Halay

Halay, Türkiye'nin Doğu Anadolu Bölgesi, Güneydoğu Anadolu Bölgesi, İç Anadolu Bölgesi, Orta Karadeniz ve Çukurova bölgesinde oynanan halk oyunlarının genel ismidir.

Etimoloji ve isimlendirme

"Halay" kelimesinin saptanmış en eski Türkçe yazılı örneği 1932 yılından Hamit Zübeyr Koşay ve İshak Işıtman'ın Anadilden Derlemeler adlı kitabındadır. Burada halay, Orta Anadolu bölgesinden "el ele tutarak zurna ve davul karşısında yapılan oyun" olarak nitelenmiştir.^[1] Buna paralel olarak kökeni Çorum, Kayseri, Sivas ve Kuzey Kapadokya'ya dayanan Rumlar tarafından halay veya χαλάι bilinmekteydi.^[2]^[3]^[4]

Kelimenin kökeni kesin olmamakla birlikte birkaç fikir ileri sürülmektedir.

Nişanyan Sözlük'te kelimenin etimolojik kökeni Kürtçenin Kurmanci lehçesindeki "oynamak, zıplamak" anlamına gelen hildan fiilinden türetildiği iddia edilen hilayi tabiri olarak bahsedilmektedir.^[1] Ancak 24 Temmuz 2022'deki bir yayınında, Sevan Nişanyan "halay" kelimesinin kökenini bilmediğini söylemiştir.^[5]

Kubbealtı Lugatı'nda geçen kökensel açıklama ise, kelimenin "topluluk, kalabalık” anlamına gelen alay sözünden “h-" türemesiyle oluştuğuna yöneliktir.^[6] Türkçedeki "alay" kelimesinin kökeni Yunanca alágion (αλάγιον) olup Türkçeye Farsça yoluyla girmiş bir kelimedir.^[7]^[8]

Türklerden başka halklarda da yer alan halay, Kürtçe 'Govend' veya 'Dîlan', Süryanice 'Ḥeggāʾ' (ܚܓܐ), Azerice 'Yallı', Ermenice šurǰpar (Շուրջպար),^{[kaynak belirtilmeli]} ve Yunanca Chaláï (Χαλάϊ) olarak isimlendirilmiştir.

Oynanış

Halay, kişilerin el ele, parmak parmağa veya omuz omuza geçerek yan yana dizilmeleriyle oynanır. Grubun sıranın sonunda bulunan bir lideri bulunur. Lider açıkta duran eliyle mendil tutar veya sallar. Genellikle dans yavaş başlar, bir süre sonra hızlanır. Halay koreografisi genel olarak ayak hareketlerine dayanır. Her ilin özel halay oyunları bulunmaktadır. Kadın, erkek karışık oynanan halaya Anadolu'da Alaca Halay denir.^[9] Halay, davul ve zurna ile çalınan müzikler eşliğinde oynanır.^{[kaynak belirtilmeli]}

Ülke ve kültürlere göre halay

Türkiye'de halay

Türk ve Kürt kültüründe halay, bir halk oyunudur. Türkiye'de farklı yörelerde icra edilen halaylar arasında büyük çeşitlilik bulunur ve halay türleri üç genel gruba ayrılmaktadır:

Çukurova (Güney) Halayları: Adana ile Gaziantep arasında oynanan halaylardır.
Doğu Halayları: Antep'in doğusunda kalan bölgeler genelde aynı karakteriste sahiptir.
Diyarbakır yöresi oyunları
Bozkır Halayları: İç Anadolu bozkırlarında ve Orta Karadeniz'de oynanan halay oyunlarıdır.^{[kaynak belirtilmeli]}

Azerbaycan kültüründe "Yallı"

Yallı, Azerbaycan halk kültüründe mühim yer tutan mitolojik kaynaklı bir oyundur. Oynayanlar, bir halka oluşturacak şekilde yan yana geçerler.^[10]^{[sayfa belirt]}

Kaynakça

^ ^a ^b Nişanyan, Sevan. "halay". NişanyanSözlük. 16 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Temmuz 2022.
^ "Ο Ποντιακός χορός Χαλάι του Ακ Νταγ Ματέν". pontosnews (Yunanca). 7 Şubat 2014. 27 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Temmuz 2022.
^ "Χορός Χαλάι". karamanlidika.gr. 13 Haziran 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Temmuz 2022.
^ "Χαλάι". kallitexnikistegipontion.gr. 9 Haziran 2018. 1 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Temmuz 2022.
^ Sevan Nişanyan (2022). Pazar Sohbeti 138 - 24 Temmuz 2022 (YouTube). Erişim tarihi: 25 Temmuz 2022.
^ "Arşivlenmiş kopya". 1 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Mayıs 2016.
^ "alay". nisanyansozluk.com. 15 Eylül 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Ocak 2020.
^ "Arşivlenmiş kopya". 18 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Ocak 2020.
^ Anadolu'da Halka Oyunları -III-"Türk Folklor Araştırmaları Dergisi, sayı 24, sayfa 418" (PDF). Anadolu'da Halka Oyunları. Mahmut F. Gazimihal. ekim 1951. 15 Mart 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 15 Mart 2024. Tarih değerini gözden geçirin: |tarih= (yardım)
^ Türk Mitolojisi Ansiklopedik Sözlük, Celal Beydili, Yurt Yayınevi

Ayrıca bakınız

Türk halk oyunları

Dış bağlantılar

Folklor - Halk Oyunları3 Eylül 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Rovena Stefa - Hej Hej(Hey Hey)(Arnavut Halayı)7 Mayıs 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
halaylar halay videoları
Halay
Mariola Kaçani- Aman Mike Aman Nure^{[ölü/kırık bağlantı]}
Halay Kelimesi Etimolojisi27 Aralık 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

[Nişanyan-1] Nişanyan, Sevan. "halay". NişanyanSözlük. 16 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Temmuz 2022.

[2] "Ο Ποντιακός χορός Χαλάι του Ακ Νταγ Ματέν". pontosnews (Yunanca). 7 Şubat 2014. 27 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Temmuz 2022.

[3] "Χορός Χαλάι". karamanlidika.gr. 13 Haziran 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Temmuz 2022.

[4] "Χαλάι". kallitexnikistegipontion.gr. 9 Haziran 2018. 1 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Temmuz 2022.

[5] Sevan Nişanyan (2022). Pazar Sohbeti 138 - 24 Temmuz 2022 (YouTube). Erişim tarihi: 25 Temmuz 2022.

[6] "Arşivlenmiş kopya". 1 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Mayıs 2016.

[7] "alay". nisanyansozluk.com. 15 Eylül 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Ocak 2020.

[8] "Arşivlenmiş kopya". 18 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Ocak 2020.

[9] Anadolu'da Halka Oyunları -III-"Türk Folklor Araştırmaları Dergisi, sayı 24, sayfa 418" (PDF). Anadolu'da Halka Oyunları. Mahmut F. Gazimihal. ekim 1951. 15 Mart 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 15 Mart 2024. Tarih değerini gözden geçirin: |tarih= (yardım)

[10] Türk Mitolojisi Ansiklopedik Sözlük, Celal Beydili, Yurt Yayınevi

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]