birincil olarak etkileyen kişi artık Kimon'un tam tersi bir tutum içindeki Perikles'di. Bu ortamda Sparta'nın tutumu düşmanlık olarak değerlendirildi ve karşılıklı alınan tavırlar durumu hızla savaşa götürdü. Atina, bir yandan Pers İmparatorluğu, diğer yandan da Peloponez Birliği ile savaşı sürdürmek kararındaydı.[18] Sonuçta Atina Grek İttifakı'yla bağlarını kopardı.[19]

Atina'nın Yunanistan'daki ittifakları

[değiştir | kaynağı değiştir]

Perikles'in Atina'nın politikasını belirleyen kişi olduğu MÖ 461 yılından bir yıl sonra, MÖ 460 yılında[4] Yunanistan anakarasından da birkaç müttefik edinmeyi başarmıştır. Bu müttefikler güçlü bir kent devleti olan Tesalya,[19] Sparta'nın yüzyıllardır geleneksel olarak düşmanı olan Argos[19] ve eski bir Sparta müttefiki olan Megara'ydı. Megara, Sparta'nın müttefiklerinden güçlü bir kent devleti olan Korint'le aralarında bir sınır gerginliğinden dolayı rahatsızdı.[20] Megara ile kurulan ittifak özellikle önemliydi. Megara, tarımsal kaynakları sınırlı, ekonomisi daha çok ticarete dayanan bir kent devleti olmakla, esasen Atina'nın ticaretteki bir rakibiydi. Ancak bu ittifak Atina için Mora Yarımadası'nın kara yaklaşımını güvenlik altına alıyordu. Dahası Megarid'in Korint Körfezi kıyılarındaki limalarını kullanabilmek sayesinde Korint'in etki alanında bir yarma oluşturmaktaydı.[18] Atina bu yönde yararlandı ve Megara ile Saronik Körfezi'ndeki limanı Nisaia arasını tahkim etti. Ayrıca Megara'ya bir garnizon yerleştirdi.[4] Tesalya ile ittifak ise Atina için hem askeri, hem de stratejik açıdan önemlidir. Tesalya'nın geniş ovaları at yetiştirmek için uygundu ve Tesalyalılar en iyi süvarilerdi.[4] Ayrıca Tesalya, Sparta müttefiki olan Boeotia'nın kuzey sınır komşusuydu. Böylece bu Sparta müttefiki iki yandan baskı altında tutulabilecekti.[21] Fakat politik etkileri en başat olan, Argos ile ittifaktır. Atina'nın uzun süredir Sparta ile rekabet halindeki bu kent devletiyle ittifakı, Grek dünyasını birbirine hasım iki kampa ayırmış olmaktadır.[22]

Bu olaylardan kısa süre sonra Atina Korint ve birkaç Peloponez kent devletiyle savaş durumuna girmiştir.

