Hasankeyf Emirliği
Hasankeyf Emirliği Mîrektîya Heskîfê میرنشینی حەسکیف (Kürtçe) | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1232-1524 | |||||||||||
| Başkent | Hasankeyf | ||||||||||
| Resmî dil(ler) | Kürtçe | ||||||||||
| Tanınan bölgesel dil(ler) | Arapça | ||||||||||
| Yaygın dil(ler) | Kürtçe, Arapça | ||||||||||
| Etnik gruplar | Kürtler, Araplar | ||||||||||
| Resmî din | İslam | ||||||||||
| Hükûmet | Emirlik | ||||||||||
| Emir | |||||||||||
| |||||||||||
| Tarihçe | |||||||||||
| |||||||||||
| |||||||||||
| Makale serilerinden |
 |
Hasankeyf Emirliği, Eyyubiler'in 1260'de dağılmasıyla birlikte bağımsız olan bir emirliktir. Eyyubi Hanedanının Soyundan Gelmektedir[1] Eyyubiler'in dağılmasından sonra kurulan emirlikler arasında en uzun süre varlığını koruyabilenidir.[2] 1462'de Akkoyunlular'ın işgaline uğramıştır ve 1482'de Salih II. Halil'in bölgeyi almasıyla birlikte Akkoyunlu işgalinden kurtulmuştur.[3] 1511'de ise Şah ismail' tarafından kuşatılmış fakat bu kuşatma başarısızlıkla sonuçlanmıştır. Bunun üzerine Salih II. Halil tuzağa çekilmiş, bölgeyi Ustacalı Mehmet'e bırakmıştır.
1514'te Osmanlı yardımıyla birlikte Eyyubiler tekrar bölgeyi geri almış ve 1524'te Kürt aşiretlerinin isyanıyla birlikte Hasankeyf Osmanlı yönetimine geçmiştir.[4] Günümüze kalan en önemli eserlerinden bir tanesi Er-Rızık Camidir.[5]
Toponimi
[değiştir | kaynağı değiştir]Hasankeyf, tarihi boyunca çeşitli kültürlerden birçok isim alan eski bir yerleşim yeridir. Hasankeyf isminin çeşitliliği Süryanice ve Arapça gibi Latince olmayan alfabelerin çevrilmesi için birçok yolla birleştirilir. Bu birçok ismin altında, Hasankeyf'in temel tanımlamasında kültürler arasındaki süreklilik ifade edilmektedir. Mari Tabletlerinde (MÖ 1800-1750) Akkad ve Kuzeybatı Semitik metinlerinde bahsedilen "Ilānṣurā" şehri muhtemelen Hasankeyf olabilir, ancak başka yerleşim yerlerinin olabileceği iddiasıda mevcuttur.[6] Roma döneminde, müstahkem kasaba Latince Cephe, Cepha veya Ciphas olarak biliniyordu; bu, Süryanice ܟܐܦܐ (kefa veya kifo) kelimesinden türemiş gibi görünen "rock" anlamına geliyordu. Roma İmparatorluğu'nun doğu ve batı bölümleri MS 330 civarında bölündüğünde, kasaba "Κιφας" (Kiphas) olarak Bizans piskoposunun tarafından Yunanca olarak resmîleştirildi. 640'ta Arap fetihlerinden sonra, kasaba Arapça olarak " حصن كيفا "(Haşiyn Kayfa) adı altında tanındı. "Hisn" Arapçada "kale" anlamına gelir, bu yüzden genel adı "kaya kale" anlamlarını ifade eder. 20. yüzyıldan önce kasaba hakkındaki Batılı raporlar, Arap veya Osmanlı Türkçesinden tercüme edilmiş çeşitli isimlerle ifade edilmiştir. Bunların en popülerleri Hisn Kaifa ve Hisn Kayfa'ydı, ancak Ḥiṣn Kaifā, Kayiṣn Kayfā, Kayiṣn Kayfâ, Ḥiṣn Kīfā, Ḥiṣn Kîfâ, Hisn Kayf, Husn Kayfa, Hasan-Keyf, Hosnkeif ve Husunkeke gibi çok çeşitli diğer isimler ile kullanılmıştır. İki antik Ermeni tarihçisi kasaba için ek isimler listeler: Harsenkev (Ermenice: Հարսնքվ) bu isimler Edessalı Mateos tarafından kaydedilmiş ve Kentzy P. Lucas Ingigian tarafından ifade edilmiştir.[7] 1920'lerde ve 30'larda Atatürk'ün Reformlarının bir parçası olarak, birçok yer adı Türkçe isimler ile değiştirildi ve kasabanın resmi adı "Hasankeyf " olarak kayda geçti. Bu versiyon, 20. yüzyılın ortalarında bazen dış raporlarda yer almakla birlikte, ancak 1980'den sonra yayginlaşmiştır.