Savaş nedeni

[değiştir | kaynağı değiştir]
Yunanistan'ın bir bölümü
  • Yukarıda anlatıldığı gibi Atina ordusunun Sparta tarafından geri gönderilmesi zaten giderek genişleyen ve derinleşen bir gerginlik yaratmıştı. Atina, Pers İmparatorluğu'nun yanı sıra Peloponez Birliği ile de savaşmaya doğru yöneldi.[4] Aynı döneme denk gelen Atina politikasındaki Kimon'dan Perikles'e geçen yönetim de bu yönelmede etkili oldu.
  • Diğer taraftan Atina'nın Pers İmparatorluğu'na karşı girişilen seferlerin ganimetleriyle ve Attik Delos Birliği kaynaklarını çekip çevirmesiyle giderek güçlenmesi, Peloponez Birliği açısından bir tehdit oluşturmuş olmalıdır. Sparta'nın Taşoz'a destek olmak amacıyla Attika'yı istila etmeye karar vermesi ve bu konuda Taşoz'a söz vermesi, bunun göstergesi olabilir.
  • Atina'nın MÖ 459 yılında deniz kenarında olmayan kentle Pire Limanı arasında, Uzun Duvarlar olarak adlandırılan bağlantı sağlayan bir sur inşa etmeye başlaması, başta Sparta olmak üzere Peloponez Birliği'nin tedirgin etmiştir. Bu tahkimat sayesinde kentin karadan kuşatılması olanaksız hale gelmektidir. Çünkü karadan kuşatıldığında dahi deniz üzerinden dışarıyla bağlantısı olacaktır.[23] Üstelik Atina sadece Uzun Duvarlar'ı inşa etmekle kalmıyor, dönemin tanınmış mimarı Miletli Hippodamus'a Pire'nin plankarelere bölünmüş bir kent planını hazırlatıyordu.[23]
Uzun Duvarlar
  • Atina ile Sparta arasındaki gerginliklerin bu tarihlerde ortaya çıktığı Diodorus'un anlatımından anlaşılmaktadır. Diodorus'a göre Sparta, MÖ 475 – 474 yıllarında Pers İmparatorluğu'na karşı askerî harekâtların liderliğini yeniden üstlenmek istiyordu. Bu liderliğin Sparta'ya önemli ölçüde refah artışı sağlayacağı düşünülüyordu.[24] Günümüz araştırmacıları bu açıklamayı, Sparta'da savaş yanlısı bir hizibin bulunduğuna bir işaret olarak görme eğilimindedirler.[25]
  • Atina'nın özellikle Argos ve Megara kent devletiyle kurduğu ittifaklar da olayların akışını sıcak bir çatışmaya doğru sürüklemiştir. Megara ittifakı Atina'ya Korint Körfezi'nde kolayca ulaşabileceği limanlar sağlamakla Korint'in batıya uzanan deniz ticaretine rakip olmasını sağlamıştır.[18] Diğer yandan Korint'in bir süredir hesapladığı genişleme politikası, doğal olarak güney ve kuzey komşuları Argos'la Megara'yı hedef alıyordu. Bu iki kent devletiyle Atina'nın kurduğu ittifak, bu emeli önünde ciddi bir engel oluşturacaktı.[26] Bu durumda Korint de Atina'ya karşı şiddetli bir hınç oluşmuş ve her ne kadar helot ayaklanmasına karşı yürütülen Ithome Dağı Kuşatması için birlik göndermediyese de onu Sparta'dan destek sağlamaya itmiştir.[18] Tesalya ittifakı ise Boeotia'yı aynı şeye zorlamıştır.
  • Aegina'nın Atina tarafından istila edilmesini de I. Peloponez Savaşı'nın ikincil bir nedeni olarak görme eğilimi vardır.[2]

Tüm bu olayların bir sonucu olarak Sparta'nın da MÖ 457'de Atina'yla savaşmak konusunda bir karar vermesine yol açmıştır.[23]

Atina'nın Mısır Seferi

[değiştir | kaynağı değiştir]

Hangisi olursa olsun Yunanistan'daki ilk muharebeyle aynı yılda, MÖ 460 yılında Attik Delos Birliği donanması, Libya kralı Inarus'un Pers hakimiyetine karşı başlattığı ve neredeyse tüm Mısır'a da yayılan ayaklanmayı desteklemek için Mısır'a 200 gemiden oluşan bir filo ve ordu göndermiştir.[27][28] Böylece Atina güçlerini iki cephede, hem Yunanistan'da hem de Doğu Akdeniz'de savaşa sokmuş oldu. Doğu Akdeniz'de harekâttaki amaç, buradaki Fenike deniz ticaretini ele geçirmekti.[29]

Mısır'a gönderilen Atina kuvvetlerini taşıyan Atina donanması Nil Deltası'na girmiş ve buradaki ayaklanma güçleriyle birleşmişlerdi ve başlarda duruma hakimdiler. Öncelikle bu güçleri bölmeyi amaçlayan Pers Kralı I. Artaserhas Megabyzus'u, Attika'yı istila etsinler diye Sparta'ya göndermiştir. Bu durumda Atina'nın Mısır'daki kuvvetlerini geri çekmek zorunda kalacağı düşünülüyordu. Megabyzus'un yanında bu işte kullanacağı yeterince para vardı. Tukididis'in anlatımına bakılırsa bu parayla Sparta'da istenilen sonucu elde edilemediği anlaşılıyor. Bu strateji işe yaramayınca Artaserhas, General Megabazus (Megabyzus ile karıştırlmamalıdır) komutası altında bir orduyu Mısır'a göndermiştir.[30]

General Megabazus komutası altında güçlü bir Pers ordusu, Memfis Muharebesi'nde Atina ve ayaklanma kuvvetlerini yenilgiye uğramıştır.[31] Muhtemelen Mısır kuvvetlerini tümüyle imha etmişti, fakat Atina kuvvetleri Menfis dışına çekilmeyi başarabildiler.[31] Geri çekilen bu kuvvetler Nil Nehri kıyısındaki Prosopitis Adası'nda kuşatıldılar.[31] Pers kuvvetleri 18 aylık bir kuşatmanın ardından adayı ele geçirdiler ve Grek kuvvetlerinin büyük bir bölümünü imha ettiler.[32] Burada imha edilen gemiler seferin başlarında Mısır'a gönderilen 200 geminin tümü değildi, ama en azından 40 gemi olmalıdır. Ayrıca tüm donanım ve çok sayıda asker de kaybedilmiştir.[33] Tukididis Mısır Seferi'nin altı yıl sürdüğünü yazmaktadır.[28] Buna göre Mısır'daki Atina kuvvetlerinin kesin yenilgisi MÖ 454 yılına denk gelmektedir.[22] Atina'nın önemli kaynakları, Mısır seferinin altıncı yılında art arda uğranılan bu yenilgiler sonucunda birdenbire tıkanma noktasına gelmiştir.

Muharebeler

[değiştir | kaynağı değiştir]

Atina üstünlüğü dönemi

[değiştir | kaynağı değiştir]
Antik Yunanistan

Atina kuvvetleri birkaç Peloponez kent devletlerinden oluşan bileşik kuvvetler karşısında MÖ 460 ve 459 yılında önemli iki muharebe vermiştir. Karada Korint ve Epidaurus kuvvetleri karşısında Argolis Körfezi'nin doğu kıyılarındaki Haliea Muharebesi'nde yenilgiye uğrarken MÖ 459 yılında[2] Saronik Körfezi'ndeki Cecryphaleia Deniz Muharebesi'nde galip gelmiştir.[34] Ancak Saronik Körfezi'nde elde edilen bu başarı Atina için büyük bir sorun teşkil edecektir. Kendi durumu yönünden Atina'yı bir tehdit olarak gören Aegina, Peloponez'den ittifaklarının da desteğiyle güçlü bir filo oluşturarak Atina'ya karşı savaşa girmiştir.[35] Yine de bir deniz muharebesinde, yetmiş Aegina ve Peloponez gemisini bordalayıp ele geçiren Atina Donanması parlak bir zafer kazanmıştır. Atina Donanması bu muharebenin ardından Leocrates komutasında Aegina'da karaya asker çıkarmış ve kent MÖ 459 yılında[2] kuşatılmıştır.[36]

Atina'nın mevcut kuvvetlerinin Mısır'da ve Aegina'da çakılıp kalmasını değerlendiren Korint, Megarid'i istila etmiştir. Bu harekâttan amaç, Aegina'daki Atina kuvvetlerinin, bu yeni tehdidi karşılamak için geri çekilmesini sağlamaktı.[37] Atina ise Aegina'daki kuvvetlerinin geri çekmek yerine normal askerlerden daha yaşlı ve daha genç erkek nüfusu silahaltına alarak yeni bir kuvvet oluşturmuş, bu kuvveti Myronides komutasında Megara'ya sevk etmiştir.[38] Burada gerçekleşen muharebede kesin sonuç alınamadıysa da Atina kuvvetleri durumlarını gün sonunda korumayı başarmışlardır. On iki gün sonra Korint kuvvetleri saldırıya geçti. Ancak Atinalılar bir çıkış yaparak bu saldırı düzenini bozmuştur.[39] Geri çekilen Korint ordusunun önemlice bir bölümü, peşlerinden gelen Atina kuvvelerinin de baskısıyla yanlış yönde ilerlediler. Sonunda etrafı hendeklerle çevrili bir özel mülk alanında sıkışıp kaldılar ve çıkış bulamadılar. Hafif piyadeyle çevreyi saran ve ağır piyadeyle cephe taarruzu yapan Atina kuvvetleri tarafından büyük ölçüde imha edildiler. Ancak Korint ordusunun büyük kısmı çekilmeyi başarmıştır.[40]