Tarih
[değiştir | kaynağı değiştir]Hasankeyf emirliği ilk olarak Şerefhan Bitlisi'nin yazmış oladuğu Şerefname adlı eserde karşımıza çıkmaktadır. Şerefhan bu emirlik hakkında, "Melikan" (Kürtçe: Melîkan) olarak ünlenen Hısın Keyfa Hükümdarları olarak bahsetmektedir.[8] Emirliğin kurucusunun Eyyubi hanedanından olduğunu belirten Şerefhan 1264 yılında, bölgeye yerleştiğini ve Artuklu iç karışıklarının olduğu bir dönemde güç kazandıklarını ifade eder.[8] 1264 senesinde bölgeye yerleşen ilk Emirleri Melik Abdullah, kısa sürede bölge halkıyla iyi geçinmiş ve o dönem içerisinde yıkık olan Hasankeyf kalesini restore etmiştir. Restore edilen Hasankeyf kalesinin ardından otoritesi sarsılmış olan Artuklu beyliği kale inşasına şüpheyle bakarak bölge üzerine yürümüş ancak Eyyubi sancağını gördüğü vakit amacına ulaşmadan geri dönmüştür.[9] Böylelikle Şerefhan'ın deyimi ile "Eyüp oğullarının (Eyyubiler) devlet sancağının hilal'i" Hasankeyfte yeniden doğmuştur. Zaman zaman, Artuklu,Botan ve Erzen beyleri ile çatışan Hasankeyf emirliği, Timur ve Akkoyunlu istilalarına da maruz kalmıştır. Çaldıran Savaşından sonra Osmanlı İmparatorluğunun otonom bir Kürt beyliği olarak varlığını sürdürmüş Hasankeyf emirliği, Osmanlının değişen merkeziyetçi politikaları sebebi ile varlığına son verilmiştir.
Emirler
[değiştir | kaynağı değiştir]- Muvahhid Takiyeddin Abdullah 1249–1294
- Kamil I. Ahmed 1294–1325
- Adil Mucireddin Muhammed 1325–1328
- Adil Şehabeddin 1328–1349
- Salih Ebubekir I. Halil 1349–1378
- Adil Fahreddin I. Süleyman 1378–1432
- Eşref Şerafeddin 1432–1433
- Salih Selaheddin 1433–1452
- Kamil II. Ahmed 1452–1455
- Adil Halef 1455–1462
- Akkoyunlu İşgali 1462–1482
- Salih II. Halil 1482–1511
- [10] I. Süleyman "kanuni" 1511–1514
- Salih II. Halil 1514–1520 (2. kez)
- Melik Hüseyin 1520–1521
- [11] I. Süleyman "kanuni" 1521–1524 (2. kez)
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Mîr Şerefhan Bîdlîsî, "Şerefname" Sîtav yayınları 2018 ankara. ISBN: 9786056652011 s.201
- ^ Meinecke, Michael (1996), "3. Hasankeyf/Ḥiṣn Kaifā on the Tigris: A Regional Center on the Crossroad of Foreign Influences", Patterns of Stylistic Changes in Islamic Architecture: Local Traditions Versus Migrating Artists, New York University Press
- ^ Türkiye kültür portalı, Gezilecek yerler, "Hasankeyf Örenyeri 11 Temmuz 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi."
- ^ Tarih İncelemeleri dergisi, "Eyyubi Hanedanlığı’nın Son Kalesi: Hasankeyf’in Düşüşü 12 Nisan 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi." Cilt XXIV, Sayı 2, 2009 ISSN 2687-2072 s.47-68
- ^ "Batman il kültür envanteri web sitesi "El-Rızk Camii"". 15 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Nisan 2020.
- ^ Astour, Michael C. (1992), "The North Mesopotamian Kingdom of Ilānșurā", in Young, Gordon Douglas (ed.), Mari in Retrospect, Winona Lake, Indiana: American Oriental Society/Eisenbrauns, pp. 1–33, ISBN 0931464285
- ^ Chahan de Cirbied, Jacques (1813), "Notice de deux Manuscrits Arméniens, de la Bibliothèque impériale, n.os 95 et 99, contentant l'histoire écrit par Mathieu Eretz, et Extrait relatif à l'histoire de la première croisade" [Notice of two Armenian manuscripts from the Bibliothèque Impériale, numbers 95 and 99, containing the history recorded by Matthew Eretz, and an extract relating to the history of the First Crusade], Notices et extraits des manuscrits de la Bibliothèque Nationale et autres bibliothèques [Notices and extracts of manuscripts in the Bibliothèque Nationale and other libraries] (Fransızca), 9, s. 275–364
- ^ a b Mîr Şerefhan Bîdlîsî, "Şerefname 25 Şubat 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi." Sîtav yayınları 2018 ankara. ISBN: 9786056652011 s.201
- ^ Mîr Şerefhan Bîdlîsî, "Şerefname 25 Şubat 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi." Sîtav yayınları 2018 ankara. ISBN: 9786056652011 s.202
- ^ "I.Süleyman". 29 Kasım 2005 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "1. Süleyman". 29 Kasım 2005 tarihinde kaynağından arşivlendi.