Savaşın ilk birkaç yılında Sparta herhangi bir askerî harekâta girişmemiştir. Sparta birliklerinin savaşın başlarında bazı dar çerçeveli harekâtlara girişmiş olmaları olasıdır. Fakat günümüze ulaşan hiçbir kaynakta bu konuda bilgi yoktur.[41] Sparta'nın giriştiği ilk harekât MÖ 458 yılındadır.[42] Ancak bu askerî harekât da doğrudan Atina'ya karşı bir harekât değildi. Atina'nın müttefiki Fokida, Doris topraklarına saldırmış ve bir kenti ele geçirmişti. Dorisliler etnik olarak Dor'du ve Sparta ile yakın bağları vardı. Bu durumda küçük yaştaki kral Pleistonax adına General Nicomedes komutasında, 500 Spartalı ve onbin diğer müttefik askerlerinden oluşan bir orduyla Korint Körfezi'nin karşı kıyısına destek kuvveti olarak gönderilmiştir. Bu Sparta ordusunun gelişi üzerine Fokida kuvvetleri geri çekilmiştir.[43] Ancak bu sırada bir Atina filosu, Megaris'in batı kıyılarından Korint Körfezi kıyılarına gelerek Sparta ordusunun geri dönüş yolunu kontrol altına almıştır.[44] Bunun üzerine Nicomedes ordusunu güneye, Boeotia içlerine götürmüştür. Bu şekilde hareket etmesine yol açan bir neden daha vardı. Atina'da demokrasiyi devirek siyasi iktidarı ele geçirmek ve Uzun Duvarlar'ın inşasına son vermek amacındaki bir siyasi hiziple gizli görüşmeler sürdürülmekteydi.[45] Diğer yandan Yale Üniversitesi'nden Prof. Donald Kagan, General Nicomedes'in, Boeotia'yı Thebai liderliğinde birleştirmek için Thebai ile temas içinde olduğunu ileri sürmektedir. Ordusu ile Boeotia'ya geçmekle bunu sağlamaya yönelmiş olmalıdır.[46][47]

Bundan kısa bir süre sonra MÖ 458 yılında[2] kuşatma altındaki Aegina teslim oldu, surlarının yıktı ve donanmasını Atina'ya teslim etti. Dahası, Attik Delos Birliği'nin vergi ödeyen bir üyesi haline geldi. Donald Kagan bu olaylar dolayısıyla yılı, Atina açısından annus mirabilis (muhteşem yıl) olarak tanımlamaktadır.[48]

Atina'da demokrasiyi devirmek için bir komplonun hazırlıkları olduğu öğrenilmiş olabilir. Öte yandan Boeotia'da 12 bin kişilik[21] güçlü bir Sparta ordusunun varlığı da biliniyordu. Bunun üzerine Atina ve müttefiklerinden oluşan 14 bin kişilik bir ordu, Sparta kuvvetlerini karşılamak üzere yürüyüşe geçirilmiştir.[49] Orduda bin kişilik bir Argos birliğinin yanı sıra Attik Delos Birliği'nden güçlü bir birlik de yer almıştır.[21] Tesalya'dan katılan bir grup süvari de vardır ancak muharebe sırasında Sparta tarafına geçmişlerdir.[50] İki ordu arasındaki MÖ 457 yılındaki[21] muharebe Tanagra Muharebesi olarak bilinir. Muharebede her iki tarafın kayıpları da ağır olmuştur. Fakat yenilgi Atina ve müttefiklerine düştü.[51] Bu galibiyete karşın Sparta ordusu Attika'yı istila etmeye yanaşmadı ve Sparta'ya dönmek üzere Korint Kıstağı yönünde hareket etti.

Atina Tanagra yenilgisinden sonra hareketlenmiş, 62 gün sonra[52] fakat MÖ 456 yılında[23] Myronides komutasındaki bir kuvveti Boeotia'ya sevk etmiştir.[52] Bu kuvvet Boeotia ordusu ile Oenophyta Muharebesi'nde karşılaşmıştır. Muharebe Atina kuvvetlerinin açık bir galibiyetiyle sonuçlanmış ve Thebai hariç olmak üzere tüm Boeotia ile Fokida ve Lokris istila edilmiştir. Fokida ve Lokris Attik Delos Birliği'ne katıldılar.[23] Atinalılar Boeotia'da Tanagra'nın kent surlarını yıktılar. Ayrıca en zenginlerden yüz kadar kentliyi rehine olarak aldılar. Atina için bu, Uzun Duvarlar'ı bitirmek için bir fırsattı.[53] Ayrıca Atina Mora Yarımadası'nda Troezen ve Achaea üzerinde de hakimiyet kurmuştur.[23]

Bu başarıları devam ettirmek isteyen Atina, MÖ 456 yılında[21] General Tolmides komutası altında Mora Yarımadası kıyılarını yağmalamak üzere bir görev kuvveti göndermiştir. Atina filosu Yarımada kıyılarını dolaşarak Sparta tersanelerine saldırdı ve yağmaladı. Bunun ardından Korint Körfezi'ne ulaşıp Sikyon sahiline asker çıkardılar ve Sikyon kuvvetlerini bir muharebede yenilgiye uğrattılar.[54][55] Ardından Korint Körfezi'ne yelken açan filo, körfezin çıkışında, en dar yerinde, kuzey kıyıda yer alan Korintlilerin Chalkis kentini almıştır.[21] Bu arada aynı bölgede ele geçirilen küçük bir yerleşime olan Naupactus'a Sparta'dan sürülen ve Atina'ya sığınan bir kısım helot yerleştirilmiştir.[21][56] Bu yerleşim Peloponez Savaşı sırasında Yunanistan'ın batı kesimine açılan bir liman olarak Atina için stratejik önem gösterecektir. Diğer yandanTesalya'ya, Tanagra Muharebesi'nde taraf değiştirmelerinin hesabını sormak için iki akın gerçekleştirilmiştir.[21]

Günümüz araştırmacıları Atina'nın savaştaki ilk başarılarının gerçekleşmesinde Megaris üzerindeki Atina kontrolünün önemli payı olduğunu ileri sürerler. Megaris, Attika'yı Mora Yarımadası'na Korint Kıstağı'yla bağlayan kara uzantısıdır. Megaris'in Korint Körfezi'ne bakan batı kıyıları, bu körfezde uygun bir liman sağlıyordu. Bir avantajı da gemi mürettebatının, özellikle kürekçilerin bu liman ya da limanlara kara ulaşımından götürülebilmesine olanak vermesidir. Bu amaçla Megaris'in Saronik Körfezi kıyısındaki Nisaia Limanı da stratejik önemdedir. Atina'nın bu amaçla kullandığı Korint Körfezi limanı büyük olasılıkla Pagae'dir ve burada önemli sayıda savaş gemisi bulunmuş olmalıdır.[57] Yine de Megaris'in Atina kontrolünde tutulmasının güç olduğu ileri sürülmüştür. Görece küçük bir Sparta birliğinin Geraneia geçitlerini tutabileceği ve Saronik Körfezi'yle Korint Körfezi arasındaki ulaşımı kesebileceği kabul edilmektedir.[58][59]

Mısır yenilgisi sonrası

[değiştir | kaynağı değiştir]

Mısır'da uğranılan ağır yenilgi Atina'da büyük bir telaş yaratmıştır. Ege Denizi'ne ve Yunanistan tarafındaki adalara bir Pers saldırısından duyulan endişe büyüktü, öyle ki Attik Delos Birliği hazinesi MÖ 454 yılında Delos'tan Atina'ya taşınmıştı.[60] Hem böylesi bir tehdidin varlığı, hem de Mısır'da uğranılan yenilgi, Atina İmparatorluğu içindeki kontrolü de zorlaştırıyordu.[61] Bunun sonucunda Atina'nın tüm dikkati Attik Delos Birliği'nin yeniden düzenlenmesi ve bölgenin güçlüce tutulmasına yönelmiştir.[62] Diğer yandan Sparta da Mora Yarımadası dışında savaş konusunda isteksizdir. Bu durumda her iki tarafın savaş konusundaki azmi ve kararlılığı zayıflamıştır.[63]

Bu arada Tesalya kralının sürgüne gönderilmiş oğlundan bir yardım çağrısı alan Atina Tesalya üzerine yürüme kararı vermiştir. Atina kuvvetleri Boeotia ve Fokida kuvvetleriyle birlikte Tesalya'nın güneyindeki Farsala üzerine yürüdüler. Ancak Tesalya süvarisi yüzünde hedeflerine ulaşamadan geri dönmek zorunda kaldılar.[64] Tukididis bu seferden kısa bir süre sonra bu kez Perikles komutası altında bin kadar askerle Sikyon'a bir sefer daha yapıldığını, bu muharebede de Sikyon kuvvetlerinin yenilgiye uğratıldığını yazmaktadır.[65] Buradan yeniden gemilere binip Korint Körfezi'nin kuzey kıyılarına yelken açtılar. İtalya'ya giden deniz rotası üzerinde stratejik bir konumda olan Acarnania'nın Oiniades yerleşimini kuşattılar. Ancak kuşatma sonuçlandırılamadı.[66] Perikles'in bu Korint Seferi MÖ 453 yılında gerçekleşmiştir.[22]

Bu olaylardan üç yıl sonra,[67] Kimon MÖ 451 yılında sürgünden döndüğünde Atina artık Sparta ile ateşkes görüşmeleri yapmak eğilimindeydi.[68] Kimon'un girişimiyle aynı yıl içinde beş yıllık bir ateşkes sağlanmıştır.[22][69] Böylece Atina Ege'deki faaliyetlerine yeniden kaynak ayırabilmiştir.

Ateşkes sonrası

[değiştir | kaynağı değiştir]

Ateşkes sonrası yıllar Atina politik yaşamında çalkantılı yıllardır. Kallias Barışı MÖ 449 yılında gerçekleşti. Olasılıkla aynı yıl Perikles Atina Kongresi'nin Yunanistan'ın geleceğini tartışmak için bir panhelenik kongre toplanması kararını almasını sağlamıştır.[70] Günümüzde araştırmacılar bu kararın esas amacı konusunda hemfikir değildir. Bir yandan bunun bir propaganda aracı olduğu düşünülürken diğer yandan, ulaşılan barışı kalıcı kılmak amaçlı iyi niyetli bir çaba olarak görülmektedir. Ne şekilde olursa olsun, Sparta'nın katılmamasıyla bu girişim sonuçsuz kalmıştır.[71]

Aynı yıl Sparta Delfi'yi Fokida'dan ayırarak bağımsızlığını verdi. Bunun üzerine İkinci Kutsal Savaş başladı. Perikles MÖ 448 yılında, Sparta kuvvetleri Delfi'den çekilir çekilmez bölgeyeye bir ordu göndermiştir. Delfi tapınağı yeniden Fokida kontrolüne verilmiştir.[72]

MÖ 431'de (Peloponez Savaşı öncesi) Atina İmparatorluğu

Boeotia'da MÖ 446 yılında baş gösteren bir ayaklanma, Atina imparatorluğu'nun Yunanistan anakarasındaki varlığının da sonunu getirmiştir.[73] General Tolmides komutasında bir Atina ordusu Boeotia'ya ilerledi. Başlardaki başarılarına karşın Tolmides Coronea Muharebesi'nde yenilgiye uğramıştır. Bu yenilginin ardından Perikles daha ılımlı bir tavır takındı ve Atina, Boeotia, Fokida ve Lokris'ten çekildi.[74] Boeotia'da, büyük kentler çerçevesinde Thebai'nin lider durumda olduğu federatif bir siyasi düzenleme yapıldı.[63]

Ancak Coronea yenilgisi Eğriboz, Sikyon ve Megara'da ayaklanmaları tetiklemiştir. Perikles bir orduyla Eğriboz Adası'na geçerek ayaklanmayı bastırmayı denemiştir. Fakat Sparta ordusunun Attika'yı istila etmesi üzerine geri dönmek zorunda kaldı.[63] Perikles rüşvet teklif ettiği iddia edilen görüşmelerde Sparta Kralı Pleistonax'ı ordusuyla birlikte geri çekilmeye ikna etmiştir. Ancak Pleistonax daha sonra, elde ettiği başarıyı sürdürmediği için yargılanmış ve çok ağır bir para cezasına çarptırılmıştır. Bu cezayı ödeme olanağı olmadığı için Sparta'dan kaçmak zorunda kalmıştır. Sparta tehdidinin ortadan kalkması üzerine Perikles 50 gemi ve 5 bin askerle Eğriboz'a yeniden çıkarma yapmıştır. Perikles burada, Halkis'li toprak sahiplerinin mülklerinden olmalarına yol açan düzenlemeler uygulamıştır. Bir Atina triremesi mürettebatını öldüren Istiaia halkı ise öldürüldü ve kente 2 bin Atinalı göçmen yerleştirildi.

Bütün bu olayların ardından MÖ 446 – 445 kışında Atina ile Sparta arasında "Otuz Yıl Barışı" olarak bilinecek bir antlaşma yapıldı. Bu antlaşmaya göre Megara yeniden Peloponez Birliği'ne katılmış, Troezen ve Achaea bağımsız olmuş, Aegina ise Atina'ya haraç ödemiş ama bağımsız kalabilmiştir. Atina ile Sparta arasındaki anlaşmazlıkların ise görüşmelerle çözümlenmesi prensibi kabul edilmiştir. Taraflar ayrıca birbirlerinin müttefiklerine karşı da aynı tutumu takınacaklardır.[73]

Sonuçları ve devamı

[değiştir | kaynağı değiştir]

Birinci Peloponez Savaşı'nın ilk yarısı Atina'nın gücünü ortaya koyduğu yıllardır. Karada Boeotia ve Megara topraklarını kontrolü altında tutarken denizde de güçlü bir donanmaya sahipti. Böylece kent hem denizden, hem de karadan gelecek saldırılar karşısında bütünüyle güven içindeydi.[75] Ancak MÖ 447 ve 446 yıllarındaki olaylar, Atina'nın tek güç olarak Grek dünyasına hakim olma düşlerini yıkmıştır. Otuz Yıl Barışı artık Grek dünyasında iki güç odaklı bir askeri – siyasi durum ortaya koyacaktır.[76] Atina'nın Yunanistan'daki etki alanlarından çekilmesiyle Sparta ile arasındaki gerginliklerde bir durulma kendini göstermiştir.[77] Barış antlaşması MÖ 445 yılında yapılmıştı ve 30 yıllık olarak öngörülmüştü. Ancak MÖ 431 yılında Sparta ve Atina Peloponez Savaşı olarak bilinen savaşa girdiler. Bu savaş birinciden çok daha kesin sonuçlu bir savaş olmuştur. MÖ 404 yılında sona eren savaşla Atina, Sparta saldırıları karşısında teslim olmuş, Atina İmparatorluğu çözülmüş, buna bağlı olarak Attik Delos Birliği dağılmıştır.

Kaynakça

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ a b D. Kagan, The Outbreak of the Peloponnesian War Sh.: 9
  2. ^ a b c d e f g h i Britannica Educational Publishing Sh.: 93
  3. ^ "Livius.org". 13 Şubat 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ocak 2013. 
  4. ^ a b c d e f g h Philip Souza, The Peloponnesian War 431-404 BC[ölü/kırık bağlantı] Sh.: 13
  5. ^ David M. Lewis, Sparta and Persia Sh.: 63 dipnot
  6. ^ The Naval Battle of Sybota 15 Ekim 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Livius.org
  7. ^ "National Archhaeologial Museum". 20 Kasım 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ocak 2013. 
  8. ^ Pausanias, J. G. Frazer, (1898) Pausanias's Description of Greece 10 Ekim 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Sh.: 138
  9. ^ E. D. Francis, Michael Vickers, Oenoe Painting in the Stoa Poikile, and Herodotus' Account of Marathon Sh.: 99-113
  10. ^ "Tukididis, 1.95". 30 Aralık 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ocak 2013. 
  11. ^ D. Kagan, Sh.: 53 - 55
  12. ^ de Ste Croix, Origins of the Peloponnesian War, Sh.: 172
  13. ^ "Tukididis, 1.101". 31 Aralık 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ocak 2013. 
  14. ^ a b c d "Tukididis, 1.102". 26 Aralık 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ocak 2013. 
  15. ^ D. Kagan, Outbreak of the Peloponnesian War, Sh.: 73 – 82
  16. ^ de Ste. Croix, Origins of the Peloponnesian War Sh.: 180 - 183
  17. ^ Ayşen Sina, Khios'lu Ion'un Epidemiai Eserinden Portreler 3 Haziran 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Sh.: 144
  18. ^ a b c d Sarah B. Pomeroy, Ancient Greece: A Political, Social, and Cultural History Sh.: 212
  19. ^ a b c "Tukididis, 1.102.4". 26 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ocak 2013. 
  20. ^ "Tukididis, 1.103.4". 23 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ocak 2013. 
  21. ^ a b c d e f g h Philip Souza, Sh.: 14
  22. ^ a b c d "The Athenian Empire" (PDF). 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 11 Ocak 2013. 
  23. ^ a b c d e f Sarah B. Pomeroy, Sh.: 213
  24. ^ "Diodorus, 11.50". 29 Mart 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ocak 2013. 
  25. ^ D. Kagan, Sh.: 51 - 52
  26. ^ Ancient Greece: From the Archaic Period to the Death of Alexander the Great Britannica Educational Publishing – Sh.: 92 - 93
  27. ^ "Tukididis, 1.104". 30 Aralık 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ocak 2013. 
  28. ^ a b Hellenlerin Doğu Akdeniz Seferi ve Kallias Barışı 19 Ekim 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Sh.: 44
  29. ^ Nazmi Özçelik, İlkçağ Tarihi ve Uygarlığı Sh.: 166 Nobel Yayın Dağıtım, 2004
  30. ^ "Tukididis, 1.109.1, 2, 3". 30 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ocak 2013. 
  31. ^ a b c "Tukididis 1.109.4". 30 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ocak 2013. 
  32. ^ "Tukididis, 1.109.4". 30 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ocak 2013. 
  33. ^ D. Kagan, Outbreak of the Peloponnesian War, Sh.: 97
  34. ^ "Tukididis 1.105". 25 Aralık 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ocak 2013. 
  35. ^ D. Kagan, Outbreak of the Peloponnesian War Sh.: 84
  36. ^ "Tukididis, 1.105.2". 29 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ocak 2013. 
  37. ^ "Tukididis, 1.105.3". 28 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ocak 2013. 
  38. ^ "Tukididis, 1.105.4". 28 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ocak 2013. 
  39. ^ "Tukididis, 1.105.6". 28 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ocak 2013. 
  40. ^ "Tukididis, 1.106". 5 Aralık 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ocak 2013. 
  41. ^ de Ste. Croix, Origins of the Peloponnesian War Sh.: 188
  42. ^ Britannica Educational Publishing
  43. ^ "Tukididis, 1.107.2". 29 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ocak 2013. 
  44. ^ "Tukididis, 1.107.3". 28 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ocak 2013. 
  45. ^ "tukididis, 1.107.4". 28 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ocak 2013. 
  46. ^ D. Kagan, Outbreak of the Peloponnesian War Sh.: 90
  47. ^ "Diodorus, 11.81". 2 Eylül 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ocak 2013. 
  48. ^ D. Kagan, The Outbreak of the Peloponnesian War" Sh.: 95
  49. ^ "Tukididis, 1.107.5". 30 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ocak 2013. 
  50. ^ "Tukididis, 1.107.7". 29 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ocak 2013. 
  51. ^ "Tukididis, 1.108.1". 30 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ocak 2013. 
  52. ^ a b "Tukididis, 1.108.2". 31 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ocak 2013. 
  53. ^ "Tukididis, 1.108.3". 30 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ocak 2013. 
  54. ^ "Tukididis, 1.108.5". 31 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ocak 2013. 
  55. ^ Pausanias, 1.27.4
  56. ^ "Tukididis, 1.103.3". 24 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ocak 2013. 
  57. ^ de Ste. Croix, Origins of the Peloponnesian War Sh.: 186 – 187
  58. ^ de Ste. Croix, Origins of the Peloponnesian War Sh.: 190 - 196
  59. ^ D. Kagan, Outbreak of the Peloponnesian War Sh.: 80
  60. ^ Tom Holland, Persian Fire: The First World Empire and the Battle for the West Sh.: 363
  61. ^ P. Souza, Sh.: 14, 16
  62. ^ D. Kagan, Outbreak of the Peloponnesian War Sh.: 98 – 102
  63. ^ a b c P. Souza, Sh.: 16
  64. ^ "Tukididis, 1.111.1". 24 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ocak 2013. 
  65. ^ "Tukididis, 1.111.2". 26 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ocak 2013. 
  66. ^ "Tukididis, 1.11.3". 23 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ocak 2013. 
  67. ^ "Tukididis, 1.112.1". 24 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ocak 2013. 
  68. ^ D. Kagan, Outbreak of the Peloponnesian War Sh.: 103
  69. ^ "Diodorus, 11.86". 29 Mart 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ocak 2013. 
  70. ^ D. Kagan, Outbreak of the Peloponnesian War Sh.: 107 - 110
  71. ^ Plutarkhos, The Life Of Pericles 1 Haziran 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. 17.3
  72. ^ "Tukididis, 1.112.5". 24 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ocak 2013. 
  73. ^ a b Kurt, Kuhtmann, Historical Commentary on the Peloponnesian War 28 Ocak 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  74. ^ "Pericles". Encyclopedic Dictionary The Helios. 1952
  75. ^ Meiggs, The Athenian Empire Sh.: 111 - 112
  76. ^ D. Kagan, Outbreak of the Peloponnesian War Sh.: 128 - 130
  77. ^ D. Kagan, Outbreak of the Peloponnesian War Sh.: 128

Kaynakça

[değiştir | kaynağı değiştir]
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=I._Peloponez_Savaşı&oldid=33806131" sayfasından alınmıştır